Kasaty opactw cysterskich na Pomorzu Zaodrzańskim w okresie Reformacji
Abstrakt
Pomorze do okresu reformacji było krainą klasztorów i bogatego życia monastycznego, wszakże chrystianizacja regionu nastąpiła wyjątkowo późno, bowiem dopiero w XII wieku. Ze względu na pograniczne położenie i związaną z nim labilną sytuacją polityczną władcy sprowadzili ze Skandynawii oraz z głębi Cesarstwa Rzymskiego zakonników, którzy piastując funkcję duszpasterzy, przyczynili się do rozszerzenia wiary chrześcijańskiej na Pomorzu. W XII i XIII wieku zostały założone konwenty cysterskie, które do okresu reformacji prężnie rozwijały swą działalność, wpływając na życie publiczne oraz gospodarczo-polityczne. Reformacja przebiegała na Pomorzu sukcesywnie i spokojnie, z wyjątkiem miasta hanzy Stralsund, gdzie wypędzono kleryków katolickich. Zwolennikami nauki Lutra szybko stali się młodzi alumni konwentów, w tym również zakonu cysterskiego, którzy pod wpływem humanizmu szerzonego na uniwersytetach byli otwarci na „nową naukę” reformatorów. Zmiana postawy młodych zakonników doprowadziła do wewnętrznego rozłamu zakonów, w związku z tym oficjalne przejęcie wyznania augsburskiego przez książęta pomorskie w 1534 roku, ustanawiające odejście Pomorza od katolicyzmu było logiczną konsekwencją stanu rzeczywistego wśród wiernych. Powyższa rozprawa przedstawia przebieg kasat dokonanych na klasztorach cysterskich na Pomorzu Zaodrzańskim. Głównym punktem odniesienia do dokumentacji źródłowych są zapiski sporządzone w przypadku klasztoru Eldena przez jednego z naocznych świadków zdarzeń – młodego zakonnika Antona Remmeldinga, a późniejszego pastora ewangelickiego. Mimo zabarwienia ideologicznego kronikarza przedstawiającego wcześniejsze wydarzenia już po przejściu na luteranizm, zapiski są ciekawym źródłem przedstawiającym dramaty międzyludzkie zakonników, którzy znaleźli się na ideologicznym froncie podziału między zagorzałymi obrońcami od stuleci przekazywanych wartości a radykalną nową nauką.
Słowa kluczowe:
reformacja na Pomorzu, cystersi, kasata zakonów na Pomorzu, Jan Bugenhagen, Anton Remmelding, Erazm von Manteuffel, Eldena, Neuenkamp, Hiddensee, Stralsund, Greifswald, Białoboki, Trzebiatów, Kamień Pomorski, Gryfici, księstwo pomorskieBibliografia
Biesner J.H., Geschichte von Pommern und Rügen. Nebst angehängter Specialgeschichte des Klosters Eldena, Greifswald 1839.
Brück T., Die Greifswalder Schiffahrt im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit (1250 bis 1774), w: Greifswald, red. H. Wernicke, s. 235-252.
Doris B., Die städtischen Beziehungen der vorpommerschen Klöster Eldena, Neuenkamp und Hiddensee, w: Zisterziensische Klosterwirtschaft zwischen Ostsee und Erzgebirge. Studien zu Klöstern in Vorpommern, zu Himmelpfort in Brandenburg und Grünhain in Sachsen, red. W. Schich, (Studien zur Geschichte, Kunst und Kultur der Zisterzienser, t. 19), Berlin 2004, s. 15-178.
Cramer D., Das Grosse Pomrische Kirchen-Chronicon: Das ist Beschreibung Und Außführlicher Bericht, was sich fürnemblich in Religions Sachen, von Enderung der Heydenschafft her, im Land zu Pomren, und zugehörigem Fürstenthumb Rügen, auch Graff- und Herrschafften, bey noch wehrendem Christenthumb…, t. 3, Szczecin 1628.
Cramer D., Pommerische Chronica // Das ist Beschreibung und ausführlicher Bericht / wie anfenglich durch Bischoff Otto von Bamberg / die Pommern aus heidnischer Blindheit zum Christentumb belehret…, Frankfurt am Main 1602.
Delprat G.H.M., Die Bruderschaft des gemeinsamen Lebens. Ein Beitrag zur Geschichte der Kirche, Litteratur und Pädagogik des vierzehnten, fünfzehnten und sechzehnten Jahrhunderts, Leipzig 1840.
Fabricius F., Urkunden und Copiar des Klosters Neuenkamp im Königlichen Staatsarchiv zu Wetzlar, Szczecin 1891.
Greifeld A., Die Auswirkungen der mittelalterlichen Ostexpansion in Vorpommern und Rügen unter besonderer Berücksichtigung der Zisterzienserklöster Eldena und Neuenkamp, Diss. phil. (mps), Greifswald 1967.
Grosch G., Nothwendige Verthaidigung der evangelischen Kirche wider die Arnoldische Ketzerhistorie, Frankfurt-Leipzig 1745.
Hahn J.Ph.A., Pauli G.F. (red.), Pommersches Archiv der Wissenschaften und des Geschmaks, t. 4, Szczecin, Anklam 1785.
Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, t. 1, Szczecin 1924.
Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, t. 2, Szczecin 1925.
Kattinger D., Die Stadtentwicklung vom Ende des 13. Jahrhunderts bis 1500, w: Greifswald, red. H. Wernicke, s. 33-60.
Kloer H., Das Zisterzienser-Kloster Eldena in Pommern (Kunstwissenschaftliche Studien 1), Berlin 1929.
Leder H.G., Johannes Bugenhagen Pomeranus – Nachgelassene Studien zur Biographie, (Greifswalder theologische Forschungen, t. 15), Greifswald 2008.
Niemeck A., Die Zisterzienserklöster Neuenkamp und Hiddensee im Mittelalter (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Pommern V, 37), Köln u.a. 2002.
Pyl T., Geschichte des Cistertienserklosters Eldena im Zusammenhange mit der Stadt und Universität Greifswald, t. 1, Greifswald 1880-1881.
Schich W. (red.), Zisterziensische Klosterwirtschaft zwischen Ostsee und Erzgebirge. Studien zu Klöstern in Vorpommern, zu Himmelpfort in Brandenburg und Grünhain in Sachsen (Studien zur Geschichte, Kunst und Kultur der Zisterzienser, t. 19), Berlin 2004.
Uckeley A., Die letzten Jahre des Klosters Eldena, „Pommersche Jahrbücher“, 7 (1906) s. 27-87.
Wernicke H. (red.), Greifswald. Geschichte der Stadt, Schwerin 2000.
OFE Haus St. Otto Zinnowitz
dr historii Kościoła; archidiecezja berlińska
https://orcid.org/0000-0003-1753-8950
