ABMK

Z problematyki badawczej dotyczącej dziejów prymasostwa polskiego


Abstrakt

Badania dziejów prymasostwo jest utrudnione gdyż nie zachowało się archiwum prymasów wytworzone w czasach od XV-XVIII wieku, a przechowywane w Łowiczu. Obejmowało ono 163 tomów akt. W połowie XIX wieku zainteresował się nim arcybiskup warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński i polecił je przewieźć do rezydencji arcybiskupów przy ulicy Miodowej. Archiwalia zostały spalone przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego. Bezcenne źródła zawierały nie tylko akta poszczególnych prymasów, lecz również bogatą korespondencję z cesarzami, królami, papieżami oraz innymi osobistościami Europy począwszy od XV wieku. Materiałów tych nie wykorzystał dziewiętnastowieczny badacz gnieźnieński ks. Jan Korytkowski, który pozostawił dwa monumentalne dzieła: pięciotomową biografię prymasów oraz czterotomową publikację o prałatach i kanonikach Kapituły Metropolitalnej w Gnieźnie. Nadal największym problemem badawczym pozostaje wyjaśnienie genezy prymasostwa polskiego, dokładne określenie czasu i okoliczności powstania tej instytucji. Początek prymasostwa w Polsce związany jest z obradami Soboru w Konstancji (1414-1418) i uczestnictwa na nim abpa Mikołaja Trąby. W 1417 r. uzyskał on według J. Długosza przywilej prymasowski dla siebie i następców. Po raz pierwszy tytułu prymasa użył abp gnieźnieński Mikołaj Trąba, podczas spotkania z królem Władysławem Jagiełą 19 czerwca 1418 r. w Pobiedziskach k. Gniezna. Od tego czasu i jego następcy tytułowali się prymasami. Zachowane pieczęcie Trąby nie zawierają jednak tytułu prymasowskiego. Już XVI-wieczny prymas Jan Łaski zdawał sobie dobrze sprawę, że krucha jest baza źródłowa dotycząca prymasostwa i dlatego postarał się o bullę Leona X „Pro eccelenti praeeminentia” z lipca 1515 r. Dokument ten poza potwierdzeniem urzędu prymasa i erekcją legata stałego „legatus natus” nie rozwiązał jednak istotnych problemów. Od przełomu XV/XVI w. prymasi byli ważnym czynnikiem w rozwoju parlamentaryzmu polskiego. Prymasi brali udział w sporach o ustrój państwa. Np. Jan Łaski opowiadał się za demokracją szlachecką i ograniczeniem hegemonii możnowładztwa. W czasach bezkrólewia prymasi pełnili rolę Interrexa, posiadając duża władzę polityczną.

Słowa kluczowe:

prymas Polski, Sobór w Konstancji, Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieźnieński, Interrex

Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim. t. 1-5, Poznań 1888-1892.

Korytkowski J., Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 1-4, Gniezno 1883.

Kwiatkowski W., Akta prymasów z XVII i XVIII wieku w Warszawie, „Ateneum Kapłańskie”, 46 (1947) s. 508-510;

Kwiatkowski W., Zachowane odpisy dokumentów i akt Archiwum Prymasów Polski, „Ateneum Kapłańskie”, 48 (1948) s. 384-387.

Rybus H., Kilka uwag o zniszczonych aktach arcybiskupów gnieźnieńskich i o nieznanym życiorysie Piotra Gamrata, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2 (1961) z. 1-2, s. 303-316.

Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesyę austryacką w latach 1740-1745, t. 2. Kraków 1912, s. 672.

Sucheni-Grabowska A., Prymasi XVI stulecia w polskim systemie parlamentarnym, w: Prymasi i prymasostwo w dziejach państwa i narodu polskiego, red. W.J. Wysocki, Warszawa 2002, s. 19-21.

Śmigiel K., Tradycje powstania prymasostwa polskiego. Zagadnienie historiograficzne, „Kościół w Polsce. Dzieje i Kultura”, 16 (2017) s. 129-148.

Śmigiel K., Prymasostwo polskie. Instytucja, prymasi, dokumenty, Warszawa 2018.

Pobierz

Opublikowane
2018-12-09


Śmigiel, K. (2018). Z problematyki badawczej dotyczącej dziejów prymasostwa polskiego. Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne, 110, 415–420. https://doi.org/10.31743/abmk.2018.110.21

Kazimierz Śmigiel 

prof. historii; emerytowany wykładowca Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Prymasowskiego Wyższego Seminarium Duchownego w Gnieźnie, Wyższego Seminarium Duchownego w Bydgoszczy

https://orcid.org/0000-0002-4567-8750