ABMK

Liber beneficiorum Jana Łaskiego – przyczynek do krytyki źródłoznawczej gnieźnieńskiej księgi uposażeń

Arkadiusz Borek

Zakład Atlasu Historycznego Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk , Polska
https://orcid.org/0000-0001-7706-860X


Abstrakt

Badania źródłoznawcze nad księgami uposażeń beneficjów (libri beneficiorum) polskich diecezji z przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych są właściwie nieobecne w polskiej historiografii. Jedynym wyjątkiem jest księga uposażeń autorstwa Jana Długosza. Sytuacja ta jest istotnym brakiem, wziąwszy pod uwagę znaczenie tych źródeł dla badania całego szeregu problemów historycznych. Niniejszy tekst stanowi próbę zmiany tego stanu. Przedmiotem artykułu jest analiza zagadnienia powstania, przechowywania i funkcjonowania tekstu opisu archidiakonatu kaliskiego z libri beneficiorum diecezji gnieźnieńskiej, spisanego z polecenia arcybiskupa Jana Łaskiego w ciągu drugiej i na początku trzeciej dekady XVI wieku. Tekst ma charakter przyczynkowy i stanowi próbę poruszenia pewnych podstawowych zagadnień. Studium wspomnianych problemów przeprowadzono na bazie powszechnie znanego tekstu opisu archidiakonatu kaliskiego, a także informacji z innych źródeł: zapisek konsystorskich, kapitulnych i porównania z innymi tomami księgi uposażeń Jana Łaskiego, w tym brudnopisem łęczycko-łowickim. Jednym ze źródeł i istotnym elementem studium jest wykorzystanie odpisów tekstu opisu parafii św. Michała w Dobrcu (obecnie część Kalisza), pochodzących z nieznanego dotychczas egzemplarza kaliskiej części gnieźnieńskiej księgi uposażeń. Z tego względu poświęcono im więcej miejsca i w aneksie opublikowano ich edycję. W artykule postawiono wstępne hipotezy co do organizacji prac przy zbieraniu informacji do księgi uposażeń Łaskiego, metod opracowania tekstu oraz funkcjonowania księgi w ciągu pierwszych 100 lat od jej sporządzenia.

Słowa kluczowe:

liber beneficiorum, diecezja gnieźnieńska, archidiakonat kaliski, Dobrzec, praktyka kancelaryjna

Abraham W., Ustawodawstwo kościelne o archiwach, „Archeion”, 4 (1928) s 1-14.

Chocz, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, Warszawa 1880, s. 602-603.

Chodyński Z., Liber beneficiorum, w: Encyklopedia kościelna, t. 12, Warszawa 1879, s. 185.

Gigilewicz E., Liber beneficiorum, w: Encyklopedia katolicka, t. 10, red. E. Ziemann, Lublin 2004, kol. 946.

Jabłońska A., Struktura kapituły uniejowskiej w świetle Liber beneficiorum Jana Łaskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 72 (2001) s. 95-106.

Jelonek K., Czas powstania rękopisu „Liber beneficiorum” Jana Długosza na podstawie znaków wodnych, w: Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, Warszawa-Kraków 1985, s. 155-159.

Jelonek K., W sprawie „Liber beneficiorum” Jana Długosza, „Studia Historyczne”, 12 (1969) nr 3, s. 429-439.

Jurek T., Właściciele rezydencji, w: R. Grygiel, T. Jurek, Zduny. Późnośredniowieczne i nowożytne rezydencje właścicieli miasta, Łódź 1999, s. 243-279.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, Województwo poznańskie, z. 19, Pow. pleszewski, oprac. A. Kodurowa i in., Warszawa 1959.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, Województwo poznańskie, z. 11, Pow. krotoszyński, oprac. Z. i J. Kębłowscy, Warszawa 1973.

Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, t. 2, Poznań 1888.

Korytkowski J., Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych. Podług źródeł archiwalnych, t. 1-4, Gniezno 1883.

Kowalski M.D., Dzieje autografu katedralno-kolegiackiej części „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” Jana Długosza, „Studia Źródłoznawcze”, 46 (2008) s. 83-94.

Kowalski M.D., Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kraków 2000.

Kowalski M.D., Źródła i wiarygodność informacji w Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, w: Jan Długosz (1415-1480) życie i dzieła, red. L. Korczak, M.D. Kowalski, P. Węcowski, Kraków 2016, s. 103 125.

Kozierowski S., Schematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej, Poznań 1935.

Kujawski W., Repertorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku: część 1: wizytacje XVI i XVII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 68 (1997) s. 27-161.

Kuraś S., Regestrum ecclesiae Cracoviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber beneficiorum Jana Długosza, Warszawa 1966.

Librowski S., Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej: 2: Część 1: akta przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku: zeszyt 2: sygnatury 21-66: akta z lat 1755-1766, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 29 (1974) s. 5-156.

Librowski S., Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej: Część 1: akta przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku: zeszyt 1: sygnatury 1-20: akta z lat 1602-1755, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 28 (1974) s. 41-219.

Litak Stanisław, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, 5 (1962) nr 3, s. 41-58.

Luciński J., Liber beneficiorum Jana Długosza. Uwagi krytyczne, „Studia Źródłoznawcze”, 13 (1968) s. 147-160.

Łukowski J., Liber beneficiorum Jana arcybiskupa Łaskiego, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 10 (1878) s. 1-109.

Mielczarski S., Szaflik J., Zagadnienie łanów pustych w Polsce XV i XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 1 (1956) z. 2, s. 55-103

Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, Poznań 1964.

Nowacki J., Liber beneficiorum, „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, 5 (1950) nr 1-12, s. 341-343.

Pociecha W., Drzewicki Maciej, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 5, red. W. Konopczyński, Kraków 1939-1946, s. 409-412.

Poniewozik L., Obraz parafii małopolskich w świetle Liber beneficiorum Jana Długosza. Luki i wybrane możliwości uzupełnienia, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 108 (2017) s. 237-271.

Ratajczak K., Szkolnictwo w Wielkopolsce na tle sąsiadów w okresie średniowiecza, Poznań 2017.

Regesty wybranych zapisek z akt działalności arcybiskupów gnieźnieńskich z lat 1466-1806, wyd. H. Rybus, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 3 (1961) s. 111-404.

Słowiński J., Rozwój pisma łacińskiego w Polsce XVI-XVII wieku. Studium paleograficzne, Lublin 1992.

Stanisław K., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 1, Lwów-Warszawa-Kraków 1987.

Starzyński M., „Nomina abbatum monasterii Clare Tumbae alias Mogiła”: przyczynek do krytyki „Liber beneficiorum” Jana Długosza, „Studia Historyczne”, 47 (2004) z. 2, s. 139-156.

Tafiłowski P., Książka w kościołach parafialnych archidiecezji gnieźnieńskiej w świetle Liber beneficiorum Jana Łaskiego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 79 (2003) s. 453-460.

Tomczak A., Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV-XVIII w.), Toruń 1964, s. 234-237.

Wasserzeichensammlung Piccard, https://www.piccard-online.de (dostęp: 20.10.2018)

Wilk-Woś Zofia, Późnośredniowieczna kancelaria arcybiskupów gnieźnieńskich (1437-1493), Łódź 2013.

Wiśniowski E., Kolęda – meszne – stołowe na ziemiach polskich. Problem rejonizacji, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 625-638.

Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce, Lublin 2004.

Wyczawski H., Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 1990.

Wyczawski H., Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956.

Zajączkowski Stanisław, Sieć parafialna na terenie przedrozbiorowego powiatu radomszczańskiego w początkach XVI w., „Zeszyty Radomszczańskie”, 3 (2009) s. 87-151.

Zdanek M., Rola dokumentu w opisach klasztorów cysterskich w Liber beneficiorum. Przyczynek do archiwalnych kwerend Jana Długosza, w: Klasztory, miasta, zamki w życiu i twórczości Jana Długosza, red. J. Rajman, D. Żurek, Kraków 2016, s. 341-373.

Pobierz

Opublikowane
2019-12-20


Borek, A. (2019). Liber beneficiorum Jana Łaskiego – przyczynek do krytyki źródłoznawczej gnieźnieńskiej księgi uposażeń. Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne, 112, 43–72. https://doi.org/10.31743/abmk.2019.112.03

Arkadiusz Borek 
Zakład Atlasu Historycznego Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk https://orcid.org/0000-0001-7706-860X