ABMK

Dokumenty i dyplomy klasztoru klarysek w Gnieźnie. Sposoby uwierzytelniania dokumentów w praktyce kancelaryjnej konwentu św. Klary. Inwentarz

Olga Miriam Przybyłowicz

Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, Warszawa , Polska


Abstrakt

Celem artykułu jest prezentacja oraz analiza oryginalnych akt i dyplomów pergaminowych klarysek gnieźnieńskich znajdujących się w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie pod kątem praktyki kancelaryjnej wypracowanej przez stulecia w klasztorze. Przedmiotem zainteresowania był także sposób uwierzytelniania dokumentów oraz problematyka piśmienności samych zakonnic. Kwerendą objęto dyplomy pergaminowe ze zbioru Dyplomy Gnieźnieńskie oraz dokumenty pomieszczone w zespole Akta Kapituły Metropolitalnej seria Luzy Zakon Klarysek (A Cap. Luzy O 14-52). To ponad 2500 jednostek i ponad 4000 kart. Wyselekcjonowano 161 oryginałów, w tym 3 dyplomy pergaminowe. Wszystkie zostały umieszczone w Aneksie do artykułu. Dokumenty były uwierzytelniane podpisami i/lub odbiciem tłoka pieczętnego przez papier lub na papierze. Zachowały się dwa typy – jeden o kształcie ostroowalnym, wskazujący na jego średniowieczną proweniencję, analogiczny do znanych z publikacji tłoków pieczętnych innych klasztorów żeńskich, m.in. klarysek w Skale i Krakowie. Drugi typ to tłok okrągły, który zaczął być stosowany na dokumentach wspólnoty od drugiej dekady XVIII stulecia. Językiem dominującym dokumentów jest polski, ponadto zdarzają się pojedyncze akta sporządzone w języku łacińskim – to głównie listy do osób duchownych, rzadziej świeckich. Wyróżniono 8 rzeczowych kategorii akt: kontrakty, które stanowią największą część zbioru – 77, ugody – 25, nadania – 16, listy – 11, potwierdzenia – 8, poświadczenia – 7, zezwolenia – 7 oraz inne – 10. Zostały one uwierzytelnione przez 31 ksień. Jak wynika z analizy duktów pisma, dwie przełożone z XVII stulecia przygotowały pojedyncze akta własnoręcznie. Natomiast z kolejnego stulecia pochodzi siedem takich przykładów, w XIX wieku zaś ksieni sporządziła jeden dokument. W XVIII wieku niektóre dokumenty wystawiła też siostra sprawująca urząd sekretarki, a w jednym przypadku dukt pisma wskazuje na szeregową zakonnicę (1762). Należy przypuszczać, że większość dokumentów wspólnoty przygotowywali pisarze publiczni bądź urzędnicy klasztoru, np. prokuratorzy dóbr lub też franciszkanie z pobliskiego konwentu gnieźnieńskiego, z którymi klaryski były w dobrych relacjach, jak wynika z treści akt i klasztoru i prowincji.

Słowa kluczowe:

klaryski; Gniezno; pergaminy; dyplomy; dokumentacja; archiwalia

Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz. Indeksy, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017.

Borkowska M., Łatanie pamięci (czyli rzecz o klasztornym kronikarstwie retrospektywnym), „Znak”, 47 (1995) s. 103-110.

Borkowska M., Nieznana autorka norbertańska z końca XVI wieku, „Nasza Przeszłość”, 99 (2003) s. 165-213.

Borkowska M., Reforma potrydencka w klasztorze w Strzelnie, „Nasza Przeszłość”, 100 (2004) s. 206-217.

Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004. Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Poznań 1976.

Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015.

Formanowicz L., Katalog druków polskich XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, Poznań 1930.

Formanowicz L., Katalog inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, z. 1, Poznań 1939.

Gąsiorowska P., Skład osobowy klasztoru Klarysek w Krakowie do końca XVIII wieku, Kraków 2005.

Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Warszawa 1968.

Gwioździk J., Kultura pisma i książki w żeńskich klasztorach dawnej Rzeczpospolitej XVI-XVII w., Katowice 2015.

Jasiński K., Przemysł, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Kraków-Warszawa, 1984-1985, s. 730-733.

Joskowski Z., Katalog starych druków biblioteki franciszkanów w Gnieźnie, Banino 2015.

Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, t. 1, red. M. Malicki, E. Zwinogrodzka, Kraków 1992.

Koczerska M., Kancelarie i dokumentacja kościelna, w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 339-388.

Korytkowski J., Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej od 1000 roku aż do dni naszych podług źródeł archiwalnych, t. 1, Gniezno 1883.

Mączyński M., Językowy obraz XVII-wiecznego klasztoru sióstr norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu, Kraków 2005.

Michalski M., Błogosławiona Jolenta – refleksja historyczno-hagiograficzno-historiozoficzna, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, red. T. Janiak i D. Stryniak, Gniezno 2006, s. 71-82.

Michalski M., Kobiety i świętość w żywotach księżnych polskich, Poznań 2004.

Ożóg K., Przemysł, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 154-161.

Pietsch T., Zur Geschichte des Breslauer Klarenstiftes im Mittelälter, Breslau 1937.

Pasiciel S., Zespół klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieźnie, Gniezno 2005.

Pawlak I., Graduał klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 135-141.

Pax et bonum. Skarby klarysek krakowskich. Katalog wystawy, red. A. Włodarek, Kraków 1999.

Piech Z., Średniowieczne pieczęcie tynieckie, w: Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Sesji Naukowej Wawel-Tyniec 13-15 X 1994, red. K. Żurowska, Tyniec 1995, s. 121-140.

Przybyłowicz O.M., Wizytacje klasztoru klarysek w Gnieźnie z lat 1595-1598, w: O rzeczach minionych. Scripta rerum historicarum Annae Rutkowska-Płachcińska oblata, red. M. Młynarska-Kaletynowa, J. Kruppé, Warszawa 2006, s. 247-280

Przybyłowicz O.M., Archiwalia proweniencji zakonnej diecezji krakowskiej w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, „Studia Źródłoznawcze”, 49 (2011) s. 117-125.

Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29‑31 VIII 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1 (2012) s. 456-462.

Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9‑12 VII 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 552-569.

Przybyłowicz O.M., „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 179-194.

Przybyłowicz O.M., Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa 2016.

Przybyłowicz O.M., Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary […] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, 7 (2016) s. 247-263.

Przybyłowicz O.M., Źródła rękopiśmienne z klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 112 (2019) s. 317-336.

Roguski J., Pieczęcie herbowe książąt Sanguszków od XVI do XVIII w., w: Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 435-476.

Rył J., Katalog rękopisów biblioteki katedralnej w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki, Muzea Kościelne”, 45 (1982) s. 5-201.

Rył J., Archiwum i biblioteka w Katedrze Gnieźnieńskiej, Gniezno 1994.

Sawicki W., Błogosławiona Jolenta: życia i dzieje kultu, Niepokalanów 1980. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 3, red. A. Gąsiorowski, Wrocław 1986.

Szylar A., Liczba zakonnic, skład osobowy i rotacja na urzędach w klasztorze benedyktynek w Sandomierzu w latach 1615-1903, „Nasza Przeszłość”, 102 (2004) s. 287-352.

Targosz K., Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII w. o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002.

Trzciński T., Katalog rękopisów biblioteki kapitulnej w Gnieźnie aż do początku XVI w., „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 35 (1910) s. 169- 320.

Urban W., Stan oświecenia duchowieństwa krakowskiego w wiekach XVI-XVIII, „Przegląd Historyczny”, 74 (1983) z. 3, s. 509-515.

Wiszewski P., Opactwo benedyktynek w Legnicy (1348/1349-1810). Struktura, funkcjonowanie, miejsce w społeczeństwie, Poznań-Wrocław 2003.

Wiszewski P., Średniowieczna śląska pieczęć klasztorna jako środek przekazu informacji (XIII-1.połowa XVI w.), w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Lublin 1998, s. 11-29.

Wojciechowski L., Pieczęcie zakonu paulinów w Polsce do 1630 roku, w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Lublin 1998, s. 39-53.

Wojtkowski J., Rekonstrukcja drugiego zeszytu katalogu inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie księdza Leona Formanowicza, Lublin 1969.

Wójcik M.L., Pieczęcie cystersów jemielnickich do połowy XVI wieku (z zespołu Rep. 85 Archiwum Państwowego we Wrocławiu), w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Lublin 1998, s. 32-37.

Pobierz

Opublikowane
2021-06-30


Przybyłowicz, O. M. (2021). Dokumenty i dyplomy klasztoru klarysek w Gnieźnie. Sposoby uwierzytelniania dokumentów w praktyce kancelaryjnej konwentu św. Klary. Inwentarz. Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne, 115, 359–418. https://doi.org/10.31743/abmk.12440

Olga Miriam Przybyłowicz 
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, Warszawa