ABMK

Źródła rękopiśmienne klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym W Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze

Olga Miriam Przybyłowicz

Instytut Archeologii i Etnologii PAN , Polska
https://orcid.org/0000-0003-3422-550X


Abstrakt

Celem artykułu jest prezentacja i wstępna analiza spuścizny rękopiśmiennej klasztoru klarysek w Gnieźnie, która po kasacie klasztoru trafiła w XIX stuleciu, zapewne drugiej jego połowie, do Archiwum Kapituły Metropolitalnej, obecnie zaś znajduje się w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. Do tej pory cieszyła się ona niewielkim zainteresowaniem badaczy. Na zbiór składają się rękopisy, dokumenty i dyplomy pergaminowe, z których większość znajduje się w aktów luźnych – AKM – A Cap. Luzy po klaryskach to ponad 2500 jednostek i ponad 4000 kart.

27 rękopisów przechowywanych jest w kilku zespołach: sześć jednostek w zespole Zakon Klarysek w Gnieźnie (ZKG), zaś 21 w dziale Archiwum Kapituły Metropolitalnej - A. Cap. B – te ostatnie dotyczą spraw gospodarczo-rachunkowych.

W grupie rękopisów można wyróżnić trzy kategorie: prawno-normatywne, czyli reguły i konstytucje (dwa egzemplarze), księgi liturgiczne (pięć) oraz ceremoniał obłóczyn, a także rachunkowo-gospodarcze. Ta ostatnia grupa jest najliczniejsza. Obejmuje dziesięć rękopisów expensów i\lub perceptów konwentu począwszy od najstarszego z 1613 r., ponadto inwentarz majątku wiejskiego klarysek z 1593 r. i dziewięć jednostek z drugiej połowy XVIII w. zawierających rozliczenia z poddanymi w mieście klasztornym Kostrzynie oraz wsiach należących do wspólnoty. Bezcennym kodeksem, wpisującym się w twórczość piśmiennicza klasztorów epoki nowożytnej jest egzemplarz zatytułowany: „Księgi wszystkich spraw konwentu gnieźnieńskiego zakonu S. Klary. To jest katalog wszystkich sióstr zakonnych w tym klasztorze od pamięci ludzkiej professowanych żywych i zmarłych. Przytem inwentarz wszystkich dóbr prowentów także i przywilejów tegoż klasztoru […] pilnie pisane w roku pańskim 1609”. Ma 802 papierowe strony na których znajduje się dukt kilkudziesięciu rąk. Jego tematyka to zarówno dane prozopograficzne, jak i gospodarcze (ponad połowa wpisów), a także informacje o realiach życia i funkcjonowaniu klauzurowej wspólnoty.

Szeroki wachlarz informacji zamieszczonych w rękopisach pozwala na stwierdzeni iż mimo stosunkowo niewielkiego zbioru jest to spuścizna niezwykle cenna. Jeszcze większy ładunek informacji przynoszą akta luźne. Szczegółowe, żmudne badania, szczególnie rękopisów rachunkowo-gospodarczych, zawierających informacje o świecie rzeczy i ludzi, pozwolą w przyszłości na poznanie kwestii zarządzania majątkiem, kondycję finansową wspólnoty w XVI-XVIII stuleciu, w końcu sposobu funkcjonowania klasztoru w gospodarce miejskiej i społeczeństwie Gniezna epoki nowożytnej. Dopiero drobiazgowa analiza sprawi, że będzie można udzielić odpowiedzi na wiele pytań dotyczących spraw wewnętrznych konwentu, kultury materialnej i życia codziennego zakonnic, a przede wszystkim gospodarki klasztornej: dochodowości dóbr, bilansowania budżetu, struktury perceptów i expensów, poziomu życia zakonnic.

Słowa kluczowe:

monastycyzm, klaryski, Gniezno, archiwalia, rękopisy

Borkowska M., Łatanie pamięci (czyli rzecz o klasztornym kronikarstwie retrospektywnym), „Znak”, 47 (1995) s. 103-110.

Borkowska M., Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII-XVIII w., Warszawa 1996.

Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004.

Borkowska M., Rachunki benedyktynek kowieńskich, „Nasza Przeszłość”, 106 (2006) s. 261-278.

Burdzy D., „Percepta i expensa”. Budżety obu klasztorów dominikańskich w Sandomierzu w XVII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 319-332.

Dąbrowska E., Ceremoniał pogrzebu opata i opatki w średniowiecznej Europie Łacińskiej, w: E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, 73-86.

Dąbrowska E., Liturgia śmierci a archeologia: uwagi o wyborze miejsca pochowania, orientacji, ułożeniu ciała i jego ubiorze w średniowiecznej Europie łacińskiej, w: E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, s. 95-109.

Gąsiorowska P., Rola ksień klarysek krakowskich w zarządzie majątkiem ziemskim do końca XVIII w., w: Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i in., „Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie” 9, Kraków 2011, s. 537-557.

Gąsiorowska P., Obrót gotówką w klasztorze żeńskim na przykładzie osiemnastowiecznych ksiąg rachunkowych wybranych klasztorów krakowskich i lwowskich, w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 303-318.

Jasiński K., Przemysł, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Kraków-Warszawa, 1984-1985, s. 730-733.

Joskowski Z. OFMConv., Stare druki z księgozbiorów klasztornych w zbiorach Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanow w Gnieźnie.Apendyks do katalogu starych druków, „Hereditas Monasteriorum”, 5 (2014) s. 303-327.

Kanior M., Polityka antyzakonna władz pruskich i kasata opactw benedyktyńskich w Lubiniu i Mogilnie, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej rzeczpospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2, red. M. Derwich Wrocław 2014, s. 289-298.

Karłowska-Kamzowa A., Rola klasztoru w rozwoju gotyckich rękopisów iluminowanych w Polsce, w: Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 1995, s. 281-288.

Kłudkiewicz K., Spisy i katalogi wielkopolskich bibliotek klasztornych z klasztorów skasowanych w Wielkopolsce pod rządami Prus do połowy XIX w. – charakterystyka i znaczenie, „Hereditas Monasteriorum”, 6 (2015) s. 101-142.

Kolak W., Rachunki klasztoru augustianów z Krakowa z okresu okupacji szwedzkiej 1655 – 1657, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 8 (2002) s. 105-131.

Kościelak S., Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussicher Kulturbesitz w Berlinie w dniach 4-8 II 2013, „Hereditas Monasteriorum”, 2 (2013) s. 496-497.

Michalski M., Błogosławiona Jolenta – refleksja historyczno-hagiograficzno-historiozoficzna, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno 2006, s. 71-82.

Michalski M., Kobiety i świętość w żywotach księżnych polskich, Poznań 2004.

Miodońska B., Średniowieczna książka rękopiśmienna jako dzieło sztuki, Gniezno 1993.

Mizerka J., Archiwalia poklasztorne, urzędowe, kasacyjne i pokasaycjne w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie (klasztory powstałe i/lub skasowane przed 1850 r.), „Hereditas Monasteriorum”, 6 (2015) s. 163-236.

Moszczyńska A., Graduał klarysek gnieźnieńskich ms.170 z Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, Warszawa 1988, maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Ożóg K., Przemysł, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 154-161.

Pasiciel S., Zespół klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieźnie, Gniezno 2005.

Pawlak I., Graduał klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 135-141.

Przybyłowicz O.M., Rachunki klasztorne jako źródło do poznania realiów życia klasztornego. Najstarsza księga rachunkowa klarysek ze Starego Sącza, w: Realia życia codziennego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. A. Barciak, Katowice – Zabrze 2011, s. 107-130.

Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29–31 VIII 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1 (2012) s. 456-462.

Przybyłowicz O.M., Droga do domu Pana. Śmierć i pogrzeb w zakonie klarysek (teoria i praktyka XIII – XVII w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 60 (2012) nr 2, s. 227-247.

Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 552-569.

Przybyłowicz O.M., Jak panny zakonne rozliczały się? Księgi rachunkowe jako źródło do badań nad polskimi klasztorami żeńskimi w XVI-XVIII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 101 114.

Przybyłowicz O.M., „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 179-194.

Przybyłowicz O.M., Zając, dwa złote na pieprz i kary za gry hazardowe. Dwa przywileje klarysek dla miasta Kostrzyna z 1477 i 1615 r., w: Ecclesia Regnum Fontes. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesor Marii Koczerskiej. Warszawa 2014, s. 138-149.

Przybyłowicz O.M., Z badań nad obrządkiem pogrzebowym klarysek – liturgia i miejsca pochówku w klasztorach na ziemiach polskich, w: Epigraphica et Sepulcralia, t. 6, ed. J. Roháček, Praha 2015, s. 201-224.

Przybyłowicz O.M., Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa 2016.

Przybyłowicz O.M., Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary […] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, 7 (2016) s. 247-263.

Przybyłowicz O.M., Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65 (2017) nr 4, s. 447-460.

Przybyłowicz O.M., Lista ksień konwentu gnieźnieńskiego XVI-XIX w., złożone do druku.

Przybyłowicz O.M., Dyplomy i akta klasztoru klarysek w Gnieźnie. Charakterystyka zbioru i sposoby uwierzytelniania w praktyce konwentu zakonnic św. Klary, oddane do druku.

Przybyłowicz O.M., Documents of Polish kings issued for the monastery of the Poor Clares in Gniezno (16th-18th centuries). Kings as the protectors of the convent, w: Orden und Stadt, Orden und ihre Wohlthäter. Monastica historia 4, red. J.M. Havlík, J. Hlaváčková, K. Kollermann, Prag – St. Pölten 2019, s. 463-483.

Rył J., Katalog rękopisów biblioteki katedralnej w Gnieźnie, Lublin 1982.

Schenk W., Rękopisy liturgiczne od XIII do XV w. w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, „Archiwa Biblioteki Muzea Kościelne”, 2 (1961) s. 185-207.

Sulkowska-Tuszyńska K., Klasztor norbertanek w Strzelnie (XII – XVI w.). Sacrum i profanum, Toruń 2006.

Sulkowska-Tuszyńska K., Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII – XVI w.), w: Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. J. Rajman 2007, s. 209-221.

Szylar A., Gospodarowanie benedyktynek sandomierskich, Tarnobrzeg 2008.

Szylar A., Kronika bernardynek lubelskich 1618–1885, Źródła i Monografie KUL, 353. Prace z Historii Szkolnictwa i Opieki Społecznej w Polsce 3, Lublin 2009.

Szylar A., „Sprawa o tym jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły”. Organizacja i funkcjonowanie gospodarki opactwa benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 447-460.

Szulc A., Klasztory franciszkańskie w średniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2001.

Targosz K., Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII w. o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002.

Zdanek M., Dochody dominikanów krakowskich w 1. poł. XVI w., w: Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i in., Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie 9, Kraków 2011, s. 259-271.

Pobierz

Opublikowane
2019-12-20


Przybyłowicz, O. M. (2019). Źródła rękopiśmienne klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym W Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze. Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne, 112, 317–336. https://doi.org/10.31743/abmk.2019.112.16

Olga Miriam Przybyłowicz 
Instytut Archeologii i Etnologii PAN https://orcid.org/0000-0003-3422-550X