Duchowieństwo katolickie i zakony we Włocławku i okolicy pod okupacją niemiecką (1939-1945)
Józef Dębiński
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2548-1739
Abstrakt
Spośród wszystkich diecezji w Polsce, diecezja włocławska w czasie drugiej wojny światowej poniosła największe straty w stanie duchowieństwa: wraz z bp. Pomocniczym M. Kozalem zginęło 225 kapłanów i 7 kleryków, tj. 50,2% stanu przedwojennego. Cały obszar diecezji znalazł się w obrębie ziem anektowanych do III Rzeszy; większość terytorium wraz z Włocławkiem należało do tzw. Kraju Warty, a część tzw. zawiślańska (20 parafii) weszła w skład Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. W obliczu zbliżających się działań wojennych biskup włocławski Karol Radoński wraz z kardynałem Augustem Hlondem i biskupem Stanisławem Okoniewskim opuścili diecezję. W pierwszych miesiącach wojny zdecydowana część duchowieństwa Włocławka i okolic została aresztowana i wywieziona do obozu w Dachau, a część rozstrzelana; uratowali się tylko nieliczni. Podobny spotkał zgromadzenia zakonne i klasztory. Sukcesywnie likwidowano domy zakonne. Na 249 parafii diecezji włocławskiej (w tym dwie wojskowe) w Kraju Warty czynnych było tylko pięć, funkcjonowały natomiast parafie „zawiślańskie”, gdzie Niemcy tolerowali działalność kilku księży. Księża zarówno z duszpasterstwa tolerowanego, jak i tajnego swoją pracę duszpasterską ograniczali właściwie tylko do dostępu wiernych do sakramentów świętych, ewentualnie odprawienia mszy św. i to nie zawsze w kościele, ale często na plebanii, organistówce lub w domu prywatnym, i to tylko dla pewnej grupy wiernych. Niemcy kierując się nienawiścią do Kościoła, burzyli świątynie, niszczyli krzyże, obrazy, figury, kapliczki przydrożne i wystrój kościołów.
Słowa kluczowe:
diecezja włocławska, duchowieństwo, okupacja niemiecka, II wojna światowa, prześladowania Kościoła katolickiego, DachauBibliografia
Biskupski S., Księża polscy w niemieckich obozach koncentracyjnych. Wspomnienia byłego więźnia obozów w Sachsenhausen i Dachau, Londyn 1946.
Cybertowicz J., Kołtuniak J., Z dziejów Osięcin i okolic, Osięciny-Włocławek 2006.
Dębiński J., Biskup włocławski Karol Mieczysław Radoński (1883-1951). Życie i działalność, Toruń 2001.
Dębiński J., Ślipek M., w: Włocławski słownik biograficzny, t. 4, red. S. Kunikowski, Włocławek 2006, s. 158.
Domanowska A.L., Moje okupacyjne dzieciństwo. Niechciane wspomnienia, Włocławek 2000.
Frącek T., Zgromadzenie sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi w latach 1939-1945, Warszawa 1981.
Frątczak W., Biskup Michał Kozal (1898-1943), „Chrześcijanie”, 12 (1984) s. 9-92.
Frątczak W., Martyrologia duchowieństwa diecezji włocławskiej w latach 1939-1945, w: Martyrologia duchowieństwa polskiego 1939-1956, red. B. Bejze, A. Galiński, Łódź 1993, s. 58-67.
Frątczak W., Spis akt metrykalnych ukradzionych przez Niemców w czasie II wojny światowej i dotąd przechowywanych w archiwach niemieckich, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, 84 (2001) s. 332-351.
Frątczak W., Diecezja włocławska w okresie II wojny światowej, Włocławek 2008.
Gościński Franciszek, Parafia Najświętszego Serca Jezusowego we Włocławku, w: Księga pamiątkowa z czterdziestolecia księży orionistów w Polsce, red. B. Majdak, Warszawa 1990, k. 83-85 (mps BSWł).
Góźdź Z., Lipno. Zarys dziejów, Lipno 1991.
Gruszczyńska M., Mystkowski W.Ł., w: Włocławski słownik biograficzny, t. 2, red. S. Kunikowski, Włocławek 2005, s. 126-127.
Iglewska M., Kościół i klasztor Ojców Franciszkanów w Radziejowie. Informator historyczny, Niepokalanów 1996.
Jacewicz W., Męczeństwo salezjanów polskich w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945, w: 75 lat działalności salezjanów w Polsce. Księga pamiątkowa, red. R. Popowski, S. Wilk, M. Lewko, Łódź-Kraków 1974, s. 225-259.
Jasiński W., Wspomnienie o zakonie kamilianów w Lipnie, „Ład Boży”, 19 (1990) s. 6.
Jędrzejczak M.L., Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi w latach wojny 1939-1945, „Archiwa Bibliotek i Muzea Kościelne”, 44 (1982) s. 87-340.
Jurczak A., Zgromadzenie sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo Sług Ubogich Chorych. Prowincja Warszawska, Lublin 2000.
Kaczmarek Z., Stępień J., Dzieje Rychwała, Konin 1994.
Kowalewska A., Powiat włocławski w okresie II wojny światowej, w: Monografia powiatu włocławskiego, red. S. Laguna, Włocławek 1968, s. 105-115.
Kubiak W., Dzieje Lubrańca, Toruń 2006.
Kujawski W., Ks. Jan Hęcia, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, dodatek do nr 10-11 (1989) s. 23-24.
Librowski S., Ankieta strat wojennych (1939-1945) diecezji włocławskiej, „Archiwa Bibliotek i Muzea Kościelne”, 36 (1978) s. 387-404.
Librowski S., Materiały do dziejów diecezji włocławskiej czasu wojny 1939-1945, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 38 (1979) s. 189-400. 337.
Librowski S., Diecezja włocławska, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, red. Z. Zieliński, Warszawa 1982.
Łuczak C., „Kraj Warty” 1939-1945. Studium historyczno-gospodarcze okupacji hitlerowskiej, Poznań 1972.
Małkowski Z., Słomski Mieczysław, Eksterminacja nauczycieli Włocławka i rejonu w latach II wojny światowej 1939-1945, Włocławek 2004.
Marczewski J., Hitlerowska koncepcja polityki kolonizacyjno-wysiedleńczej i jej realizacja w „Okręgu Warty”, Poznań 1979.
Męczennicy za wiarę 1939-1945. Duchowni i świeccy z ziem polskich, którzy prześladowani przez nazizm hitlerowski dali Chrystusowi ofiarą życia świadectwo miłości, red. W. Moroz, A. Datko, Warszawa 1996.
Niklewska W.S., Służebniczki Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi panny (Pleszewskie), Lublin 1985.
Paczkowski S., Służewo na Kujawach wschodnich. Zarys dziejów, Włocławek 1999.
Pasiecznik J., Prowincja Matki Bożej Anielskiej Zakonu Braci Mniejszych (franciszkanie-reformaci), w: Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939-1945, red. Z. Zieliński, Katowice 1992, s. 242-277.
Piotrowski S., Zerwane okowy. Czerwone szlabany, Warszawa 2006.
Poniński A., Szmidt T., w: Włocławski słownik biograficzny t. 3. red. S. Kunikowski, Włocławek 2005, s. 174.
Prokopiak-Lewandowska A., Dzieje miasta Kowala w latach 1918-1945, Toruń 2006.
„Rocznik Diecezji Włocławskiej” 1939 s. 174, 182.
Rozynkowski W., Sowa Wojciech, Parafia św. Jadwigi w Nieszawie. Z dziejów kultu św. Jadwigi Królowej, Toruń 1998.
Rulka K., Biblioteka Seminarium Duchownego we Włocławku im. Księży Chodyńskich, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, 72 (1989) s. 300-301.
Rulka K., Straty Biblioteki Seminarium Duchownego im. Księży Chodyńskich w czasie II wojny światowej, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, 78 (1995) s. 436-444.
Rulka K., Siostry służki w seminarium włocławskim 1918-2005, „Kronika Diecezji Włocławskiej”, 88 (2005) s. 479-485.
Schaefer E., Zgromadzenie sióstr św. Elżbiety, Lublin 1996.
Synowiec D., Franciszkanie konwentualni, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, red. Z. Zieliński, Warszawa 1982, s. 488-537.
Sziling J., Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939-1945. Tzw. okręgi Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka, Poznań 1970.
Sziling J., Z dziejów Włocławka w latach okupacji niemieckiej(1939-1945), w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 2, red. J. Staszewski, Włocławek 2001, s. 367-429.
Sziling J., Hitlerowska polityka eksterminacji duchowieństwa katolickiego w Kraju Warty, w: Akcje okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego w Kraju Warty, red. A. Galiński, M. Budziarek, Łódź 1997, s. 13-25
Szołdrski W., Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacja niemiecką w latach 1939-1945, w: „Sacrum Poloniae Millenium”, 11 (1965).
Śmigiel K., Schematyzmy duchowieństwa niemieckiego w „Wartheland”, „Archiwa Bibliotek i Muzea Kościelne”, 36 (1978) s. 371-385.
Śmigiel K., Rola Kościołów chrześcijańskich w Kraju Warty 1939-1945, w: Materiały i studia, z. 2, red. F. Stopniak, Warszawa 1978 s. 345-393.
Śmigiel K., Kościół katolicki w tzw. Okręgu Warty 1939-1945, Lublin 1979.
Śmigiel K., Niszczenie polskiej administracji kościelnej. Konfiskata majątku kościelnego, w: Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764-1945, cz. 2: 1918-1945, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1979, s. 131-147.
Waszkiewicz Z., Problemy narodowościowe i wyznaniowe. Kościół katolicki 1918-1945, w: Nadwiślańska gmina Czernikowo. Przeszłość-religijność-tożsamość, red. A. Mietz, J. Pakulski, Z. Waszkiewicz, Toruń 1998, s. 289-308.
Wilk S., Zakony męskie w życiu religijnym okupowanej Polski, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską, red. S. Zieliński, Warszawa 1982, s. 452.
Włoczewski H., Życie religijne dekanatu włocławskiego w l. 1939-1945, Włocławek 1989 (mps BSWł).
Zbudniewek J., Polityka władz nazistowskich wobec zakonów w okupowanej Polsce, „Saeculum Christianum. Pismo historyczne”, 2 (1995) nr 1, s. 101-109.
Ziółkowski B., Tajne nauczanie i konspiracyjna działalność kulturalna na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej (powiat lipnowski) w latach 1939-1945, Włocławek 2006.
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu https://orcid.org/0000-0003-2548-1739
