Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

Katolicki Uniwersytet Lubelski w pierwszych latach powojennych – sympozjum naukowe i wystawa w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, Lublin, 9 grudnia 2024 roku

2025-03-06T23:12:45+01:00

Międzynarodowa konferencja dyplomatyczno-archiwalna (Úřední písemnosti a jejich hranice) Praga, 12-13 listopada 2024 rok

2025-01-07T22:52:52+01:00

Prasa katolicka w Polsce w latach 1989-2023. Zarys problematyki

2025-06-17T10:25:54+02:00

Artykuł jest pierwszym z planowanego cyklu prezentującego wyniki autorskich badań nad prasą katolicką wydawaną w Polsce po 1989 roku w ujęciu całościowym. Przedstawiono w nim aktualny stan badań nad tym typem prasy, jej zarys historyczny, definicje, typologię i funkcje. Opracowanie jest wstępem do badań nad znaczeniem prasy katolickiej w Polsce oraz analizą formalno-treściową wybranych tytułów. Zaprezentowano w nim naczelne pytania i obszary badawcze oraz wskazano na główne problemy związane z badaniami prasy katolickiej.

Exempla w nauczaniu ad status w świetle kolekcji kazań Macieja z Grochowa z rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej z początku XV wieku

2025-06-17T10:24:50+02:00

W rękopisie BJ 1619 z początku XV wieku znajduje się kilka kolekcji kazań De tempore et de sanctis. Rękopis został w większości przepisany przez Macieja z Grochowa, wikariusza z Kcyni, w 1407 roku. W wymienionej kolekcji znajduje się niewielki zbiór kazań ad status z exemplami, skierowanymi w kolejności do bogaczy, biednych, kupców, czeladzi służebnej, sędziów, rycerzy oraz rolników. Kolekcja Michała z Grochowa bliższa jest prostym ekshortacjom niż pełnym modelowym kazaniom typu sermo modernus. Nie znajdziemy w nich scholastycznych podziałów na punkty, aparatu logicznych dowodów. Takie ekshortacje zamiast tego erudycyjnego i schematycznego gorsetu obfitowały w wątki narracyjne, legendy świętych, exempla. Kolekcja Michała z Grochowa nie jest zbiorem oryginalnym, lecz należy do późniejszych redakcji w długiej tradycji literackiej Sermo generalis Honoriusza z Autun. Pięć sermones odnajdujemy ponadto w rękopisie śląskim z XV wieku BUWr I F 607 w zbiorze Exempla valde pulcra, które w 1914 roku wydał Joseph Klapper. Zaproponowana przez kaznodzieję nauka nie jest wykładnią budowli społecznej, lecz obrazem stereotypów, motywowanym programem moralizatorskim. Kaznodzieja odwołuje się do drabiny feudalnej tylko z pozoru, gdyż jego celem nie było posługiwanie się kalką feudalną, lecz jej przełamaniem, refrakcją z pobudek moralizatorskich, gdyż dydaktyzm moralizatorski był podstawą kazania, a nie oddanie obrazu stosunków społecznych. Kolekcja zredagowana przez Michała z Grochowa to unikatowe świadectwo sermones ad status w polskich zbiorach, choć nieoryginalne. Brak w nim jakichkolwiek odniesień do realiów polskich, a wypełnia je przekaz o uniwersalnym wydźwięku.

Archiwalia na temat duszpasterstwa wojskowego w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie

2025-06-17T10:25:58+02:00

Zasoby archiwalne Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie zawierają zespoły dotyczące duszpasterstwa w Wojsku Polskim w latach 1919-1983. Do najważniejszych dokumentów z okresu 1919-1939 należy zaliczyć akta Polowej Kurii Biskupiej z lat 1919-1932, akta dowództwa okręgów korpusów, akta Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. W zespołach zgromadzone są m.in. rozkazy wewnętrzne do katolickiego duchowieństwa wojskowego Wojska Polskiego, ustawy i rozporządzenia dotyczące organizacji duszpasterstwa wojskowego w czasie pokoju i na wypadek wojny. W korespondencji pomiędzy ministerstwami a Polową Kurią Biskupią znajdują się liczne zarządzenia w sprawach religijnych, zestawienia, schematy organizacyjne, wykazy kapelanów, jak również sprawozdania z działalności różnych wyznań katolickich i niekatolickich. W niewielkiej ilości w zasobach archiwum znajdują się dokumenty z lat 1943-1945. Kolejne akta datowane są na lata 1945-1964 oraz 1981-1983, czyli czas Generalnego Dziekanatu Wojska Polskiego.

Ewangelickie księgi metrykalne w Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej

2025-06-17T10:24:30+02:00

Księgi metrykalne w polskich archiwach cieszą się dużym zainteresowaniem, zarówno naukowców, genealogów, jak i prywatnych osób. Kilka lat temu do rąk czytelnika trafił artykuł na temat katolickich ksiąg metrykalnych znajdujących się w Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej. Tym razem czytelnicy będą mogli się zapoznać z ciekawym zbiorem ewangelickich metrykaliów. Po przesiedleniu Niemców po II wojnie światowej z terenów przyznanych Polsce przy ewangelickich parafiach pozostała część wytworzonej tam dokumentacji archiwalnej. Zgodnie z obowiązującymi przepisami państwowymi zdecydowana część uratowanych archiwaliów, w tym ksiąg metrykalnych, trafiła do archiwów państwowych i nadal jest sukcesywnie przekazywana z Urzędów Stanu Cywilnego. Utworzenie archiwum diecezjalnego w Koszalinie przy pomocy Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej i gwarancje dane przez bp. Mariana Gołębiewskiego, że niemieckie dziedzictwo Pomorza tam przechowywane będzie dostępne dla wszystkich zainteresowanych, zobligowało pracowników tej instytucji do przejęcia z parafii zachowanej dokumentacji zarówno katolickiej, jak i ewangelickiej. Niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawienie zachowanych 117 ksiąg metrykalnych z 27 wspólnot ewangelickich (Prowincja Pomorze, Prusy Zachodnie i Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie) funkcjonujących przed 1945 rokiem na terenie obecnej diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej.

Losy ksiąg metrykalnych parafii wojskowej w Krakowie w czasie II wojny światowej

2025-06-17T10:25:55+02:00

W monarchii Habsburgów duszpasterze polowi mieli obowiązek dokładnego prowadzenia ksiąg metrykalnych. W księgach tych rejestrowano ważne fakty z życia religijnego żołnierzy: zawieranie małżeństw, narodziny dzieci i zgony osób wojskowych. Dla państwa były to ważne informacje, dlatego też stopniowo doprecyzowywano zasady prowadzenia tych ksiąg. W Krakowie, od 1869 roku stanowiącym siedzibę c.k. I Korpusu Armijnego, zgromadzono wiele ksiąg metrykalnych jednostek wojskowych wchodzących w skład tego wielkiego związku operacyjnego. W 1918 roku księgi te przeszły na własność odrodzonego państwa polskiego. W dwudziestoleciu międzywojennym przechowywano je w kancelarii krakowskiej parafii wojskowej. Stopniowo dołączano do nich kolejne woluminy, w których rejestrowano fakty metrykalne żołnierzy Okręgu Korpusu nr V Wojska Polskiego z siedzibą dowództwa w garnizonie Kraków. Celem niniejszego artykułu jest zarysowanie losów ksiąg krakowskiego duszpasterstwa polowego w czasie II wojny światowej. W 1939 roku w obliczu agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę większość z nich przeniesiono do gmachu Kurii Metropolitalnej w Krakowie. W 1942 roku niemieckie władze okupacyjne przeprowadziły ich konfiskatę. Obecnie starsza część tych archiwaliów przechowywana jest w Österreichisches Staatsarchiv w Wiedniu. Ich identyfikacja jest możliwa na podstawie słabo znanych wykazów, które sporządzono w 1937 i w 1942 roku.

Katalog zbioru dokumentów pergaminowych i papierowych z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego Warszawskiego

2025-06-17T10:24:52+02:00

Katalog dokumentów pergaminowych i papierowych z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego Warszawskiego jest pomocą archiwalną, której brak nie pozwalał do tej pory na wprowadzenie do obiegu naukowego dyplomów przechowywanych przez tę instytucję. Dokumenty w liczbie 79, stanowiące 76 jednostek archiwalnych, pochodzą z okresu od 1289 roku do 1870/1907 roku (dwa dokumenty z XX wieku to poświadczone tłumaczenia dyplomu z 1676 roku). Pomimo szczątkowego i do pewnego stopnia przypadkowego charakteru tego zbioru – w porównaniu do stanu sprzed spalenia warszawskich archiwaliów kościelnych przez Niemców w 1944 roku – przedstawia on niemałą wartość historyczną, szczególnie dla dziejów arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły kolegiackiej w Łowiczu.

Starodruki z dziełami greckich ojców Kościoła z Biblioteki Jagiellońskiej – wybrane przykłady

2025-06-17T10:26:00+02:00

W epoce nowożytnej w Europie miało miejsce ożywione zainteresowanie greckimi ojcami Kościoła. Ich pisma były zarówno intensywnie przekładane na łacinę i języki nowożytne, jak i wydawane. Artykuł przedstawia wybrane przykłady starodruków z Biblioteki Jagiellońskiej z XV i XVI wieku z kolekcji osób lub instytucji związanych z Krakowem, zawierających dzieła greckich autorów patrystycznych jako świadectwo zainteresowania nimi wśród osób nauki i Kościoła w Polsce nowożytnej. Zagadnienie to rozpatrywane jest również w kontekście wymiany intelektualnej między Europą a Polską.

Analiza porównawcza średniowiecznego symbolizmu kolorystycznego na przykładzie iluminacji rękopiśmiennych kodeksów cysterskich z XII-XV wieku

2025-06-17T10:25:02+02:00

Artykuł poświęcony jest analizie porównawczej średniowiecznego symbolizmu kolorystycznego w odniesieniu do iluminacji kodeksów cysterskich z XII-XV wieku. Podstawę do omówienia tematu stanowi dziewięć manuskryptów związanych z proweniencją dawnych opactw cysterskich w Henrykowie, Lądzie, Kamieńcu Ząbkowickim, Lubiążu oraz Trzebnicy. Głównym celem artykułu jest udzielenie odpowiedzi na trzy kwestie: czy wyselekcjonowane manuskrypty mogą być przykładem odzwierciedlającym symbolizm kolorystyczny w sztuce cysterskiej? czy sposób zastosowania kolorów przez iluminatorów ma wpływ na interpretację treści obrazu? czy użyte pigmenty pozwalają na identyfikację struktury hierarchicznej (duchowego znaczenia)? W pierwszej części artykułu skupiono się na przedstawieniu symboliki koloru i jego znaczenia w wiekach średnich. Wskazano, iż średniowieczne społeczeństwo niezwykle mocno uwrażliwione było na blask, światło i barwy, które były postrzegane jako wyraz Bożej obecności w świecie. Następnie syntetycznie przedstawiono podejście szarych mnichów do kwestii sztuki i jej znaczenia w klasztorach cysterskich. Ukazano, że zasada ascetyzmu, zapoczątkowana przez św. Bernarda z Clairvaux (1090-1153), miała ogromne znaczenie dla sztuki cysterskiej, zarówno w zdobnictwie kodeksów rękopiśmiennych, jak i w architekturze oraz dekoracji świątyń. Surowe przepisy życia cysterskiego, w tym konieczność przestrzegania przez mnichów wartości takich, jak: prostota, skromność, ubóstwo czy pokora, nie pozostały bierne wobec cysterskiej twórczości artystycznej, na którą niezwykle mocno oddziaływały. W dalszej kolejności dokonano analizy porównawczej, najpierw opisując symboliczne znaczenie barw podstawowych w średniowieczu oraz teologii, a następnie wskazując miejsce występowania kolorów na wybranych elementach zdobniczych przywołanych manuskryptów. Co więcej, wskazano barwy nienależące do gamy barw podstawowych, a występujące na iluminacjach kodeksów cysterskich. Wyniki analizy wykazały, że symbolizm kolorystyczny nie został w pełni zaimplementowany do iluminacji XII-XV-wiecznych kodeksów rękopiśmiennych cystersów polskich. Barwy bowiem nie miały u szarych mnichów istotnego znaczenia – dobierane były przypadkowo. Zastosowanie konkretnych pigmentów przez iluminatorów wynikało z podłoża praktycznego oraz tradycji. Pierwszorzędnym celem użycia określonego koloru było przede wszystkim uwypuklenie treści religijnych oraz duchowości monastycznej.

Zilustrować starożytność. O ilustracjach do Faraona Bolesława Prusa i Quo vadis Henryka Sienkiewicza

2025-06-17T10:24:45+02:00

W ostatnich latach XIX wieku ukazały się, najpierw w prasie, potem w wydaniach książkowych, dwie wielkie polskie powieści, których akcja została umieszczona w czasach starożytnych – Quo vadis Henryka Sienkiewicza i Faraon Bolesława Prusa. Oba dzieła wyrastające z pozytywistycznego warsztatu pisarzy zostały oparte na gruntownej znajomości antyku rzymskiego i egipskiego. Pełne akcji, wielowymiarowe i ambitne w przesłaniach, powieści szybko znalazły uznanie czytelników i zainteresowanie artystów, którzy pragnęli zilustrować obie fabuły zgodnie z panującymi ówcześnie w malarstwie i grafice trendami i stylami. W artykule omówiono prace Jana Styki oraz Piotra Stachiewicza ilustrujące dzieło H. Sienkiewicza oraz prace Jana Holewińskiego, Edwarda Okunia i Jana Marcina Szancera do dzieła B. Prusa. Wspomniano także o niedawno zidentyfikowanych w źródłach archiwalnych niedokończonych ilustracjach do Faraona autorstwa Henryka Siemiradzkiego.

XVII- i XVIII-wieczne procesjonały z Archiwum Opactwa Cystersów w Krakowie-Mogile w kontekście typologii źródeł

2025-06-17T10:24:46+02:00

Archiwum Opactwa Cystersów w Krakowie-Mogile kryje wiele cennych rękopisów muzyczno-liturgicznych, do których należy pięć XVII- i XVIII-wiecznych procesjonałów, czyli ksiąg służących do wykonywania śpiewu podczas procesji, o sygnaturach: ms. 709, ms. 710, ms. 747, ms. 754, ms. 811. Celem artykułu jest przedstawienie ich zawartości, poprzedzone analizą notacji muzycznej, w kontekście typologii źródeł, czyli definiowania procesjonału jako księgi muzyczno-liturgicznej. Przytoczono zatem różne definicje procesjonału, aby następnie zweryfikować przystawalność do nich procesjonałów mogilskich. Repertuar został przedstawiony w tabelach według podziału: de tempore, proprium de sanctis, commune sanctorum, commune Beatae Mariae Virginis, votivae, pro defunctis. Podano przeznaczenie, gatunek i incipit śpiewów, zaznaczając obecność w poszczególnych źródłach. Wykazano, że procesjonały z Mogiły odznaczają się dużym bogactwem repertuaru, obejmującym cały rok liturgiczny i różne gatunki monodii liturgicznej. Fakt ten potwierdza słuszność szerokiej, opisowej definicji procesjonału i ukazuje perspektywę kolejnych badań w celu szczegółowego przedstawienia cysterskiej tradycji procesyjnej w Mogile.

Claustrum sancti Adalberti. Późnośredniowieczna siedziba dominikanów we Wrocławiu w świetle źródeł pisanych

2025-06-17T10:24:55+02:00

Dominikanie przybyli do Wrocławia w latach 20. XIII wieku i zamieszkali przy podarowanym im kościele św. Wojciecha. W przeciwieństwie do tej świątyni, która od lat znajduje się w centrum zainteresowania historyków architektury i sztuki, należące do konwentu zabudowania mieszkalne i towarzyszące im obiekty gospodarcze zostały słabo rozpoznane. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie tych pomieszczeń w perspektywie zachowanych do naszych czasów źródeł pisanych, głównie pochodzących z XV i początku XVI stulecia rachunków, spisanych rękami tamtejszych przeorów.

Kazanie antyhusyckie z rękopisu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu I F 282

2025-06-17T10:24:51+02:00

Przedmiotem artykułu jest niedokończone kazanie antyhusyckie z przełomu lat 60. i 70. XV wieku ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Rękopis I F 282 pierwotnie należał do biblioteki kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, zgromadzenia silnie zaangażowanego w walkę z herezją husycką. Pomimo że znaczenie kaznodziejstwa dla podejmowanych na Śląsku działań przeciw husytom było odnotowywane w literaturze przedmiotu, to kazania antyhusyckie nie były poddawane analizie, a co więcej niewiele z nich jak do tej pory zostało zidentyfikowanych. Artykuł jest próbą wypełnienia istniejącej luki w stanie badań. Analizie tekstu towarzyszy edycja kazania.

Niepublikowane opracowanie historyczne ks. mgr. Ludwika Gietyngiera na temat części zasobu Archiwum Parafialnego w Kłobucku

2025-06-17T10:25:47+02:00

Ksiądz Ludwik Gietyngier (1904-1941), wywodzący się z duchowieństwa diecezji częstochowskiej i błogosławiony Kościoła katolickiego, od początku drogi kapłańskiej wykazywał dbałość o swój rozwój intelektualny. Szczególnie interesowała go historia Kościoła. Z tej zatem dyscypliny naukowej najpierw napisał pracę magisterską, obronioną znakomicie w 1937 roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, po czym w ramach studiów doktoranckich rozpoczął przygotowanie dysertacji doktorskiej pod kierunkiem ks. prof. Tadeusza Glemmy. Nie zdołał jej jednak ukończyć, ponieważ zmarł przedwcześnie śmiercią męczeńską w czasie II wojny światowej. Z dorobku naukowego pozostawił po sobie tylko wspomnianą pracę magisterską i niedawno odnalezione opracowanie historyczne, przedstawiające wykaz i opis inwentarzowy 51 jednostek archiwalnych przechowywanych w Archiwum Parafialnym w Kłobucku. Zidentyfikowane i przebadane przez niego materiały archiwalne pochodziły z lat 1442-1862 i miały formę dokumentów pergaminowych (12 j.a.), ksiąg, poszytów i fascykułów (11 j.a.) oraz innych pojedynczych dokumentów (28 j.a.). Praca ta, napisana w 1938 roku, ma wyjątkową wartość w odniesieniu do badań nad rekonstrukcją bogatego zasobu tego archiwum, tym bardziej że zostało ono mocno zdekompletowane w okresie okupacji niemieckiej.

Trzy dokumenty dotyczące ziem ruskich Korony Polskiej z Archiwum Diecezjalnego w Zielonej Górze

2025-06-17T10:25:07+02:00

Artykuł omawia trzy dokumenty z XV-XVI wieku znajdujące się w Archiwum Diecezjalnym w Zielonej Górze dotyczące ziem ruskich Korony Polskiej. Do niedawna były one przechowywane w archiwum parafialnym przy sanktuarium maryjnym w Rokitnie. Na ziemie zachodnie Polski z pewnością zostały przywiezione w 1945 roku przez osadników z Kresów Rzeczypospolitej. Dokumenty mają dużą wartość informacyjną. Na ich podstawie można zrekonstruować i uzupełnić wiadomości o osadnictwie na ziemiach ruskich, o tamtejszej własności ziemskiej i organizacji parafialnej w diecezji przemyskiej. Przynoszą także informacje genealogiczne, głównie o rodzinach Herburtów i Lanckorońskich, a także wzmianki o urzędnikach na Rusi i Podolu.

„Dziwną opieką otoczył Pan Bóg kościoły i kapłanów”. Straty materialne Kościoła katolickiego na terenie dekanatu oświęcimskiego w czasie II wojny światowej

2025-06-17T10:25:08+02:00

Artykuł dotyczy zagadnienia strat, który w czasie II wojny światowej poniósł Kościół katolicki w dekanacie oświęcimskim. Kwestia ta nie była dotychczas szczegółowo omawiana w literaturze historycznej. Straty spowodowane były zarówno działaniami wojennymi, grabieżczą polityką niemieckich okupantów, brutalnym sowieckim wyzwoleniem, jak i zachowaniem zdemoralizowanych parafian.

Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego (1939-1990): stan badań

2025-06-17T10:24:47+02:00

Celem artykułu jest analiza źródeł historiograficznych autorstwa ukraińskich, polskich i sowieckich badaczy, którzy badali sytuację Kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji lwowskiej w latach 1939-1990, określenie głównych podejść i metodologii stosowanych w badaniu tego zagadnienia w różnych tradycjach naukowych, a także ocena stopnia obiektywności i kompletności ujęcia tematu; usystematyzowanie osiągnięć naukowych na temat wpływu procesów politycznych, społecznych i kulturowych na pozycję Kościoła oraz wskazanie aktualnych obszarów badań. Analiza już przeprowadzonych badań ujawnia zmianę w podejściu do ujęcia pozycji Kościoła rzymskokatolickiego w różnych okresach, w szczególności w sowieckiej i współczesnej ukraińskiej historiografii, co wzbogaca nasze zrozumienie tego zagadnienia. Zatem artykuł ma na celu przyczynić się do kontynuacji dalszych badań naukowych dotyczących dziejów diecezji lwowskiej i wskazać nowe pola dociekań naukowych.

Zagłada dziedzictwa historyczno-kulturowego Kościoła ormiańskiego w Polsce w czasie II wojny światowej oraz próby jego ratowania

2025-06-17T10:25:43+02:00

Okres II wojny światowej przyniósł dotkliwe i nieodwracalne skutki dla funkcjonowania Kościoła ormiańskokatolickiego w Polsce. Represje Sowietów i Niemców wobec duchowieństwa i wiernych, delegalizacja instytucji kościelnych i ekspatriacja ludności w granice Polski powojennej doprowadziły do likwidacji lwowskiej archidiecezji ormiańskiej. Znacznie ucierpiały zbiory archiwalno-biblioteczne i muzealne przechowywane we Lwowie i w kościołach parafialnych na prowincji. W strategie okupantów, zwłaszcza sowieckich, wpisuje się również grabież dóbr kultury oraz celowe niszczenie księgozbiorów i archiwaliów. Tak było w przypadku wyposażenia pałacu arcybiskupów ormiańskich, klasztoru Benedyktynek Ormiańskich czy budynków kapituły katedralnej. Zbiory zostały znacjonalizowane i włączone do zasobów instytucji państwowych: bibliotek, archiwów, muzeów Ukraińskiej Socjalistycznej Sowieckiej Republiki. W ten sposób gromadzone przez kilka stuleci księgozbiory, rękopisy, tekstylia i paramenty liturgiczne oraz inne pamiątki kultury ormiańskiej uległy dekompletacji i zagładzie. W artykule omówiono poniesione straty oraz dokonano próby odtworzenia losów zbiorów poszczególnych instytucji: biblioteki abp. Józefa Teodorowicza, biblioteki i archiwum kapituły ormiańskiej, archiwum konsystorskiego, Archidiecezjalnego Muzeum Ormiańskiego oraz wyposażenia katedry ormiańskiej we Lwowie i kościołów dawnej archidiecezji ormiańskiej. Odtworzenie losów wspomnianych zbiorów nie jest łatwe z uwagi na braki w dokumentacji archiwalnej oraz przemieszczenia zbiorów w okresie okupacji i w latach powojennych. Niektóre dzieła sztuki i pamiątki proweniencji ormiańskiej zostały przewiezione przez osoby duchowne i świeckie do Polski i aktualnie przechowywane są w Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie i Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Biblioteka historyczna kurii arcybiskupiej w Koszycach

2025-06-17T10:24:57+02:00

Obecna biblioteka arcybiskupia w Koszycach jest jedną z największych bibliotek historycznych we wschodniej Słowacji. Jej początki sięgają czasów pierwszej biblioteki kościoła parafialnego św. Michała (1420), a później katedry św. Elżbiety. Najstarszy odkryty katalog księgozbioru biblioteki parafialnej z 1604 roku wskazuje na bardzo cenny księgozbiór, który zawierał aż 160 rękopisów. Stopniowy rozwój biblioteki parafialnej miał miejsce zwłaszcza po 1804 roku, kiedy to ustanowiono biskupstwo koszyckie. Początkowy zbiór biblioteki parafialnej został znacznie wzbogacony przede wszystkim przez samych biskupów poprzez darowizny, ale także poprzez zakup książek, a nawet przez ich własne dzieła filozoficzne i teologiczne. Biblioteka biskupia stopniowo przechodziła reorganizację, podczas której powstawały nowe katalogi książek, będące przedmiotem badań. Obecnie biblioteka ta, od 1995 roku nazywana biblioteką arcybiskupią, posiada w swoich zbiorach prawie 60 000 wolumenów. Do najcenniejszych książek należą rękopisy (kodeksy) i inkunabuły. Bardzo cenny jest również liczny zbiór książek historycznych, wśród których dominują dyscypliny filozoficzne i teologiczne. Bogaty księgozbiór biblioteki arcybiskupiej wymaga nowego, profesjonalnego podejścia, ukierunkowanych badań, a także profesjonalnego podejścia związanego z tworzeniem nowego katalogu bibliotecznego.

Litterae deauratae et pictae – nieznane włoskie wycinki z papieskich rękopisów iluminowanych w Muzeum Narodowym w Krakowie

2025-06-17T10:24:35+02:00

W Muzeum Narodowym w Krakowie znajduje się zbiór albumów zawierających serię inicjałów wyciętych z XVI-wiecznych włoskich rękopisów iluminowanych pochodzących z księgozbioru papieskiego z zakrystii Kaplicy Sykstyńskiej. Rewolucja francuska i kampanie napoleońskie spowodowały masowe rozproszenie kolekcji arystokratycznych i księgozbiorów klasztornych, co przyniosło daleko idące skutki na rynku antykwarycznym w XIX wieku. Podczas inwazji napoleońskiej na Rzym w 1798 roku zrabowane zostały skarby Watykanu, wraz z zawartością zakrystii Kaplicy Sykstyńskiej, w której znajdował się bezcenny księgozbiór gromadzony przez wieki przez kolejnych papieży i dostojników kościelnych. Najliczniejsza grupa watykańskich rękopisów weszła w posiadanie ks. Luigiego Celottiego (1759-1843), zatrudnionego przez rodzinę Barbarigo w Wenecji, konesera i marszanda sztuki. 26 maja 1825 roku w londyńskim Christie’s odbyła się pierwsza w dziejach aukcja w całości poświęcona wycinkom i pojedynczym kartom wyciętym ze średniowiecznych i renesansowych rękopisów. Zostały na niej wystawione miniatury, fragmenty bordiur, inicjały i pojedyncze karty wycięte ze średniowiecznych i renesansowych rękopisów, które następnie rozprzestrzeniły się między biblioteki i kolekcje prywatne na całym świecie. Celem artykułu jest analiza historyczno-artystyczna nieznanych dotąd albumów w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie w kontekście XIX-wiecznych praktyk kolekcjonerskich.

Archiwum tajne w kurii diecezjalnej jako szczególny przejaw eklezjalnej „kultury sekretu”

2025-06-17T10:24:58+02:00

Kategoria sekretu posiada doniosłe znaczenie w porządku kanonicznym. Ma ona chronić jednostkę i wspólnotę kościelną, wolność poszczególnych wiernych i wolność wspólnoty. Szczególne znaczenie ma sekret w procesach karnych. Sekret stanowi ochronę wolności Kościoła przed nadmiernymi ingerencjami i naciskami zewnętrznymi, umożliwiając mu jak najlepsze wypełnianie swojego zadania w świecie dla dobra ludzkości, chroni instytucje kościelne, służy poszanowaniu prywatności osób, zachowaniu autonomii Kościoła katolickiego, ułatwia normalne funkcjonowanie instytucji i realizację dobra wspólnego. Spektakularnym przejawem dowartościowania tajemnicy w prawie kanonicznym i funkcjonowaniu Kościoła jest kanoniczna instytucja tajnego archiwum w kurii diecezjalnej, której cele pokrywają się z celami kanonicznej kategorii sekretu. Celem artykułu jest przedstawienie w aspekcie kanonicznym problematyki archiwum tajnego w kurii diecezjalnej, które jawi się jako szczególny przejaw eklezjalnej „kultury sekretu”. W części pierwszej omówiono rolę sekretu w systemie kanonicznym. W części drugiej, w oparciu o przepisy kanoniczne, przedstawiono sprawę obowiązku ustanowienia i troski o archiwum tajne, następnie zaprezentowano dokumenty stanowiące zasób archiwum tajnego, a na końcu podjęto kwestię niszczenia dokumentów z archiwum tajnego.

Materiały z Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego jako źródło poznania teatralnej działalności w łódzkich placówkach jezuitów po II wojnie światowej

2025-06-17T10:25:50+02:00

Artykuł podejmuje próbę rekonstrukcji informacji na temat amatorskich teatrów działających przy łódzkich kościołach jezuickich po II wojnie światowej. Były one ważnym czynnikiem pracy ewangelizacyjnej i katechetycznej. Spajały wspólnotę, pogłębiały wiedzę religijną i duchowość wiernych. Na podstawie materiałów archiwalnych podjęto próbę rekonstrukcji ich repertuaru, częstotliwości występów, ich okazjonalności. Zajęto się również kwestią wykonawców oraz niektórymi aspektami realizacji scenicznej sztuk wystawianych u łódzkich jezuitów.

„I z modlitwą trzeba się było skrzętnie kryć…” – wspomnienia ks. Józefa Szuberta (1906-1973) z obozów koncentracyjnych. Edycja tekstu źródłowego

2025-06-17T10:25:59+02:00

Artykuł jest pierwszą edycją tekstu źródłowego Wspomnienia z obozów – relacji spisanej przez ks. dr. Józefa Szuberta (1906-1973). Wspomnienia zostały odnalezione w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach. Ksiądz Józef Szubert był kapłanem diecezji śląskiej (katowickiej), który w 1940 roku został aresztowany przez nazistów. Na początku przebywał w obozie koncentracyjnym w Dachau, następnie został przeniesiony do obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen. Był więźniem przez sześć miesięcy. Opuścił obóz w listopadzie 1940 roku i powrócił do diecezji, gdzie kontynuował swoją pracę duszpasterską. Tekst jest kolejnym źródłem do badań historycznych nad prześladowaniami polskich duchownych w czasie II wojny światowej.

Madonna z Kazimierza Dolnego. Dzieje własności

2025-06-17T10:25:53+02:00

Rzeźba Pięknej Madonny z Kazimierza Dolnego powstała ok. 1420-1430 roku. Do 1935 roku znajdowała się w kościele farnym w Kazimierzu Dolnym, następnie została wypożyczona do Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie na wystawę pt. Polska sztuka gotycka. W artykule zaprezentowano materiał archiwalny, dotąd niepublikowany, poświęcony dziejom wypożyczenia rzeźby, a następnie próbom jej odzyskania w komunistycznej Polsce. Własność rzeźby została przeniesiona na Skarb Państwa na podstawie Dekretu z dnia 8 marca 1948 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, co zostało ostatecznie potwierdzone wyrokiem Sądu Najwyższego w 1965 roku. O odzyskanie rzeźby tuż po wojnie starali się proboszcz kazimierski ks. Hipolit Boratyński, a także architekt Karol Siciński, który odbudowywał zniszczone po wojnie miasteczko.

Materiały źródłowe dotyczące rodzin Dzierżyńskich i Siła-Nowickich w zbiorach Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL

2025-06-17T10:25:52+02:00

W artykule zaprezentowano zbiory Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II dotyczące rodzin Dzierżyńskich i Siła-Nowickich. Jest to kolekcja unikatowa, gdyż zawiera dokumenty pochodzące z archiwów rosyjskich. Potwierdzają one szlachecki rodowód obu rodzin. Dają też narzędzia służące do opracowania historii tych rodzin oraz odtworzenia rysów biograficznych ich ważnych przedstawicieli. Bardzo cennym źródłem historycznym jest rękopis wspomnień Ignacego Dzierżyńskiego. Może być on pomocny w opisie dziejów szkolnictwa i oświaty na ziemiach polskich w pierwszej połowie XX wieku.

Działalność salonu „Ars” Zygmunta Sarneckiego w kontekście rozwoju rynku sztuki w Krakowie na początku XX wieku

2025-06-17T10:24:37+02:00

Problematyka kształtowania się rynku sztuki w Polsce w ujęciu historycznym nie znalazła do tej pory szerszego odbicia w badaniach z zakresu historii sztuki. Przełom XIX i XX wieku to okres szczególnego rozkwitu Krakowa jako jednego z najważniejszych ośrodków kulturotwórczych na ziemiach polskich pod zaborami. Wysoka podaż dzieł sztuki wymagała zorganizowania nowoczesnych form zbytu. Choć funkcjonowała sprzedaż obiektów artystycznych w ramach działalności antykwariatów, księgarń, składów, organizowanych publicznie licytacji, popularnych loterii, brakowało profesjonalnego pośrednictwa, które mogłoby podnieść poziom ówczesnego rynku sztuki. Tę lukę wypełniła inicjatywa znanego dramaturga, publicysty, a także znawcy sztuki, Zygmunta Sarneckiego (1837-1922), który w 1904 roku otworzył w Krakowie salon sprzedaży rzeźb i obrazów artystów polskich o nazwie „Ars”. Celem artykułu jest opisanie działalności tego pierwszego w Krakowie, w pełni profesjonalnego salonu zajmującego się sprzedażą dzieł sztuki w odniesieniu do ówczesnej sytuacji w zakresie handlu dobrami luksusowymi. Na podstawie niepublikowanej do tej pory korespondencji Zygmunta Sarneckiego z artystami oraz materiałów prasowych zrekonstruowano charakter i działalność firmy, proces pozyskiwania dzieł od samych artystów oraz określono jej znaczenie dla kształtowania się rynku sztuki w Krakowie na początku XX wieku. Temat ten może stanowić asumpt do podjęcia szerzej zakrojonych badań w obrębie opisanej problematyki.

Muzyczne przestrzenie ikonograficzne klasztoru norbertanek w Strzelnie

2025-06-17T10:24:56+02:00

Klasztor norbertanek w Strzelnie, istniejący od XII wieku, kryje w sobie bogatą kulturę muzyczną, która ustawicznie rozwija się, stając się częścią ogólnopolskiego i europejskiego dziedzictwa. Zainteresowanie przeszłością tego miejsca przypadło przede wszystkim na drugą połowę XX wieku i dzięki temu została odkryta historia sióstr norbertanek, kapeli instrumentalnej, odnaleziono księgi, muzykalia, sporządzony został katalog muzyków działających w kościele strzeleńskim w ciągu wieków. Dopełnieniem podjętych wcześniej badań naukowych jest ikonografia muzyczna znajdująca się w tej świątyni, która niesie w sobie głębokie przesłanie oraz tworzy spójną całość ze śpiewem i muzyką tam wykonywaną. Publikacja niniejsza jest więc małym odkryciem treści ikonograficznych oraz próbą odczytania ich ikonologicznego znaczenia. By osiągnąć ten rezultat, posłużono się metodą historyczną, analityczną, ikonograficzną i ikonologiczną.

Organy w kościołach dekanatu klimontowskiego diecezji sandomierskiej. Instrumenty niezachowane w świetle źródeł archiwalnych

2025-06-17T10:25:44+02:00

Niniejszy artykuł powstał na podstawie XVIII-, XIX- i XX-wiecznych źródeł przechowywanych w archiwach w Krakowie, Sandomierzu i Radomiu. Analiza uzyskanych danych pozwoliła na wysnucie następujących wniosków. Na terenie dekanatu klimontowskiego w 10 kościołach stwierdzono istnienie 16 niezachowanych instrumentów. W większości były to niewielkie pozytywy, 3-10 głosów, z jedną klawiaturą ręczną. Wyjątek stanowiły 16-głosowe organy w kościele parafialnym w Goźlicach. Wszystkie instrumenty znajdowały się na chórze muzycznym. Pełniły nie tylko funkcję muzyczną; malowane i zdobione snycersko, stanowiły ważny element wystroju świątyń. Znane jest tylko jedno nazwisko organmistrza, był nim Grudecki [Grudziński], budowniczy organów w Goźlicach. Twórcy pozostałych niezachowanych instrumentów zostają anonimowi. Niektóre organy były w złym stanie technicznym i wymagały naprawy, a dwoje zupełnie nie nadawało się do użytku. Dwa kolejne instrumenty w Goźlicach spłonęły w czasie działań I i II wojny światowej.

Parafia św. Piotra w Stevens Point i jej duszpasterze na łamach „Dziennika Chicagoskiego” w latach 1893-1920

2025-06-17T10:24:40+02:00

Dotąd opis dziejów parafii św. Piotra w Stevens Point w powiecie Portage nad rzeką Wisconsin przedstawił na kilku stronach ks. Wacław Kruszka. Niniejsze opracowanie odwołuje się do informacji zamieszczonych na łamach „Dziennika Chicagoskiego” w latach 1893-1920, uzupełniając je czasem wiadomościami z prasy polskiej w Ameryce. Odtwarza ono proces formowania się kolonii polskiej na tym terenie i ukazuje wkład poszczególnych polskich duszpasterzy w zachowanie przez Polaków swojej tożsamości religijnej i narodowej. Początki osiedlania się Polaków w tej miejscowości i okolicy sięgają roku 1860. Wśród rodzin polskich tam osiadłych pełnili posługę duszpasterską kolejno duszpasterze polscy: Jan Polak, Bonawentura Buczyński, Józef Dąbrowski, Antoni Bogacki, January Czarnowski, Wojciech Bukowski, Jozafat Wałuń, Jan J. Zawistowski, Emanuel J. Słowikowski, Antoni Lex, Władysław Grabowski, Zygmunt Woźny, Kwiryn Zieliński, Nikodem Kolasiński, Łukasz Peściński i Stanisław A. Elbert. Dzięki nim organizowano szkołę i parafię. Działalność prowadziły: Towarzystwo Bratniej Pomocy Świętego Piotra, Bractwo św. Józefa, Bractwo Niewiast Różańcowych i Bractwo Dziewic Różańcowych. Poza tym w parafii istniała grupa Stowarzyszenia Polaków w Ameryce. Dzięki staraniom ks. Ł.J. Peścińskiego, polskie siostry ze Zgromadzenia Sióstr św. Franciszka z Asyżu uzyskały pozwolenie od władzy kościelnej na założenie osobnego zgromadzenia polskiego tej samej reguły pw. św. Józefa. W 1915 roku zgromadzenie liczyło 270 sióstr, 69 nowicjuszek i 50 kandydatek. W 1912 roku parafia liczyła 700 rodzin polskich z miasta i okolicznych farm, sięgających w obrębie 10 mil na południowy zachód i 7 mil w kierunku wschodnim.

Oznaka miechowska. Historia, symbolika, znaczenie

2025-06-17T10:25:04+02:00

Oznaka miechowska to najstarsza z polskich oznak. Jej historia wiąże się ściśle z klasztorem Bożogrobców w Miechowie, jednym z największych i najbogatszych w dawnej Rzeczypospolitej, istniejącym w latach 1163-1819. Jak dotąd nie stanowiła ona przedmiotu gruntownych badań historyków. W niniejszym artykule starano się zmienić ten stan rzeczy. W końcu XVIII wieku (najpewniej w 1789 roku) Tomasz Nowiński, ostatni prepozyt generalny klasztoru w Miechowie, ustanowił nową oznakę przynależności do bractwa Grobu Świętego, zawiązanego przed końcem XII wieku. Przyznawano ją być może nawet do śmierci Nowińskiego w 1830 roku. Przeważnie nazywana była „orderem miechowskim”, choć nigdy nie miała rangi orderu. Wykształciła się z godła klasztornego, czyli podwójnego czerwonego krzyża, który mieli prawo wyszywać na ubraniu wszyscy członkowie bractwa Grobu Świętego. Początkowo ten „order miechowski” miał taki sam kształt i kolor, ale wykonywano go z metalu i zawieszano na szyi. Do każdego dołączano patent w języku łacińskim lub polskim. Jak wynika z jego treści, równolegle z „orderem” nadal funkcjonowała wcześniejsza forma oznaki. Ustalono, że „order miechowski” wprowadzono w celu uzyskania pieniędzy dla znajdującego się w trudnej sytuacji finansowej klasztoru (dopiero po złożeniu takiej ofiary można było go otrzymać i stać się członkiem wspomnianego bractwa). Stąd też modyfikowano go tak, by przypominał prawdziwy order. Powstały cztery jego wersje, z których ostatnia wiernie naśladowała już świeckie ordery (w postaci sześcioramiennego krzyża-gwiazdy – formie unikalnej w polskiej falerystyce). Miał on też stanowić istotny element zmienianej od około połowy XVIII wieku sfery symbolicznej klasztoru. Łącznie zlokalizowano cztery jego egzemplarze oraz trzy oryginalne patenty. Symbolika „orderu miechowskiego” jest dość rozbudowana i skupia się głównie wokół jego najważniejszego elementu, czyli podwójnego krzyża. Zasadniczo „order” cieszył się dużą popularnością, ale jego ranga nie była zbyt wysoka. Potwierdza to m.in. literatura piękna oraz fakt, że jego „kawalerami” zostawali najczęściej niżsi oficerowie. Trudno ustalić całkowitą liczbę „kawalerów” oznaki od końca XVIII wieku. Badania wykazały, że uzyskało ją przynajmniej 12 osób, w tym generał Jan Henryk Dąbrowski. Niewątpliwie stanowi ona kolejne ważne źródło do poznania kultury materialnej, duchowej oraz ikonosfery klasztoru miechowskiego.

Kult ikony w Nowym Świerżeniu w XVII i XVIII wieku – pomiędzy pragmatyzmem a protekcją Radziwiłłów

2025-06-17T10:24:59+02:00

Artykuł prezentuje dzieje kultu ikony w cerkwi unickiej w będącej własnością Radziwiłłów miejscowości Nowy Świerżeń w XVII-XVIII wieku. Dzieje kultu są analizowane w kontekście wpływu na jego rozwój przedstawicieli rodu Radziwiłłów. W celu animacji kultu i zapewnienia opieki duszpasterskiej przybywającym pielgrzymom, podobnie jak w miejscu kultu maryjnego w Żyrowicach, książę Aleksander Ludwik Radziwiłł w 1652 roku planował sprowadzanie do miejscowości zakonu bazylianów. Fundacja została zrealizowana dopiero w 1740 roku. Do Świerżenia przybywało wielu pątników doświadczających tu uzdrowień. Jako dowód wdzięczności umieszczali przy ikonie wota. Relacje o cudach były rejestrowane w Księdze cudów, której pierwsze wydanie zostało opublikowane w 1650 roku, a drugie, uzupełnione o informacje o kolejnych cudach, w 1750 roku. Ośrodek kultu maryjnego w Nowym Świerżeniu w epoce nowożytnej pozostał ważnym miejscem kultu dla społeczności lokalnej. Nie uzyskał rozgłosu ponadlokalnego. Przyczyny tego stanu były złożone. Kult ikony Matki Bożej w cerkwi świerżeńskiej został zapoczątkowany w czasie, kiedy wiele innych miejsc kultu maryjnego posiadało długą tradycję, a inne zyskały już rozgłos. Na ten stan wpłynęło również zbyt małe wsparcie Radziwiłłów promocji kultu Matki Boskiej w wizerunku w Nowym Świeżeniu.

Pieczęcie rycerstwa śląskiego w dobie przedhusyckiej. Uzupełnienie ze zbiorów polskich archiwów kościelnych

2025-06-17T10:25:56+02:00

Artykuł, mający charakter edycji źródłowej, stanowi uzupełnienie wydanej w 2019 roku książki o pieczęciach rycerstwa śląskiego z epoki przedhusyckiej (tj. sprzed 1419 roku). Zestawia 32 – w większości nieznane w historiografii – pieczęcie pochodzące z archiwów archidiecezjalnych w Gnieźnie i Wrocławiu. Katalog, sporządzony zgodnie z przyjętymi powszechnie standardami opisu sfragistycznego, jest poprzedzony krótkim wstępem, w którym omówiono przyczyny pominięcia zamieszczonych tu pieczęci w publikacji z 2019 roku oraz objaśniono zasady ich obecnej edycji.

Epitafium Marcina Orłowity (zm. 1630) w katedrze w Bydgoszczy i jego fundator

2025-06-17T10:24:43+02:00

Epitafium Marcina Orłowity (ok. 1560-1630) w katedrze św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy pozwala, dzięki uzupełnieniu o informacje ze źródeł archiwalnych, zapoznać się z postacią patrycjusza z przełomu XVI i XVII wieku oraz z jego pobożną fundacją dla bydgoskiej fary. Źródła przynoszą też informacje o stosunkach rodzinnych malarza krakowskiego Łukasza Porębskiego, który zamówił barokowe epitafium z wchodzącego w modę czarnego marmuru dębnickiego.

Straty w zasobach katolickich ksiąg metrykalnych z terenu diecezji warmińskiej po 1945 roku

2025-06-17T10:25:11+02:00

W trakcie II wojny światowej diecezja warmińska poniosła znaczne straty personalne i materialne. Niniejszy artykuł stanowi próbę opisu strat wojennych w zasobie warmińskich ksiąg metrykalnych. Zaprezentowano przybliżoną liczbę metrykaliów w diecezji warmińskiej przed 1945 rokiem i szacunkowe dane dotyczące ksiąg zachowanych do naszych czasów. Przeprowadzona kwerenda objęła archiwa państwowe i kościelne w Polsce (Olsztyn, Elbląg, Gdańsk) oraz w Niemczech (Münster, Lipsk, Berlin). Uwzględniono także wiele ksiąg pozostających dotąd w archiwach parafialnych diecezji warmińskiej i elbląskiej.

[Recenzja]: Powstanie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Dokumenty i relacje, wprowadzenie i edycja Lucyna Sadzikowska, Katowice 2023, ss. 334 (Źródła do Dziejów Kościoła Katolickiego na Górnym Śląsku, 34), ISBN 978-839-650-59-34

2025-06-17T10:25:48+02:00

[Recenzja]: Wacław Umiński CM, Towarzystwo św. Wincentego a Paulo na ziemiach polskich w latach 1850-1959, Kraków 2024, ss. 606, ISBN 987-83-7730-676-5

2025-02-03T13:48:32+01:00

[Recenzja]: Andrzej Derdziuk, Zakonnik i uczony Roland Prejs OFMCap 1956-2023, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia Sandomierz, Lublin 2024, ss. 250, ISBN 978-83-8345-232-6

2024-10-04T09:52:22+02:00