Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Przyjaciół Archiwum Diecezjalnego im. bł. Wincentego Kadłubka w Kielcach za rok 2023

Andrzej Kwaśniewski ks. — 2024-12-31

Konferencja Archiwa Kościołów i Związków Wyznaniowych w Polsce od 1918 roku do dnia dzisiejszego

Anna Laszuk — 2024-12-31

Prof. dr hab. Aleksandra Witkowska OSU (1930-2024)

Joanna Nastalska-Wiśnicka — 2024-12-31

Grażyna Maria Wilczyńska (1949–2023)

Sylwia Kowalczyk — 2024-12-31

Uczniowie gnieźnieńskiej szkoły katedralnej w drugiej połowie XV wieku: z badań nad zróżnicowaniem społecznym w edukacji w późnośredniowiecznej Polsce

Michał Bartoszak — 2024-12-31

Artykuł poświęcony jest problemowi społecznego zróżnicowania dróg edukacji ponadparafialnej w późnośredniowiecznej Polsce. W tym celu modelowym przykładem stała się szkoła katedralna w Gnieźnie w drugiej połowie XV wieku. Początek tekstu jest omówieniem składu geograficznego i społecznego szkoły, a następnie zakreśleniem atrakcyjności studiów uniwersyteckich w Krakowie w środowiskach pochodzenia scholarów katedralnych. Okazuje się, że szkoła katedralna i uczelnia krakowska wykazują znaczne różnice w tym zakresie i ma to zapewne związek z wykształceniem się po 1450 roku odmian ścieżek edukacji w społeczeństwie, spowodowanych szerszym dostępem kształcenia uniwersyteckiego. Ponadto w artykule krótko przedstawiono nauczycieli szkoły katedralnej oraz jej sieć relacji społecznych w Gnieźnie.

Sytuacja kościoła w okupowanej Polsce w świetle wojennej korespondencji prymasa Augusta Hlonda z bp. Józefem Gawliną

Damian Bednarski ks. — 2024-12-31

Ścisła współpraca Augusta Hlonda, prymasa Polski, oraz bp. Józefa Gawliny, przedwojennego biskupa polowego Wojska Polskiego, trwała przez prawie ćwierć wieku. W ostatnim czasie przygotowano do druku drugie, uzupełnione wydanie ich korespondencji z okresu 1924-1948. Dzięki wnikliwej kwerendzie w kilku archiwach udało się w ostatnich latach odnaleźć wiele listów obu hierarchów z okresu II wojny światowej. Niniejszy artykuł prezentuje genezę dokumentów, ich losy, a w części zasadniczej – analizę tekstów, przeprowadzoną w celu zrozumienia tego, jaka była wiedza biskupa i prymasa o sytuacji panującej w okupowanej Polsce, jakie zabiegi podejmowali, dążąc do uwrażliwienia Stolicy Apostolskiej na te problemy oraz na kontakty z duchowieństwem pozostającym w ojczyźnie. W tekście wyodrębniono korespondencję z okresu pobytu prymasa w Rzymie (do czerwca 1940 roku) oraz z okresu jego pobytu w Lourdes (do lutego 1942 roku). Później kontakt między hierarchami został przerwany, gdyż bp. J. Gawlina udał się Wschód, by organizować duszpasterstwo Armii Polskiej na terenie ZSRR, a prymas A. Hlond został przez Niemców internowany.

Losy tapiserii katedry wileńskiej na tle dramatycznych wydarzeń w 1931 roku

Piotr Chabiera — 2024-12-31

Artykuł ma na celu przedstawienie dotąd niepublikowanych badań na temat roli i działalności Mariana Morelowskiego w ratowaniu bezcennej kolekcji tapiserii katedry wileńskiej w związku z konsekwencjami tragicznej powodzi w 1931 roku w Wilnie. W 1931 roku zima na ziemiach północno-wschodniej Polski była bardzo mroźna i obfitowała w opady śniegu. Jeszcze w połowie kwietnia na polach leżał śnieg i panowały niskie temperatury. Topnienie mas śniegu zalegających w całym regionie Wileńszczyzny spowodowało raptowne przybieranie wód lokalnych rzek, co w konsekwencji doprowadziło do zalania Wilna z jego cennymi zabytkami, w tym katedry. Paradoksalnie powódź przyczyniła się do wielkiego odkrycia, które nastąpiło w czasie akcji konserwatorskiej w podziemiach katedry. Odnaleziono tam grobowce królewskie Aleksandra Jagiellończyka oraz żon Zygmunta Augusta – Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny. Jednak skala zniszczeń spowodowanych powodzią była tak ogromna, że dalsze prace konserwatorskie wymagały dużych nakładów finansowych, co zaczęło przekraczać możliwości władz kościelnych. Kuria Metropolitalna w Wilnie, zagrożona koniecznością przerwania prac zabezpieczających przed katastrofą budowlaną, bez konsultacji społecznej, postanowiła uzyskać fundusze potrzebne na dalsze roboty ze sprzedaży za granicę dziesięciu bezcennych tapiserii z XVII wieku, przechowywanych w skarbcu katedralnym. Do sprawy ratowania tych niezwykle cennych tkanin przyłączył się aktywny społecznie i naukowo historyk sztuki z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie – prof. M. Morelowski. Dzięki badaniom dokumentów należących do spuścizny po Morelowskim zgromadzonych w Bibliotece im. Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie i Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego w Wilnie, jak również archiwaliów będących w posiadaniu Działu Rękopisów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu i Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz za sprawą rozmów przeprowadzonych z wybranymi osobami udało się odnaleźć wiele nowych, nieznanych i niepublikowanych informacji na temat istoty problemu badawczego.

Źródła zdeponowane w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach jako podstawa do badań nad stratami osobowymi i materialnymi obszarów wiejskich diecezji kieleckiej pod okupacją niemiecką 1939-1945

Tomasz Domański — 2024-12-31

Artykuł pokazuje przydatność naukową źródeł kościelnych do badań nad stratami osobowymi i materialnymi regionu kieleckiego w okresie II wojny światowej. Nie ulega wątpliwości, że omówione dokumenty przedstawiają znakomitą wartość historyczną. Są szczególnie ważne dla ustalenia wielkości zniszczeń wojennych z lat 1944-1945 (domy, kościoły, gospodarstwa rolne), zwłaszcza że powyższa problematyka była nieobecna w badaniach instytucji państwowych. Umożliwiają również przeanalizowanie terroru okupacyjnego, jego dynamikę oraz fluktuację w poszczególnych dekanatach (częściach) diecezji. Źródła kościelne, jak każde inne, wymagają jednak konfrontowania z dostępnymi źródłami świeckimi celem ustalenia ostatecznych danych.

Evolution of Non-religious Functions of Catholic Sanctuaries in the Eastern Borderland of Poland – From Patriotic Manifestations to Interfaith Dialogue and Integration

Małgorzata Flaga — 2024-12-31

W artykule zostały przedstawione i omówione dwie istotne pozareligijne funkcje katolickich ośrodków kultu religijnego w Polsce, mianowicie patriotyczna i integracyjna. Zagadnienie to omówiono na podstawie wybranych sanktuariów wschodniego pogranicza Polski, a dokładnie Lubelszczyzny. W przeszłości był to obszar wielokulturowy i wielowyznaniowy, a obecnie słynie z bogatej historii i dziedzictwa kulturowego, które znajduje wyraz m.in. w postaci miejsc kultu religijnego. Opis działalności sanktuariów świadczy o ich zaangażowaniu w życie polityczne i społeczne Polski. Duchowi opiekunowie sanktuariów zawsze przejawiali silną postawę patriotyczną, która korespondowała z wydarzeniami i potrzebami narodowymi. Na różnych etapach historii ośrodki religijne aktywnie uczestniczyły w inicjatywach i sprawach całego narodu. Tradycje te przetrwały do dziś, gdyż obecna działalność sanktuariów regionalnych jest nadal ściśle związana z sytuacją społeczno-polityczną kraju. Zasadniczym zadaniem Kościoła nie jest już jednak wzywanie Polaków do walki o niepodległość, ale praca na rzecz wzajemnego poznania, zrozumienia i jednoczenia się lokalnych, wielowyznaniowych społeczności.

Polish Faience from Ćmielów Factory in the Collections of the Diocesan Museum in Sandomierz

Wojciech W. Kowalski — 2024-12-31

Obiekty sakralne rzadko wykonywano z ceramiki, dlatego też nie są często spotykane w muzeach kościelnych. Takim wyjątkiem jest Muzeum Diecezjalne w Sandomierzu, w którym znajduje się interesujący i zróżnicowany zespół 21 naczyń fajansowych z połowy XIX wieku. Jest to zbiór bardzo wartościowy, daje bowiem obraz produkcji fajansu w połowie XIX wieku w Ćmielowie i poniekąd w całej Polsce. Znajdujemy w nim wszystkie trzy podstawowe rodzaje modnej ówcześnie podszkliwnej dekoracji drukowanej, a mianowicie motywy obce, widoki polskie i ornament „tapetowy”. Szczególnie cenne są okazy z widokami polskimi, gdyż są bardzo rzadkie w zbiorach muzealnych, a praktycznie w ogóle nie występują na rynku antykwarycznym. Autor szczegółowo analizuje te obiekty, przy czym skupia się przede wszystkim na widokach polskich, podając ich graficzne pierwowzory, czas produkcji oraz pochodzenie. Omawia także bliżej kwestie technologii druku podszkliwnego, którym pokryte są wszystkie obiekty w kolekcji.

„Ja N.N. przysięgam przez Boga Wszechmogącego, Najjaśniejszemu naszemu carowi i panu…” – aspekt religijny w Kodeksie Wojskowym Piotra I z 1716 roku

Paweł Krokosz — 2024-12-31

W 1716 roku dobiegły końca wieloletnie prace ustawodawcze nad jedną całościową organizacyjno-karną regulacją prawną przeznaczoną dla armii rosyjskiej, którą był Kodeks wojskowy Piotra I z 1716 roku. Car Piotr I mógł mieć powód do satysfakcji, albowiem jego żołnierze otrzymywali bardzo klarowny dokument, dzielący się na trzy zespolone ze sobą księgi, który w bardzo czytelny sposób regulował wszystkie kwestie związane z organizacją służby oraz codziennym życiem żołnierskim w obozie lub garnizonie. Należy podkreślić, że Piotrowa regulacja, podobnie jak inne ówczesne tego typu europejskie akty prawne, pomimo swego bardzo klarownego wojskowego przeznaczenia, skonstruowana była w odniesieniu do podstawowych aspektów religii chrześcijańskiej i w kwestiach prawnych oprócz żołnierzy dotyczyła także ludności cywilnej. Natomiast wszyscy żołnierze, zarówno oficerowie, jak i szeregowcy, zobowiązani byli do złożenia przysięgi na imię Boże, pełnienia wiernej i ofiarnej służby carowi (nawet z poświęceniem własnego życia). Złamanie przysięgi, jak również popełnienie innych przestępstw, zagrożone było odpowiednimi sankcjami określonymi w Artykułach wojskowych z krótkim komentarzem, będących wojskowym kodeksem karnym, zamieszczonym w pierwszej części księgi II kodeksu (w drugiej części tej księgi – Krótkim przedstawieniu procesów lub spraw sądowych, został opisany tryb rozprawy odbywającej się w sądzie wojskowym, gdzie procedowano także w odniesieniu do sfery religijnej). Zgodnie z założeniami ustawodawcy, żołnierze powinni na co dzień prowadzić życie uczciwe i pobożne, spójne z obowiązującymi normami religii chrześcijańskiej, przy czym czuwanie nad ich przestrzeganiem pozostawiono w gestii oficerów oraz duchownych prawosławnych, a także protestanckich, pełniących służbę w szeregach armii. Tym sposobem sankcjami karnymi, zapisanymi w 209 artykułach, zagrożeni byli wszyscy, zarówno żołnierze, jak i osoby cywilne, dopuszczający się jakiegokolwiek łamania prawa państwowego oraz prawa Bożego. Równie istotne były przepisy księgi I, gdzie ujęto kwestie związane z organizacją służby duszpasterskiej i zakresem obowiązków duchownych znajdujących się w poszczególnych pułkach armii carskiej. Na uwagę zasługuje fakt, że określone w Kodeksie wojskowym Piotra I z 1716 roku założenia dotyczące organizacji armii oraz szkolenia żołnierzy, pomimo ich wielokrotnych modyfikacji, przetrwały przez całe XVIII stulecie i były wykorzystywane w regulacjach wojskowych wprowadzanych przez następców Piotra I. Znacznie dłużej, gdyż do połowy XIX wieku, obowiązywał Piotrowy wojskowy kodeks karny, czyli Artykuły wojskowe z krótkim komentarzem.

Archidiakonat kruszwicki w latach 1818-1821

Łukasz Krucki ks. — 2024-12-31

Archidiakonat kruszwicki stanowił ważny element w przedrozbiorowej strukturze diecezji kujawsko-pomorskiej (włocławskiej). Łączył ze sobą stołeczny archidiakonat włocławski z archidiakonatem pomorskim. Sytuacja skomplikowała się na skutek zaborów, gdy w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego (1814-1815) zachodnia część Kujaw znalazła się poza granicami Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki), na którego terenie mieściła się stolica diecezji Włocławek. W pierwszym rzędzie starano się zapewnić archidiakonatowi kruszwickiemu odpowiedni zarząd. Z woli biskupa włocławskiego Franciszka Skarbka Malczewskiego w 1817 roku administratorem archidiakonatu został biskup poznański Teofil Gorzeński. Po 1818 roku, gdy Stolica Apostolska wydała bullę Ex imposita nobis i ostatecznie odłączyła archidiakonat kruszwicki od macierzystej diecezji, nadal sprawował on ten urząd, aż w 1821 roku na mocy bulli Piusa VII De salute animarum został ustanowiony arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim. Wówczas też archidiakonat kruszwicki został włączony do archidiecezji gnieźnieńskiej, stanowiąc odtąd jej integralną część. Okres 1818-1821 był dla archidiakonatu kruszwickiego czasem zmagań o utrzymanie własnej tożsamości konfesyjnej. Pruski zaborca czynił starania, by zgermanizować i zsekularyzować zachodnie Kujawy, ale w dążeniach tych napotkał na opór polskiego społeczeństwa. Istotną rolę w obronie polskości na tym terenie odegrała kruszwicka kapituła kolegiacka, jak i duchowieństwo zajmujące się duszpasterstwem. Ponadto Kościół katolicki funkcjonujący w granicach archidiakonatu kruszwickiego został objęty wieloma represjami, np. sekwestracją dóbr kościelnych, kasatą zakonów oraz ograniczeniami zastosowanymi wobec kapituły kruszwickiej.

Retoryka wizualna klejnotu z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu Arma Christi

Ewa Letkiewicz — 2024-12-31

Do wyjątkowych, na tle znanej biżuterii nowożytnej, należy klejnot z przedstawieniem Dzieciątka Jezus w otoczeniu arma Christi. Został on naszyty na sukienkę rubinową obrazu Matki Boskiej w klasztorze Ojców Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Do jego wykonania użyto kosztownych materiałów: złota, rubinów, barwnej emalii w kolorze białym, zielonym i niebieskim. Klejnot był kilkakrotnie wzmiankowany w literaturze przedmiotu, datowany na około połowę XVII wieku, ale nie został dotychczas opracowany. W artykule podjęta została próba odczytania ikonografii, symboliki, miejsca powstania klejnotu, a także jego zaskakującej tematyki wynikającej z połączenia dziecięcego Jezusa z narzędziami Męki Pańskiej, kojarzonymi ze śmiercią dorosłego Chrystusa. Refleksje nad klejnotem zmierzały do poznania funkcji i znaczeń, jakie z nim wiązano, rozpoznania użytych środków zawartych w osobliwym przekazie ikonograficznym, a także rozważenie potencjalnych skutków, które mógł wywołać. W związku z niecodziennym przekazem wizualnym w polu uwagi znalazła się retoryka wizualna, z jej pytaniami o jawne i ukryte znaczenia dzieła, o funkcje i cele szczególnego zestawienia elementów klejnotu, ich symbolikę, zawarte w nich odniesienia.

Wizytacja monasterów bazyliańskich litewskiej prowincji Trójcy Świętej w latach 1751-1755 na tle prawodawstwa i tradycji zakonnej

Beata Lorens — 2024-12-31

Celem artykułu jest porównanie zasad wizytowania monasterów bazyliańskich z ich realizacją na przykładzie wizytacji klasztorów w prowincji litewskiej pw. Trójcy Świętej, przeprowadzonej przez prowincjała Jana Łukianowicza w latach 1751-1755. Zasady dotyczące wizytowania klasztorów zostały sformułowane przez reformatora bazylianów obrządku unickiego metropolitę Józefa Welamina Rutskiego w 1617 roku oraz przyjęte na kapitułach generalnych zakonu w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku. Opierały się one na wzorcach jezuickich. Zobowiązywały zwierzchników zakonu lub prowincji zakonnych do corocznego odwiedzania poszczególnych klasztorów i spisywania informacji dotyczących przebywających w nich zakonników oraz stanu materialnego placówek. Ten nakaz był realizowany przez prowincjała J. Łukianowicza, który w czasie swych rządów w prowincji odwiedził 67 spośród 71 klasztorów, a więc zdecydowaną większość. W 29 przypadkach wizytacje te odbywały się każdego roku w czasie czteroletniej kadencji. Zadanie to realizował sam lub powierzał je wyznaczonym zakonnikom. W artykule zawarto informacje na temat terminów wizytacji, informacji zapisanych w protokołach wizytacyjnych oraz przybliżono sylwetki wizytatorów.

Prymas upomina prałata. Relacje abp./kard. Stefana Wyszyńskiego z ks. Kazimierzem Lagoszem w świetle ich korespondencji pochodzącej z sekretariatu prymasa Polski

Rafał Łatka — 2024-12-31

Relacje kard. Stefana Wyszyńskiego z biskupami czy też rządcami poszczególnych polskich diecezji wymagają pogłębionych badań. Niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawić, jak wyglądały stosunki prymasa Polski z ks. Kazimierzem Lagoszem, narzuconym przez władze wikariuszem kapitulnym Administracji Apostolskiej Dolnego Śląska. Analiza dotyczy lat 1951-1961 (od objęcia funkcji przez ks. K. Lagosza do jego śmierci). Wspomniany temat nie był dotychczas podejmowany w literaturze przedmiotu w wystarczający sposób. Artykuł został przygotowany w oparciu o analizę korespondencji między bohaterami tego tekstu; uzupełnioną o dokumentację Episkopatu Polski i zapisów Pro memori kard. S. Wyszyńskiego. W tekście zwrócono uwagę na przekraczanie uprawnień przez ks. Lagosza i jego nieprzemyślane decyzje personalne, co powodowało regularne upomnienia ze strony prymasa Polski. Omówiono także memoria w sprawie ustanowienia biskupa w archidiecezji wrocławskiej, którego wysłanie przez tymczasowego rządcę Administracji Apostolskiej Dolnego Śląska było szczytem napięcia w relacjach kard. Wyszyński – ks. Lagosz. Artykuł został uzupełniony o aneks źródłowy zawierający najważniejszą korespondencję między obydwoma kapłanami (zachowaną w Sekretariacie Prymasa Polski).

Inwentarz wyposażenia kaplicy zamkowej w Starogrodzie z 1685 roku

Bartłomiej Łyczak — 2024-12-31

Zamek w Starogrodzie pod Chełmnem wybudowany został w XIII wieku przez zakon krzyżacki. Po przejęciu warowni przez Królestwo Polskie w 1505 roku została ona ofiarowana przez króla Aleksandra Jagiellończyka biskupom chełmińskim. Kaplica zamkowa, znajdująca się na piętrze, w południowo-zachodnim narożniku, w dalszym ciągu pełniła funkcje sakralne. Pomimo licznych prac budowlanych prowadzonych na zamku po zniszczeniach powstałych wskutek wojny trzynastoletniej i potopu szwedzkiego, zachowała ona gotycki charakter architektoniczny. Obiekt został sprzedany i następnie rozebrany krótko po I rozbiorze Polski. Wśród akt z Archiwum Fary Chełmińskiej, obecnie przechowywanych w Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej, odnaleziono nieznany dotąd badaczom tematu inwentarz świątyni z 1685 roku. Dokument, sporządzony krótko po odnowieniu kaplicy z inicjatywy bp. Kazimierza Jana Opalińskiego, wylicza sprzęty znajdujące się na jej wyposażeniu.

„Listy do Redakcji”: o znaczeniu wileńskich tygodników „Przyjaciel Ludu” (1906-1909), „Zorza Wileńska” (1905-1909) dla czytelnika

Olga Mastianica-Stankiewicz — 2024-12-31

Do badań wykorzystano rzadkie i unikalne źródło – listy czytelników do tygodników „Przyjaciel Ludu” (1905-1910) oraz „Zorza Wileńska” (1905-1909), które w Wilnie na początku XX wieku wydawały razem duchowieństwo katolickie i inteligencja świecka. Tygodniki te kierowane były do określonej grupy czytelników – chłopów, a ich cel stanowiło reformowanie życia chłopskiego poprzez naukę, począwszy od codziennych nawyków, a skończywszy na uczestnictwie w życiu politycznym i kształtowaniu polskiej świadomości narodowej. Odręczne listy czytelników, rozproszone w różnych litewskich instytucjach pamięci, po raz pierwszy trafiają do obiegu naukowego. Osobno prezentowane są listy do tygodnika „Przyjaciel Ludu”, przechowywane w archiwum Kurii Archidiecezji Wileńskiej, które dotychczas w ogóle nie były znane badaczom. Opracowanie składa się z czterech części. W pierwszej przedstawiono główne programowe cele tygodników, dyskusję na temat treści tygodnika, stosunek redakcji do potencjalnego czytelnika – chłopa. Taka analiza wywodów ideowych gazet jest konieczna, aby określić oczekiwania i ewentualne potrzeby czytelników. W drugiej części artykułu omówiono kilka kwestii. Po pierwsze, celem badania jest ustalenie, w jaki sposób redaktorzy tygodników pracowali z listami od czytelników. Po drugie, zbadano, w jaki sposób redakcje starały się utrzymywać stałą komunikację z czytelnikami i aktywizować czytelność swoich gazet. Odrębnie zbadano pochodzenie terytorialne adresatów listów i podjęto próbę odpowiedzi na jedno z najtrudniejszych pytań – jakie znaczenie dla swoich czytelników miały tygodniki, dlaczego zdecydowano się napisać do redakcji, jakie cele realizowano i jakie pokładano oczekiwania.

Bibliografia w polu zainteresowania o. Joachima Romana Bara OFMConv (1912-1997)

Alicja Matczuk — 2024-12-31

Bibliografia nauk kościelnych była jedną z dwóch domen w twórczości i działalności naukowej o. Joachima Romana Bara. Obok niej zajmował się bowiem prawem kanonicznym, w którym zasłużył się jako jego wybitny znawca. Zainteresowanie J.R. Bara bibliografią datuje się od końca lat 30. XX wieku, kiedy z o. Wojciechem Zmarzem podjęli decyzję o przygotowaniu retrospektywnej polskiej bibliografii prawa kanonicznego. W tym celu J.R. Bar, podczas studiów rzymskich, uczęszczał do papieskiej Scuola Biblioteconomia, gdzie zdobył wiedzę w zakresie bibliotekarstwa i bibliografii naukowej. Owocem żmudnych poszukiwań archiwalnych i bibliotecznych dwóch franciszkanów była dwutomowa Polska bibliografia prawa kanonicznego od wynalezienia druku do 1940 roku (t. II za lata 1800-1940), wydana nakładem Towarzystwa Naukowego KUL w latach 1947 i 1960 (t. I), a uzupełniona już później samodzielnie przez J.R. Bara za lata 1940-1956, publikowana częściowo najpierw w „Rocznikach Teologiczno-Kanonicznych”, a następnie w „Prawie Kanonicznym”. Niezależnie od dokonanego dzieła – twórcza inicjatywa J.R. Bara znalazła wyraz w nowym projekcie zasugerowanym na Kongresie Teologów Polskich w 1948 roku, a dotyczącym wspólnego opracowania z o. prof. Romanem Gustawem z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego całościowej bibliografii teologii polskiej. Wprawdzie w tym zespole do realizacji projektu nie doszło, ale sam J.R. Bar nie zrezygnował z niego, urzeczywistniając go w terminie późniejszym, samodzielnie lub też przy współpracy innych, w ramach wydawnictw bibliograficznych Akademii Teologii Katolickiej. Pierwszym rezultatem była Polska bibliografia teologiczna za lata 1940-1948, kontynuowana w kolejnych latach jako Polska bibliografia teologii i prawa kanonicznego, a następnie przekształcona w Polską bibliografię nauk kościelnych. Obszerną pozycję bibliograficzną J.R. Bara stanowi tzw. bibliografia franciszkańska (Udział Polski w literaturze franciszkańskiej) drukowana na łamach „Studiów Theologica Varsaviensia” w latach 1963-1969. Jest on również autorem trzech bibliografii zawartości czasopism. Są to: Wykaz treści „Ateneum Kapłańskiego” za lata 1909-1939 ułożony na sposób bibliograficzny, Wykaz treści „Ruchu Biblijnego i Liturgicznego” 1948-1957, Wykaz treści dziesięciu roczników (1958-1967) kwartalnika „Prawo Kanoniczne”, a także Wykaz treści dziesięciu roczników (1948-1958) „Polonia Sacra”. Ponadto opracował bibliografię zespołu osobowego pt. Praca naukowa Wydziału Prawa Kanonicznego [Akademii Teologii Katolickiej] w latach 1954-1964, a także bibliografię osobową podmiotową bp. Józefa Sebastiana Pelczara (1842-1924) – byłego rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego i profesora prawa kanonicznego, historii Kościoła oraz teologii pasterskiej. Prace bibliograficzne w wykonaniu J.R. Bara stoją na wysokim poziomie metodycznym oraz metodologicznym i są dostosowane do stanu metodyki bibliograficznej w okresie ich publikowania.

Działalność prof. Stanisława Ptaszyckiego

Grzegorz Misiura — 2024-12-31

Artykuł przedstawia sylwetkę prof. Stanisława Ptaszyckiego (1853-1933), zasłużonego badacza historii, filologii polskiej oraz archiwistę. Jego życiorys jest powszechnie znany. Uzupełniono go o szczegóły, jak np. adresy zamieszkania czy przebieg pożegnania na Uniwersytecie Lubelskim w 1926 roku. Jego czterdziestoletni pobyt w Petersburgu oraz prowadzone tam badania naukowe zaowocowały szeregiem cennych i potrzebnych zajęć w nowo powstałym uniwersytecie w Lublinie. Poza tym, przebywając w tym mieście, pełnił funkcję dyrektora Archiwum Państwowego. W 1926 roku został powołany na stanowisko Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Przeprowadził się wówczas do Warszawy, gdzie mieszkał do końca życia. Jednak jego związek z lubelską Alma Mater nie ustał, co potwierdzają prowadzone przez niego zajęcia dla studentów. Na jego przywiązanie do uczelni wskazuje też fakt, że przekazał do jej książnicy swój księgozbiór, liczący kilka tysięcy woluminów.

„Resovia Sacra”. Studia teologiczno-filozoficzne diecezji rzeszowskiej (1994-2019). Zarys monograficzny

Marcin Nabożny ks. — 2024-12-31

Czasopismo naukowe diecezji rzeszowskiej „Resovia Sacra” zostało założone w 1994 roku. Przez 25 lat jego istnienia ukazały się 22 tomy, w tym trzy obejmujące okres dwóch lub trzech lat. Celem niniejszego artykułu jest próba ukazania historii czasopisma naukowego diecezji rzeszowskiej w pierwszych 25 latach jego funkcjonowania (1994-2019). W związku z tym w niniejszym opracowaniu omówiono powstanie i rozwój czasopisma, jego zakres i cel, osoby zaangażowane w jego wydawanie i treść, problematykę badawczą, strukturę czasopisma i dane statystyczne, przynależność do baz danych naukowych oraz perspektywy rozwoju na kolejne lata.

Pozyskiwanie inkunabułów przez biblioteki klasztorne w XVIII-wiecznej Warszawie na przykładzie sześciu druków popijarskich i pomisjonarskich pochodzących ze zbiorów Józefa Andrzeja Załuskiego

Martyna Osuch — 2024-12-31

Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na fakt pozyskiwania i przechowywania inkunabułów przez warszawskie klasztory w XVIII wieku oraz wskazanie, w jaki sposób przyczyniło się to do przetrwania XV-wiecznych woluminów. Sześć druków stanowiących przedmiot artykułu zostało w XVIII stuleciu sprowadzonych zza granicy przez Józefa Andrzeja Załuskiego, a następnie trafiło do książnic stołecznych misjonarzy i pijarów. Omawiane druki to najprawdopodobniej dublety Biblioteki Załuskich, które poprzez darowiznę, sprzedaż lub wymianę trafiły do bibliotek klasztornych. W tekście wyjaśnię, dlaczego książki te nie podzieliły losu warszawskich kolekcji publicznych spalonych przez Niemców w 1944 roku, zaakcentuję także potrzebę badań proweniencyjnych w instytucjach kościelnych. Analiza cech indywidualnych (znaki własnościowe, ślady lektury), zwłaszcza w przypadku zbiorów warszawskich, może przyczynić się nie tylko do rekonstrukcji kolekcji historycznych, ale też do rozwoju badań nad obiegiem książki w stolicy w epoce nowożytnej.

Die Pfarrmatrikeln des 19. Jahrhunderts. Eine Vergleichende Studie im Lichte der Kodikologie und Textologie

Piotr A. Owsiński — 2024-12-31

Der vorliegende Beitrag ist als Versuch einer kodikologischen und textologischen Vergleichsstudie der Besonderheiten der polnischen und russischen Verwaltungssprache in den Pfarrmatrikeln der Tauf-, Ehe- und Sterbebücher aus Busk-Zdrój aus dem 19. Jahrhundert konzipiert. Er verfolgt das Ziel, die Frage nach der Struktur der Pfarrbücher und ihrer Funktionen zu beantworten. Darüber hinaus sollen die Unterschiede in den Eintragungen der einzelnen Bücher sowie die Struktur und die Merkmale der verschiedenen Einträge in den einzelnen Kirchenbüchern analysiert werden. Das derart umrissene Forschungsgebiet ist wiederum verankert in der Untersuchung der Struktur und Funktion von Kirchenbüchern sowie deren Vermerken im Kontext der Funktionsweise der Pfarrkanzlei und der Umstände des Alltagslebens der Stadtbewohner.

Księgozbiór parafialny w Stryszowie w XVI-XVIII wieku

Mirosław Płonka — 2024-12-31

Księgozbiór biblioteki parafialnej w Stryszowie stanowił w 1748 roku jeden z liczniejszych w skali wszystkich parafii dekanatu zatorskiego i wiejskich parafii diecezji krakowskiej. Mimo to nie doczekał się do chwili obecnej szerszego opracowania. Tymczasem w jego zasobie znajdowały się liczne tytuły, odbiegające od dotychczasowego wyobrażenia o bibliotece w wiejskiej parafii. Wiele książek stanowiło spuściznę po będących proboszczami w Stryszowie w XVIII wieku akademikach krakowskich. W artykule omówiono rozwój księgozbioru, wskazując niebagatelną rolę fundacji Arcybractwa Matki Boskiej Pocieszenia i aktywności proboszczów-wykładowców, którzy rozumieli, że gromadzenie książek stanowiło o kulturze intelektualnej parafii. Do opracowania dołączono edycję źródłową wykazu tytułów ksiąg parafialnych z protokołu wizytacji z 1748 roku oraz inwentarza biblioteki parafialnej autorstwa ks. Franciszka Stanisława Kostki Kolendowicza z lat 1773-1780.

Proboszczowie w Rokitnie w latach 1837-1935

O. Roland Prejs OFMCap — 2024-12-31

Rokitno to parafia i sanktuarium maryjne na zachodnich krańcach Wielkopolski. Do 1793 roku należało do Polski. Odpusty maryjne gromadziły w nim zarówno Polaków, jak i Niemców. Do 1836 roku posługę duszpasterską pełnili tutaj cystersi z opactwa w niedalekim Bledzewie. Po skasowaniu opactwa obowiązki proboszcza sprawowało kolejno sześciu kapłanów: Johann Paul Katke, August (Augustin) Gismann (Gissmann), Alexander Pestrich (Pestrych), Josef Garske, Linus Hübscher i Wilhelm Klemt. Oprócz J.P. Katkego wszyscy pochodzili z zachodniej Wielkopolski, odbyli przygotowanie do kapłaństwa w seminariach duchownych w Poznaniu (studia teoretyczne) i Gnieźnie (rok praktyczny) oraz posługiwali się zarówno językiem polskim, jak i niemieckim. Jedynie o J.P. Katkem nie możemy potwierdzić tych informacji z powodu braku źródeł. Poza A. Gismannem, pozostali radzili sobie z wyzwaniem, którym była organizacja dorocznych odpustów, ale największe zasługi tak w zakresie organizowania odpustów, jak i w sferze codziennego kierowania parafią miał A. Pestrich.

Wojenne straty materialne polskiej prowincji redemptorystów w latach 1939-1945 na przykładzie klasztorów w Toruniu i Warszawie

O. Maciej Sadowski CSsR — 2024-12-31

Niniejszy artykuł prezentuje straty materialne dwóch spośród ośmiu erygowanych przed wybuchem II wojny świtowej klasztorów polskich redemptorystów. Wśród nich pierwszym obiektem niemieckiej rekwizycji był dom na toruńskich Bielanach, stanowiący również siedzibą juwenatu, czyli niższego seminarium duchownego polskich redemptorystów. Klasztor w Toruniu został poddany całkowitej rekwizycji przez Niemców już w pierwszych dniach wojny obronnej, a wywłaszczenie redemptorystów było precedensowym przykładem nowej sytuacji majątkowej, w jakiej znalazł się Kościół na Pomorzu, wcielonym do Rzeszy. Stan trwającej ponad cztery lata konfiskaty klasztoru toruńskiego został przez niemieckie władze usankcjonowany bezprawnymi aktami okupacyjnej administracji. Dzieła zniszczenia wewnętrznej struktury klasztoru, a przede wszystkim biblioteki i wyposażenia gimnazjalnych pracowni toruńskiego juwenatu, dopełnili żołnierze sowieccy po wyparciu z miasta Niemców od lutego do kwietnia 1945 roku. W archiwach państwowych i zakonnych zachowały się szczegółowe rejestry i kwestionariusze poniesionych przez toruńskich redemptorystów szkód wojennych. Drugim przykładem wojennej hekatomby dla Polskiej Prowincji Redemptorystów są losy klasztoru i kościoła na warszawskiej Woli, przy ul. Karolkowej. Ta placówka nie została doświadczona stratami przez cały okres wojny, aż do tragicznych wydarzeń 5-6 sierpnia 1944 roku, kiedy to podczas tzw. rzezi Woli Niemcy dokonali masowej egzekucji całej wspólnoty warszawskich redemptorystów. Ich los podzielił w następnych tygodniach zarówno klasztor, jak i kościół pw. św. Klemensa Hofbauera. Zostały one bowiem przez Niemców ograbione i niemal doszczętnie spalone. Skalę zniszczeń warszawskiej fundacji obrazują dobitnie prace rekonstrukcyjne prowadzone w latach 1945-1946 pod egidą Biura Odbudowy Stolicy.

Muzeum Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa w Rzymie. Założenia programowe i realizacja

Beata Skrzydlewska — 2024-12-31

Na terenie klasztoru przy via San Sebastianello 11 w Rzymie utworzono w 2019 roku niewielkie muzeum, w którym zgromadzono pamiątki związane z założycielami Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego. Eksponowano tam spuściznę po Bogdanie Jańskim (1807-1840), księżach: Piotrze Semenence (1804-1886), Hieronimie Kajsiewiczu (1812-1873) czy Aleksandrze Jełowickim (1804-1877). Związki zmartwychwstańców z wielkimi Polakami, sztandarowymi postaciami naszej literatury, sztuki czy polityki: Adamem Mickiewiczem, Ignacym Krasińskim, Cyprianem Kamilem Norwidem, Tomaszem Oskarem Sosnowskim, Antonim Patkiem czy Ignacym Domeyką, zostawiły ślady także materialne i stanowią trzon kolekcji muzealnej. W związku z tym podjęto decyzję o rozbudowie i unowocześnieniu ekspozycji. Dnia 15 grudnia 2023 roku otwarto zmodernizowane muzeum. Zwiedzający mogą zapoznać się z historią zgromadzenia, poznać historię i działalność placówek zmartwychwstańczych zakładanych na wielu kontynentach. Ważne miejsce na ekspozycji zajmują kopie dokumentów z archiwum klasztornego pozostałe po B. Jańskim, założycielu Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego, polskim działaczu Wielkiej Emigracji. Są to archiwalia przywiezione z Paryża – materiały po Wielkiej Emigracji czy dokumenty pozostałe po ks. H. Kajsiewiczu – współzałożycielu zakonu, uczestniku powstania listopadowego, spowiedniku m.in. C.K. Norwida, Z. Krasińskiego. Istotną część zajmują materiały pozostałe po historyku, ks. Walerianie Kalince – uczestniku powstania krakowskiego w 1846 roku, współpracowniku Hotelu Lambert, kierowniku dyplomatycznej Agencji Szwedzkiej podczas powstania styczniowego.

„Gazeta Kaliska” jako źródło informacji osobowej na temat duchowieństwa Kalisza i regionu w latach 1893-1897 (przyczynek do badań biograficznych duchowieństwa diecezji kujawsko-kaliskiej)

Agata Walczak-Niewiadomska — 2024-12-31

„Gazeta Kaliska” pozostaje nadal jednym z najważniejszych źródeł informacji o Kaliszu i regionie przełomu oraz pierwszej połowy XX wieku. Na łamachtego czasopisma regularnie w latach 1893-1939 ukazywały się wiadomości różnego typu, od obwieszczeń władz, przez ciekawostki z życia ówczesnych mieszkańców, na przedrukach powieści kończąc. Jak wiele pism regionalnych tamtych czasów „Gazeta Kaliska” była też narzędziem przekazu informacji o charakterze społecznym i wyznaniowym. Celem artykułu jest zaprezentowanie obrazu duchowieństwa Kalisza i okolic, który wyłania się z czasopisma na podstawie analizy zawartości numerów z lat 1893-1897, ze szczególnym uwzględnieniem informacji osobowej i jej kategoryzacji. Podstawą do kwerendy były wszystkie dostępne numery „Gazety Kaliskiej” z lat 1893-1897, czyli z pierwszych kilku lat wydawania pisma jako tygodnika.

Opinie polskiego duchowieństwa katolickiego i niektórych środowisk katolików świeckich na temat wizyty Edwarda Gierka w Watykanie

Dominik Zamiatała CMF ks. — 2024-12-31

Na początku grudnia 1977 roku papież Paweł VI przyjął na prywatnej audiencji w Watykanie I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka. Tę wizytę polscy komuniści określili jako epokowe wydarzenie dla relacji państwo–Kościół w PRL i zamierzali je wykorzystać do swoich politycznych celów. Spotkanie E. Gierka z Pawłem VI odbiło się szerokim echem wśród duchowieństwa polskiego i środowisk katolików świeckich, wywołało liczne dyskusje i komentarze. Ogólnie oceniając, wśród laikatu komentarze były przychylne, informację o tym spotkaniu odebrano pozytywnie. Niektórzy sądzili, że nastała już nowa era w relacjach państwa z Kościołem, że teraz jest już wszystko dobrze. Wśród duchowieństwa, choć sam fakt tego spotkania przyjęto pozytywnie, to jednak co do jego skutków krążyły różne opinie. Jedni oczekiwali zmian polityki państwa, np. w sprawie budownictwa sakralnego, transmisji nabożeństw przez radio i telewizję. Inni byli bardziej sceptyczni. Byli bowiem przekonani, że rozmowa papieża z I sekretarzem KC PZPR nic nie zmieni w kraju rządzonym przez komunistów.

Druki z oficyn niemieckich w księgozbiorze dominikańskim w Różanymstoku. Przyczynek do obiegu książki w Europie w XVII-XIX wieku

Katarzyna Zimnoch — 2024-12-31

Celem artykułu jest ukazanie fragmentu obiegu książki w XVII-XIX wieku w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem przepływu druków z oficyn niemieckich na tereny Polski. Przedmiotem analizy jest zbiór książek należących do zakonu dominikanów w Różanymstoku na pograniczu Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podstawę badawczą stanowią rękopiśmienne inwentarze biblioteki dominikańskiej z 1828 i 1846 roku. Księgozbiór został przeanalizowany pod kątem geografii wydawniczej i chronologii oraz porównany z innymi bibliotekami dominikańskimi w Borku Starym, Kalwarii Żmudzkiej, Lwowie, Poporciach i Wrocławiu. Analizy pozwoliły zidentyfikować 75 druków niemieckich, tj. 12,88% badanego księgozbioru. Druki te pochodziły z drukarń niemieckich w Augsburgu, Dillingen, Frankfurcie nad Menem, Kolonii, Lipsku, Moguncji, Norymbergii, Paderbornie i Salzbachu. Zaproponowane badania wskazują na konkretne przykłady bibliotek w Europie Środkowo-Wschodniej, do których docierała produkcja wydawnicza oficyn niemieckich oraz wskazane zostały kanały transferu treści kulturowych i religijnych z konkretnych ośrodków wydawniczych w badanym okresie.

[Recenzja]: Ks. Anastazy Nadolny, Słownik biograficzny kapłanów wyświęconych w latach 1921-1945 pracujących w diecezji chełmińskiej, Wydawnictwo „Bernardinum”, Pelplin 2021, ss. 796, ISBN 978-83-8127-624-5

Artur Hamryszczak — 2024-12-31

[Recenzja]: Zarządzanie majątkiem kościelnym w Archidiecezji Warmińskiej. Vademecum na podstawie norm powszechnego i partykularnego prawa kanonicznego z odniesieniem do prawa polskiego, red. Lucjan Świto, Muzeum Archidiecezji Warmińskiej im. bpa Jana Obłąka, Olsztyn 2022, ss. 242, ISBN 978-83-954915-2-8

Mieczysław Różański ks. — 2024-12-31

[Recenzja]: Duszpasterstwo Bibliotekarzy Archidiecezji Katowickiej. 25 lat w służbie człowieka i książki, red. Henryk Olszar, Weronika Pawłowicz, Bogumiła Warząchowska, Wydawnictwo Biblioteki Śląskiej, Katowice 2024, ss. 248, ISBN 978-83-67152-69-3

Lucyna Sadzikowska — 2024-12-31

[Recenzja]: Postępowanie z materiałami archiwalnymi w archiwach kościelnych. Katalog dobrych praktyk. Wersja 1.1, red. Robert R. Kufel i Anna Laszuk, Warszawa-Zielona Góra 2023, ss. 193+7 nlb, ISBN 978-83-96834-0-0

Albert Warso ks. — 2024-12-31