Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL

Prawda i post-prawda

Maria FILIPIAK — 2024-06-26

Wypowiedzi papieży Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka o doniosłości prawdy jako warunku rozwoju człowieka i fundamencie wolności, sprawiedliwości społecznej oraz pokoju. Bibliografia obejmuje wypowiedzi z lat 1978-2023.

Przewartościowanie prawdy. W stronę pojęcia obusiecznego

Dorota CHABRAJSKA — 2024-06-26

W eseju podjęty został temat doniosłości oraz miejsca pojęcia prawdy w kulturze Zachodu. Autorka opisuje rolę wartości prawdy w debacie publicznej, w której do czasów współczesnych przyjmowano korespondencyjną teorię prawdy oraz założenie, że do podstawowych warunków sensowności i racjonalności dyskursu należy wolność wypowiedzi. Na tym tle autorka wskazuje na istnienie w ludzkim sumieniu więzi między wolnością a prawdą – więź tę w sposób szczególny uwidoczniły decyzje podejmowane przez wszystkich tych, którzy żyjąc w systemie totalitarnym, nie godzili się na zakwestionowanie rozpoznanej prawdy i którzy gotowi byli w jej imię oddać życie. Autorka ukazuje dalej proces erozji przekonania o istotności prawdy w debacie publicznej, który rozpoczął się w okresie powojennym. Teoria społeczeństwa proponowana przez przedstawicieli szkoły frankfurckiej, w szczególności przez Herberta Marcusego, opierała się na kategorii tolerancji represywnej, odbierającej wolność słowa przede wszystkim tym uczestnikom dialogu, którzy nie prezentowali poglądów lewicowych. W ostatnich dziesięcioleciach jako praktyczne narzędzie wprowadzania tolerancji proponowanej przez Marcusego służy poprawność polityczna, skutecznie wyznaczająca zakres tematów, które można poruszać w debacie publicznej, oraz ich preferowanych interpretacji. Podobnie jak dwudziestowieczne totalitaryzmy stworzyły fenomen dysydenta, tak współczesna ofensywa poprawności politycznej i „właściwego” myślenia w sposób niezmierzony doprowadziła do pojawienie się fenomenu outsidera: jednostki, która nie chce postrzegać świata w obowiązującej optyce. W odniesieniu do takich właśnie osób, nierzadko zwanych zwolennikami teorii konspiracyjnych, zaczęto posługiwać się nieco zapomnianym pojęciem postprawdy. Pozostaje jednak pytanie, czy określenie „postprawda” faktycznie odnosi się do tego rodzaju postaw, czy też raczej opisuje poglądy aktywistów walczących o „poprawne” myślenie, ukształtowane już w nich wskutek oddziaływania na ich emocje i osobiste przekonania. Kontynuacją rozważań zawartych w eseju byłaby analiza miejsca prawdy w debacie publicznej w odniesieniu do zagadnień takich, jak religia, polityka oparta na tożsamości (ang. identity politics), pandemia COVID-19, szerzenie paniki dotyczącej klimatu, tak zwany nowy zielony ład, masowa migracja oraz korzenie i osiągnięcia tradycji Zachodu.

Prawda przeciw prawdzie okresu powojennego: Jerzy Pietrkiewicz (Peterkiewicz) przeciwko idealizacji ideologii komunistycznej w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie światowej

Katarzyna CIEPLIŃSKA — 2024-06-26

Celem artykułu jest przedstawienie idei prawdy, postprawdy i manipulacji w postrzeganiu ideologii komunistycznej w interpretacji niektórych ruchów społecznych w powojennej Wielkiej Brytanii w kontraście do doświadczenia polskich kręgów emigracyjnych dysponujących wiedzą na temat stalinowskich prześladowań w kraju. Problem przeanalizowany został w nawiązaniu do dwóch powieści Jerzego Pietrkiewicza (Future to Let z roku 1958 [wyd. pol. Przyszłość do wynajęcia (2016)] i Green Flows the Bile z 1959), polskiego pisarza, poety i tłumacza emigracyjnego. Pietrkiewicz zestawia polskie spojrzenie na tragiczną rzeczywistość komunizmu, obejmujące faktyczne doświadczenie jego skutków, z popularnym w powojennej Wielkiej Brytanii postrzeganiem tego systemu przede wszystkim w kategoriach myśli filozoficznej, opartej na wzniosłych ideałach równości, dzielenia się i pracy dla wspólnego dobra społeczności lokalnych i całego narodu. Pietrkiewicz przedstawia igranie z ideologią jako niebezpieczne zjawisko społeczno-polityczne i ostrzega, że zaślepianie ludzi wzniosłymi, acz nie mającymi realnego przełożenia na życie praktyczne hasłami może prowadzić do wypaczania sensu słów i odbiegania od ideałów, a zatem skutkować systemem totalitarnym, w którym manipulacja prawdą i różnie pojmowanymi postprawdami może prowadzić do zniszczenia społeczeństwa demokratycznego.

Ku rekonstrukcji przeszłości intelektualnej. ʿAlī Ibn Sālim al-Wardānī i jego Ar-Riḥla al-Andalusiyya

Marek M. DZIEKAN — 2024-06-26

Celem artykułu jest przedstawienie i próba analizy relacji ʿAlego al-Wardānīego, tunezyjskiego urzędnika i pisarza, z jego podróży do Hiszpanii w roku 1887. Chociaż dziewiętnastowieczna arabska literatura podróżnicza jest dość bogata i pozostaje przedmiotem badań naukowych, podróż Al-Wardānīego pomijana jest w arabistyce i została jedynie omówiona (dość pobieżnie) przez Henri Pérèsa w roku 1937. Al-Wardānī przybył z Tunezji do Stambułu wraz z Ḫayr ad-Dīnem, który wysoko cenił jego umiejętności. Podczas służby Tunezyjczyka w Turcji sułtan Abdülamid wysłał grupę wykształconych ludzi do zbadania europejskich zbiorów rękopisów arabskich. Al-Wardānī znalazł się jako tłumacz w grupie kierowanej przez Muḥammada Maḥmūda aš-Šinqīṭīego, której celem było zbadanie między innymi zbiorów w Escorialu i w bibliotekach andaluzyjskich. Efektem tej wyprawy był raport sporządzony dla sułtana przez Aš-Šinqīṭīego oraz dokonany przez Al-Wardānīego opis podróży, wydrukowany pierwotnie w gazecie „Al-Ḥāḍira” w latach 1888-1890, a zredagowany w całości i opublikowany jako książka dopiero w roku 1984.

Drogi do prawdy. O kluczowej wartości w dziele Józefa Mackiewicza

Adam FITAS — 2024-06-26

Prawda jest kluczową wartością zarówno w prozie publicystycznej, jak i artystycznej Józefa Mackiewicza (1902-1985), jednego z najwybitniejszych polskich pisarzy dwudziestego wieku oraz klasyka myśli antykomunistycznej. Autor artykułu pokazuje, jakimi sposobami (drogami) Mackiewicz stara się zbliżyć do prawdy obiektywnej (przyrodzonej). Są to: świadectwo, doświadczenie, historia i literatura. Każda z tych dróg jest w artykule szerzej zaprezentowana oraz zilustrowana wybranymi przykładami z twórczości pisarza.

(Nie)autentyczność Bycia-z. Virginia Woolf i świadomość zbiorowa

Małgorzata HOŁDA — 2024-06-26

Twórczość Virginii Woolf charakteryzuje się przesuwaniem akcentu w zainteresowaniach powieściopisarki ze świadomości indywidualnej w kierunku świadomości zbiorowej. Najwybitniejsze powieści Woolf, Do latarni morskiej i Pani Dalloway, są przykładami jej koncentracji przede wszystkim na świadomości indywidualnej, podczas gdy późniejsze powieści pisarki, Fale i Między aktami, ukazują stopniowo pogłębiającą się eksplorację znaczenia świadomości zbiorowej. W Między aktami, wnikając w dychotomię jedności i wyobcowania, Woolf poddaje refleksji skomplikowaną naturę świadomości zbiorowej. Jednocześnie powieściopisarka zachęca do postrzegania autentyczności i nieautentyczności bycia-z w ich wzajemnym przenikaniu się, które głęboko wyraża kondycję ludzką. Ontologiczne pytanie o Dasein znajduje się w centrum binarnych opozycji przywoływanych przez Woolf, takich jak wspólnota i odrębność, autentyczność i nieautentyczność, prawda i fałsz. Proponując w artykule hermeneutyczno-fenomenologiczne studium dialektyki jednostkowości i zbiorowości, czerpię z podobieństw między filozofią egzystencji Virginii Woolf a filozoficzną hermeneutyką Martina Heideggera, a w szczególności jego rozumieniem prawdy (aletheia). W artykule skupiam się na zazębiającej się naturze społecznych (zewnętrznych) i osobistych (wewnętrznych) znaczeń rozproszenia, zawartych w lakonicznym, ale przemawiającym stwierdzeniu w powieści Między aktami: „Jesteśmy rozproszeni”.

„Strażnicy prawdy”. Opór dziennikarzy przed algorytmizacją dziennikarstwa

Jan KREFT — 2024-06-26

Bez względu na użyte terminy – od „dziennikarstwa zrobotyzowanego” (robot journalism), „zautomatyzowanego” (automated journalism), „algorytmicznego” (algorithmic journalism) i „pisanego maszynowo” (machine-written journalism) – w redakcjach postępuje proces automatycznego tworzenia i dystrybucji treści. Tymczasem sprawowanie kontroli nad tworzeniem i dystrybucją wiadomości jest uznawane za podstawowy element tożsamości zawodowej dziennikarzy. W artykule przedstawiono wyniki badań dotyczących postrzegania przez dziennikarzy algorytmicznego tworzenia treści w kontekście wartości zawodowych oraz własnej tożsamości. Badania przeprowadzono metodą jakościową wykorzystując technikę częściowo ustrukturyzowanych wywiadów z 18 dziennikarzami zatrudnionymi w czołowych polskich mediach. Jak wynika z badania, dziennikarstwo algorytmiczne jest odbierane przez dziennikarzy przede wszystkim w kontekście zagrożeń dotyczących fundamentalnej zasady dziennikarskiej, jaką jest przekazywanie prawdziwych informacji, ponieważ na pierwszy plan jest wysuwany potencjał tworzenia i dystrybucji fake news. Badani, broniąc dziennikarskiej tożsamości zawodowej, konfrontowali wady dziennikarstwa algorytmicznego z unikatowymi kompetencjami „ludzkich” dziennikarzy, postrzegając ich jako orędowników dbałości o standardy jakości dyskursu społecznego i „strażników prawdy”.

Postprawdziwa teoria prawdy

Agnieszka LEKKA-KOWALIK — 2024-06-26

Na tle różnych prób zrozumienia postprawdy w artykule wykazano, że ujęcie tego, czym jest postprawda, należy interpretować jako postteorię prawdy. W teorii tej prawdę definiuje się jako adaequatio intellectus et affectuum meorum. Moja emocja stanowi zatem zarówno kryterium prawdziwości danego twierdzenia, jak i jego uprawdziwiacz. To z kolei nadaje twierdzeniu „to prawda” moc performatywną. Fakt ten ma rozmaite konsekwencje, takie jak upolitycznienie prawdy, nieważność logiki i argumentacji, zamiana dialogu na perswazję, epistemologii na etykę i poznania na konstrukcję. Jest to postteoria, spełnia ona bowiem główne funkcje przypisywane „zwykłym” teoriom, jednakże w odróżnieniu od tych ostatnich, które są rezultatem badania rzeczywistości, jest ona rezultatem decyzji woli podążającej za emocjami.

Dwie koncepcje ludzkiego działania: Hannah Arendt i Karol Wojtyła

Piotr S. MAZUR — 2024-06-26

Hannah Arendt i Karol Wojtyła to dwoje ważnych filozofów dwudziestego wieku, którzy dążyli do poznania człowieka poprzez analizę jego działania. Chociaż oboje odwoływali się do dziedzictwa tradycji klasycznej, to biorąc pod uwagę różne aspekty dynamizmu działania, doszli do odmiennych koncepcji antropologicznych. Arendt, analizując działanie jako aktywność praktyczną skierowaną bezpośrednio na drugiego człowieka, ukazała dynamiczny wymiar ludzkiego istnienia, jakim jest kondycja ludzka. Wojtyła poprzez analizę czynu chciał wniknąć w naturę osoby ludzkiej jako podmiotu działania. Artykuł wykazuje, że te dwie odmienne i przeciwstawne koncepcje podejścia do ludzkiego działania w wielu miejscach wzajemnie się dopełniają. Opozycje między omawianymi koncepcjami oraz ich wzajemnie dopełnianie się widoczne są w rozumieniu przez Arendt i Wojtyłę działania, w ich postrzeganiu natury i kondycji człowieka, a także w ujęciu przez filozofów podmiotu działania i etycznego oraz politycznego wymiaru ludzkiej aktywności.

Postprawda w perspektywie społecznej, logicznej i metafizycznej. Uwagi wstępne

Ryszard STRZELECKI — 2024-06-26

Zjawisko postprawdy zostało ujęte w artykule w perspektywach: społecznej, kulturowej, medialnej, politycznej, logicznej, antropologicznej i metafizycznej, oraz na trzech poziomach obecności kulturowej: w tekstach zawierających postprawdę, w opracowaniach poddających postprawdę analizie i krytyce oraz w studiach poświęconych badaniu istoty zjawiska w zakresie personalizmu, logiki klasycznej i metafizyki. Celem artykułu była analiza postprawdy na poziomie trzecim, zmierzająca do ukazania osobliwości zjawiska w kontekście: prawdy, fikcji, logiki klasycznej i logik nieklasycznych, ontologii, metafizyki, społecznego podmiotu i jego działania. Postprawda jest konstytutywnym elementem kultury postmodernizmu i przyczynia się do obniżenia bytowego statusu zarówno społeczeństw, jak i jednostek. Jest czynnikiem sprawczym globalizacji, symulakryzacji, wirtualizacji, ludologizacji (uzabawienia) oraz powszechnego zakłamania. Jako taka wskazywana jest jako źródło degradacji człowieka i wartości obecnych w tradycji europejskiej.

Utrzymać kontakt z rzeczywistością. O odpowiedzialności pedagogów w epoce postprawdy

Sylwester ZIELKA — 2024-06-26

Celem tekstu jest zwrócenie uwagi na kwestię odpowiedzialnej edukacji w epoce postprawdy. Realizacja tego celu obejmuje (1) wprowadzenie rozróżnienia między sposobami ujmowania zagadnienia postprawdy, (2) określenie społecznych warunków jej występowania, a także (3) omówienie najczęściej stosowanych sposobów zabezpieczania się przed jej negatywnymi skutkami. Wśród sposobów tych za najskuteczniejszy autor uznaje odpowiedzialną edukację, szeroko omawiając przy tym sposób rozumienia tej odpowiedzialności. Stosując metodę analizy tekstów, bada dostępne sposoby mówienia o postprawdzie i wskazuje na niewystarczalność edukacji medialnej jako techniki demaskowania fałszywych informacji. Podkreśla jednocześnie potrzebę edukacji nastawionej na poszukiwanie prawdy jako dobra wspólnego.