Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL

Przed zmierzchem Zachodu

Tomasz GARBOL — 2025-09-28

Imperia sztucznej inteligencji

Bartłomiej KNOSALA — 2025-09-28

Recenzja książki K. Crawford, Atlas sztucznej inteligencji. Władza, pieniądze i środowisko naturalne, tłum. T. Chawziuk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2024.

Od narracji do storysellingu

Henadz ZHYLEVICH — 2025-09-28

Recenzja książki B.Ch. Han, „Kryzys narracji” i inne eseje, tłum. R. Pokrywka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2024.

Doświadczenie, podmiot i byt. U podstaw filozoficznej antropologii Karola Wojtyły

Arkadiusz GUDANIEC — 2025-09-28

W artykule podjęto próbę ukazania kluczowych elementów specyfiki doświadczenia i podmiotowości osoby w filozofii Wojtyły, z podkreśleniem jego najbardziej znaczących osiągnięć w tym zakresie. Wskazano zatem na rangę elementarnego doświadczenia człowieka, na osobowy (przeżyciowy) charakter świadomości, dzięki któremu doświadczenie kreuje osobowe „ja”, oraz na wielostronny zabieg harmonizacji strony subiektywnej i obiektywnej w doświadczeniu osoby jako podmiotu działania i istnienia. Omówiono różne odsłony dwubiegunowości wewnętrznego doświadczenia, takie jak poznanie i przeżywanie, samowiedza i samoświadomość, refleksyjność i refleksywność, podmiotowość metafizyczna i podmiotowość osobowa. Znaczący walor metody filozoficznej Wojtyły stanowi ukazanie, w jaki sposób człowiek jest podmiotem, jak doświadczenie odsłania i konstytuuje osobowe „ja”, a zarazem ugruntowuje osobę w realnym istnieniu. Osiągnięte w ten sposób rezultaty poznawcze stały się nieodzownym gruntem dla analizy wszystkich istotnych zagadnień antropologiczno-etycznych podejmowanych przez Wojtyłę na dalszych etapach jego filozoficznych rozważań.

Przyszłość świadomości. Julian Jaynes na nowo odczytany

Giovanni SALMERI — 2025-09-28

Interpretowana pół wieku po jej sformułowaniu Juliana Jaynesa hipoteza o powstaniu świadomości pozwala lepiej dostrzec niektóre problematyczne aspekty refleksji filozoficznej na ten temat. Po pierwsze, hipoteza ta pomaga przenieść uwagę z mniej istotnego problemu definicji świadomości na ważniejszy problem rozumienia człowieczeństwa. Po drugie, dokonanie historycznej interpretacji pochodzenia świadomości pozwala na nowo spojrzeć na człowieka jako na istotę żywą. Przede wszystkim jednak refleksja nad teorią Jaynesa zmusza do postawienia pytania, którego on sam nie formułuje – pytania o możliwy koniec świadomości w historii ludzkości.

Chantal Delsol i jej mądrościowa filozofia. Próba syntezy

Robert J. WOŹNIAK — 2025-09-28

Niniejszy artykuł poświęcony jest syntetycznej prezentacji głównych linii działalności intelektualnej Chantal Delsol. Ta francuska historyk idei i myślicielka należy do ścisłego grona bacznych obserwatorów przemian zachodzących współcześnie w kulturze i życiu społecznym. Jej dorobek zawiera nie tylko opis sytuacji, ale także cenne sugestie dotyczące przyszłości zachodniej cywilizacji, zbudowanej i opartej na chrześcijaństwie. Delsol dostrzega wyraźnie, że kultura chrześcijańska i jej kulturowy produkt w postaci cywilizacji zachodniej przeżywają obecnie dziejowy moment kryzysu. Delsol nie tylko opisuje, jak doszło do tego kryzysu, ale także proponuje konkretną postawę wobec niego. Broni zdecydowanie demokracji i roli jednostki w niej, nie rezygnując w niczym z dążenia do uniwersalności. Jest zdecydowanym adwokatem prawdy, jej roli i miejsca w życiu społecznym i indywidualnym. Jej analizy pozostają punktem odniesienia dla nauk o kulturze, socjologii, filozofii, teologii, a nawet dla duszpasterstwa. W społeczeństwie naznaczonym sceptycyzmem i pragmatyzmem Delsol pozostaje filozofem zatroskanym, promującym myślenie i działanie w stylu mądrościowym, łączącym dane historyczne, spekulację oraz praktyczne działanie.

Teologia ciała Jana Pawła II, odczytana na nowo w świecie cyfrowym

Jarosław JĘCZEŃ — 2025-09-28

Czy w świecie cyfrowym poszukujemy odpowiedzi na pytania i wątpliwości dotyczące ciała ludzkiego? Sztuczna inteligencja nie ma ciała, ale tworzy przestrzeń życia dla człowieka i rodziny, w których rozumienie ciała i ducha ulega nieustannym przemianom. W coraz większym stopniu sztuczna inteligencja staje się źródłem wiedzy o człowieku, a na naszych oczach rodzi się swego rodzaju antropologia cyfrowa. Artykuł formułuje szanse i zagrożenia, jakie niesie owa antropologia, a punktem odniesienia jest teologia ciała Jana Pawła II. Stawiamy tezę, iż teologia ciała Jana Pawła II, budząca we współczesnym świecie wiele kontrowersji, jest aktualna, a do jej zrozumienia i aplikacji potrzebne jest jej nowe rozumienie, nowy klucz. Tezy postawione w artykule to: (1) Zrozumienie osoby i czynu jest fundamentalnym punktem wyjścia dla konstrukcji teologii ciała, a w konsekwencji antropologii cyfrowej. (2) Teologia ciała Jana Pawła II jest nadal aktualna. Artykuł proponuje nowy klucz do zrozumienia teologii ciała Jana Pawła II, zbudowany wokół dwóch pojęć: „wgląd” i „pogląd”.

Sprawiedliwe społeczeństwo a kultura pokoju

Jove Jim S. AGUAS — 2025-09-28

Sprawiedliwe społeczeństwo i światowy pokój to ideały, które dotychczas pozostają nieosiągalne. O tej smutnej rzeczywistości świadczą fakty historyczne. Liczne opracowania ukazują, że w samym dwudziestym stuleciu, w którym doszło do dwóch wojen światowych, w ich wyniku, a także wskutek wszelkich innych konfliktów, prześladowań i okrucieństw śmierć poniosło dwieście milionów ludzi. Ludzkość nie przestaje jednak marzyć o osiągnięciu ideałów, którymi są sprawiedliwość i pokój. Dowodem tego pragnienia są liczne deklaracje i rezolucje dotyczące pokoju, a także propozycje dróg wypracowania społeczeństwa sprawiedliwego. Nietrudno dostrzec, że kultura pokoju i społeczeństwo sprawiedliwe to ideały, które są ze sobą splecione. Z perspektywy chrześcijańskiej, w oparciu o nauczanie społeczne Kościoła, proponuję z jednej strony pewne fundamentalne zasady, które mogą służyć jako podstawa do budowy sprawiedliwego społeczeństwa humanitarnego, z drugiej zaś konkretne inicjatywy i sposoby działania pozwalające na promocję kultury pokoju i społeczeństwa sprawiedliwego. Formowanie społeczeństwa sprawiedliwego, humanitarnego, i promowanie kultury pokoju to proces żmudny, zważywszy na fakt, że mamy za sobą historię pełną zmagań i transformacji, którą naznaczyła przemoc. Pokój pozostaje jednak nadzieją ludzkości na radosne i szczęśliwe życie w świecie doczesnym.

Translated by Dorota Chabrajska

Wyzwania dla ochrony wolności religijnej. Rola rządu i normy społeczne

Julianna J. THOMSON — 2025-09-28

W epoce, którą definiują narastający nacjonalizm, autorytaryzm i religijny fundamentalizm, ochrona wolności religijnej stała się wyzwaniem na skalę światową. Podczas gdy prawo międzynarodowe i deklaracje ochrony praw człowieka od dawna pieczołowicie chronią zasadę wolności wyznania, dostrzec można poszerzającą się rozbieżność między zobowiązaniami globalnymi a praktyką poszczególnych krajów, co łączy się z faktem, że mniejszości religijne podlegają różnego rodzaju restrykcjom ze strony tak państwa, jak i społeczeństwa. Opierając się na analizie sytuacji w Nigerii, Egipcie, Rosji, Francji i Stanach Zjednoczonych, wykazujemy, że zarówno polityka prowadzona przez rządy poszczególnych krajów, jak i wrogość społeczna stanowią źródło restrykcji nakładanych na wolność religijną w różnych systemach politycznych i kontekstach kulturowych. Dokonawszy analizy porównawczej systemów prawnych, międzynarodowych raportów i udokumentowanych przypadków represji, wskazujemy na odmienne, aczkolwiek powiązane ze sobą praktyki, które sprawiają, że religia staje się obszarem sporu wokół tożsamości, nacjonalizmu i zakresu władzy państwowej. Wskazujemy, że restrykcje, bez względu na to, czy narzucone zostają przez rząd, czy ich źródłem pozostają naciski społeczne, podważają spójność społeczeństwa, pogłębiają podziały i stanowią zagrożenie dla rządów demokratycznych. We wnioskach podkreślamy, że nie istnieje obecnie żaden model instytucjonalny bezwyjątkowo gwarantujący wolność wyznania, nawet bowiem państwa narodowe, w których istnieje silne umocowanie wolności religijnej w prawie, zmagają się z głębokimi konfliktami wewnętrznymi dotyczącymi jej rozumienia i zakresu.

Tłumaczenie Dorota Chabrajska

Uniwersalne kryterium oceny systemów społeczno-gospodarczych. Jana Pawła II koncepcja praw człowieka

Stanisław FEL — 2025-09-28

Celem artykułu jest rekonstrukcja Jana Pawła II idei uniwersalnych praw człowieka, zarysowanie podejścia Papieża, kluczowych tez koncepcyjnych oraz wkładu w budowanie i promowanie skuteczniejszych form ochrony tych praw na tle współczesnego kryzysu uniwersalności praw osoby ludzkiej. Poglądy Karola Wojtyły – Jana Pawła II zakorzenione w ukształtowanej przez chrześcijaństwo polskiej tradycji intelektualnej krystalizowały się w procesie badań naukowych prowadzonych przez niego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i w jego osobistym zaangażowaniu w ochronę praw człowieka. Papież uczynił osobę ludzką i jej prawa ideą przewodnią swojego nauczania społecznego i globalnej działalności pastoralnej. Rozwinięta przez niego koncepcja osoby ludzkiej i jej niezbywalnej godności determinuje komplementarne rozumienie wszystkich praw człowieka, niezależnie od kontekstów ideologicznych i politycznych. Poprzez swoje zaangażowanie w upowszechnienie tej koncepcji, Jan Paweł II współkształtował międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka, a skala jego wkładu w rozwój ich teorii i ochronę stanowi przesłankę do nazywania go „Papieżem praw człowieka”. Rozwinięta przez niego idea uniwersalnych praw człowieka jest ważnym punktem odniesienia dla współczesnych dążeń do ich zasadniczej reinterpretacji.

Wielość podłożem jedności. Wokół Jana Pawła II wizji Europy

Alfred M. WIERZBICKI — 2025-09-28

Jana Pawła II myślenie o idei Europy stanowi ważny wymiar dziedzictwa jego pontyfikatu. Uważał on, że granice Europy pokrywają się z granicami chrystianizacji, i jednocześnie podkreślał, że granice te mają swą dialektykę, związaną z różnorodnością elementów kulturowych stanowiących podłoże europejskiej jedności. Europejskość wiąże się z respektem dla godności osoby jako fundamentu praw człowieka oraz z kultywowaniem solidarności międzyludzkiej. Personalistyczna filozofia Karola Wojtyły rzuca światło również na rozumienie kluczowych wartości europejskich w nauczaniu Papieża z Polski. W pierwszej części artykułu autor próbuje osadzić znaczenie papieskiego nauczania na temat kluczowych wartości europejskich w kontekście dwudziestu lat, które upłynęły od śmierci Jana Pawła II. Odczytuje te dwie dekady jako czas wyzwań dla kultury praw człowieka i praktyki solidarności. Jest to zarys analizy politologicznej w paradygmacie antropologii politycznej, uwzględniającej kryzys uchodźczy, pandemię oraz wojnę w Ukrainie. Druga część eseju skupia się na prezentacji źródeł, czyli kulturowej genealogii wartości europejskich, o której stanowiły Biblia, filozofia grecka, prawo rzymskie i oświecenie. Jan Paweł II popierał procesy zjednoczeniowe na kontynencie europejskim, podkreślając, że alternatywą zjednoczenia są podziały i konflikty. Uważał, że jedność nie może dotyczyć wyłącznie płaszczyzny politycznej i ekonomicznej, ponieważ Europa powstawała jako wspólnota ducha. Krytycznie oceniał próbę historycznej amnezji w laickiej interpretacji genealogii wartości europejskich, wymazującej z pamięci wkład chrześcijaństwa.

Błędy współczesności a nowa paideia. Refleksje wokół myśli Mortimera J. Adlera

Furio PESCI — 2025-09-28

Mortimer J. Adler, kluczowa postać w filozofii wychowania, podkreślał znaczenie „wielkich książek” tradycji zachodniej dla harmonijnie prowadzonej edukacji. Jego praca How to Read a Book stanowi przewodnik pomocny w głębokim czytaniu tekstów filozoficznych i naukowych. W The Philosophy of Aristotle oraz The Great Ideas analizował on podstawowe pojęcia filozoficzne. Adler odrzucał współczesny relatywizm, broniąc programu nauczania łączącego myślenie krytyczne, etykę i filozofię jako środki pozwalające zrozumieć prawdy uniwersalne. Krytykował filozofię współczesną za dziesięć błędów, między innymi relatywizm, empiryzm i odrzucenie wartości absolutnych, które uważał za niezbędne do spełnienia się człowieka. Potępiał redukcjonizm, antyracjonalizm oraz zaniedbanie filozofii edukacji, która wzywałaby do integracji rozumowania, dobrego moralnie działania i duchowości. Bronił teologii naturalnej i zachęcał do nauczania religii i etyki w ramach edukacji holistycznej.

Adler uważał studiowanie wielkich książek za zasadnicze we wspieraniu myślenia krytycznego i zaangażowania obywatelskiego. Twierdził, że edukacja winna nie tylko przygotowywać jednostki do osiągnięcia sukcesu zawodowego, lecz także uczyć pielęgnowania cnót moralnych oraz aktywnego uczestnictwa w życiu wspólnoty demokratycznej. Zdaniem Adlera filozofia jest nie tylko dyscypliną akademicką, lecz sposobem życia nakierowanym na zrozumienie rzeczywistości oraz prawd etycznych poprzez racjonalne dociekanie, a wszechstronna edukacja liberalna stanowi środek do rozwoju cnót intelektualnych i moralnych.

Dwa rodzaje równości

Jakub GUŻYŃSKI — 2025-09-28

Artykuł proponuje nową perspektywę w badaniu nierówności społecznych. W oparciu o ustalenia historyków gospodarki oraz naukowców społecznych przedstawione zostają dwa podstawowe modele stratyfikacji społecznej charakterystyczne dla dwóch dominujących systemów społeczno-gospodarczych: gospodarki opartej na wymianie darów oraz kapitalizmu. O ile w pierwszym z nich redukowanie nierówności ekonomicznych idzie w parze z wytwarzaniem nierówności politycznych, o tyle w drugim niwelowanie nierówności politycznych pociąga za sobą wzrost nierówności ekonomicznych. Prowadzi to do wniosku, że między tymi dwoma rodzajami równości istnieje pewne nieusuwalne napięcie. Kwestia ta zostaje omówiona w kontekście klasycznego ujęcia ustroju mieszanego. „Władza jednego” oraz „władza wielu” okazują się niezdolne do zagwarantowania większej równości ekonomicznej, dlatego jako rozwiązanie autor proponuje reformę pogrążonej w kryzysie „władzy niewielu”.

Karola Wojtyły teoria uczestnictwa. Potencjał badawczy i aplikacyjny z perspektywy socjologii

Wioletta SZYMCZAK — 2025-09-28

Przedmiotem artykułu jest prezentacja i uzasadnienie tezy o badawczym i aplikacyjnym potencjale wypracowanej przez Karola Wojtyłę antropologicznej teorii uczestnictwa, odczytanym z perspektywy socjologicznej. Bazując na personalistycznym fundamencie, w kontekście szeregu założeń epistemologicznych i metodologicznych dotyczących analizy osoby z perspektywy jej czynu, w fenomenologicznej optyce doświadczenia, Wojtyła proponuje i nasyca treścią kategorie uczestnictwa i wspólnoty, wyjaśnia ich antropologiczne zakotwiczenie oraz wzajemne zależności. Eksplikuje zagadnienie ontologicznego zakorzenienia podmiotowości osób oraz tegoż indywidualnych i wspólnotowych implikacji. Ukazuje wynikające z tych założeń rozumienie wspólnoty i jej właściwej konstytucji, bazującej na uczestnictwie inspirowanym odniesieniem do dobra wspólnego. Wskazuje empiryczne przejawy urzeczywistniania uczestnictwa i wspólnoty, ale również ich pozorów i negacji.

Jako taka, teoria okazała się inspirującym konceptem i punktem odniesienia dla interdyscyplinarnego namysłu i projektowania badań socjologicznych dotyczących kwestii, o których tu mowa. Włączona do korpusu teorii stanowiących zaplecze socjologicznych badań jakościowych odnoszących się do dobrowolnego zaangażowania społecznego w bardzo zróżnicowanych obszarach, stała się integralnym elementem analizy, która doprowadziła do sformułowania modelu partycypacji społecznej jako doświadczenia osoby. Temu zagadnieniu poświęcone zostały pierwsze dwie części artykułu. Z kolei w trzeciej ukazane zostały przykładowe warianty aplikacji modelu oraz teorii potraktowanej jako weberowski typ idealny (z odniesieniami do przykładów tych zastosowań, prezentowanych we wcześniejszych opracowaniach). Interdyscyplinarna refleksja pokazała bowiem, że również teoria ujęta jako model może służyć jako analityczny, diagnostyczny i eksplanacyjny punkt odniesienia, narzędzie do wyjaśniania procesów zachodzących wszędzie tam, gdzie osoby tworzą wraz z innymi wspólnoty bytowania czy działania.

Sacrum w twórczości ateisty? O muzyce wokalno-instrumentalnej Szymona Laksa

Anna RUSIN — 2025-09-28

Jednym z dominujących wątków w twórczości Szymona Laksa (1901-1983) jest religijność. Literackie motywy sakralne można wyodrębnić w stworzonych przez kompozytora dwudziestu jeden pieśniach, dwunastu opracowaniach kolędowych i jednej operze. Fakt ten budzi zainteresowanie ze względu na ateistyczną postawę twórcy, którą można zrekonstruować na podstawie jego utworów literackich. Artykuł podejmuje zatem próbę pogodzenia tych przeciwstawnych tendencji w kontekście myśli francuskiego filozofa André Comte-Sponville’a. Z kolei kwestia muzyki „naznaczonej kontaktem z sacrum” pozostaje jednym z głównych nurtów badań prowadzonych w kręgu Krakowskiej Szkoły Teoretycznej przez Mieczysława Tomaszewskiego, Kingę Kiwałę, Agnieszkę Draus, Renatę Borowiecka, Reginę Chłopicką czy Krzysztofa Cyrana. Stworzony na podstawie prac tych badaczy aparat pojęciowo-metodologiczny pozwala wykazać możliwą obecność fenomenu sacrum w twórczości wokalno-instrumentalnej kompozytora. Przedstawione w artykule analizy przeprowadzone zostały w odniesieniu do klasyfikacji muzyki kręgu sakralnego, odmian świętości i muzycznego sacrum oraz syndromu muzyki sakralnej. W konsekwencji, wzorując się na strukturalistycznej myśli Algirdasa Greimasa, wyprowadzono funkcjonujący w niej model ukonstytuowania się „momentu epifanicznego”.

Historyk jest jak pszczoła...

Hubert ŁASZKIEWICZ — 2025-09-28

Historyka i pszczołę łączyć powinny pracowitość, zdolność do pracy dla wspólnego celu i wytrwałość. Nie ma jednak żadnej cudownej metody, która zapewnia w pracy historyka rzetelność, kompletność i prawdziwość. Historyk może się mylić, to nieuniknione. Chodzi o to, aby mieć tego świadomość i dążyć do doskonalenia swoich umiejętności. Z takim samym uporem, jak robią to pszczoły, zbierając pyłki, budując ul oraz wytwarzając miód. Historyk powinien być świadomy, że jego działalność ma znaczenie społeczne i polityczne.