RECENZJESTUDIA Z PRAWA WYZNANIOWEGOTom 21 – 2018DOI: https://doi.org/10.31743/spw.180MIECZYSŁAW RÓŻAŃSKI*PIOTR SZYMANIEC**DZIEJE PRAWA W KOŚCIELE ŁACIŃSKIM – SYNTEZA DLA EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ.Recenzja książki Vojtecha Vladára pt. Dejinycirkevnéhopráva, Praga: Wydawnictwo Leges 2017, ss. 608StreszczenieNiniejszy artykuł stanowi recenzję publikacji autorstwa Vojtecha Vladára omawiającej dzieje prawa kościelnego. Książka ta ma charakter podręcznikowy i koncentruje się na powszechnej historii Kościoła zachodniego. Sporo miejsca poświęca również rozwojowi prawa kościelnego na ziemiach, które składają się na obecne terytorium Słowacji. Jej autor jest badaczem z zakresu prawa rzymskiego i prawa kościelnego, wykładającym na uniwersytecie Trnawie.Słowa kluczowe: prawo kościelne; historia Kościoła; chrześcijaństwo*****Z zadowoleniem należy odnotować, że na rynku wydawniczym u na-szych południowych sąsiadów ukazała się nakładem znanego czeskiego wydawnictwa Leges obszerna publikacja o charakterze podręcznikowym autorstwa Vojtecha Vladára, omawiająca dzieje prawa kościelnego. Książ-ka ta koncentruje się na powszechnej historii Kościoła zachodniego, lecz * Ks. dr hab., prof. UWM, Katedra Praw Człowieka i Prawa Europejskiego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Warszawska 98, 10-702 Olsztyn, e-mail: mieczyslaw.rozanski@uwm.edu.pl. ORCID 0000-0003-3345-1740.** Dr hab., Instytut Społeczno-Prawny, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. An-gelusa Silesiusa w Wałbrzychu, ul. Zamkowa 4, 58-300 Wałbrzych, e-mail: pszymaniec@poczta.onet.pl. ORCID 0000-0002-5415-9215.
424RECENZJEsporo miejsca poświęca również rozwojowi prawa kościelnego na zie-miach, które składają się na obecne terytorium Słowacji. Autor jest bada-czem młodszego pokolenia, o uznanym dorobku z zakresu prawa rzym-skiego i prawa kościelnego, wykładającym na uniwersytecie Trnawie.Praca składa się z 20 rozdziałów, a jej treść ułożona została w spo-sób chronologiczny. Najpierw autor omawia podstawowe zagadnienia dotyczące funkcjonowania prawa kościelnego, daje jego charakterystykę, a następnie przedstawia jego podstawy zawarte w Starym i Nowym Testa-mencie oraz wskazuje, na czym polega rola tradycji kościelnej (s. 17-33). Należy zauważyć, że fragmenty te napisane zostały w sposób zrozumiały nawet dla osoby w ogóle nieobeznanej z dziedzictwem chrześcijańskim. Nie oznacza to jednak trywializowania przedstawianych zagadnień, poza tym znalazły się tam także kwestie dalekie od kolokwialnych, jak cho-ciażby teoria ewangelii synoptycznych Heinricha Juliusa Holtzmanna (1832-1910)1.Po tym wstępnym rozdziale autor przechodzi już do przedstawienia rozwoju prawa kościelnego w poszczególnych epokach. Najpierw określa pierwotne prawo kościelne i zajmuje się pierwszymi trzema wiekami jego rozwoju – do czasu edyktu mediolańskiego (s. 35-83). Pokazuje, jakie były wówczas podstawy prawne funkcjonowania Kościoła, jego relację z pań-stwem rzymskim, a także początki kształtowania się własnego prawa we-wnętrznego, którego cechy zostają wskazane. Vojtech Vladár podkreśla, że pierwotne prawo Kościoła jako społeczności opierało się na elementach demokracji („duchowa demokracja”) oraz hierarchii kościelnej (episkopat monarchiczny)2. Wykorzystując najstarsze źródła dotyczące organizacji Kościoła w pierwszych wiekach jego istnienia3, przedstawia, w jaki spo-sób powstał i na jakich zasadach był oparty prymat biskupa Rzymu, a także znaczenie hierarchicznego podporządkowania w ramach biskupstwa czy w metropolii. Autor ukazuje także wykształcanie się aktów normatyw-nych biskupa Rzymu (dekretalia – litteraedecretales) oraz pozostałych biskupów (capitulaepiscoporum, statutadioecesana), jak również oma-1 Zob. np. Peabody 1995, 109-116.2 Por. też: Klostermann 1973, 10-11; Bielak 2010, 63-76.3 Do nich zaliczyć trzeba Didachè, Pseudoklementyny, dzieła Ignacego z Antiochii, św. Cypriana z Kartaginy, Ireneusza z Lyonu, Tertuliana czy Hipolita Rzymskiego.
RECENZJE425wia źródła prawa wczesnego Kościoła – źródła patrystyczne4 oraz zbiory pseudoapostolskie.W dalszej części autor zajmuje się kształtowaniem się prawa w wa-runkach wolnego funkcjonowania kościoła. Dlatego w pierwszej kolejno-ści zostaje ukazane znaczenie dla prawodawstwa kościelnego pierwszych soborów, czyli pierwszego soboru nicejskiego, pierwszego konstanty-nopolitańskiego oraz pozostałych soborów ekumenicznych (s. 85-104). Czytelnik może się zatem przekonać, w jaki sposób zmiany sytuacji poli-tyczno-prawnej, w której funkcjonował Kościół, przekładały się na prze-obrażenia jego prawa wewnętrznego.Dwa kolejne rozdziały opisują zagadnienia związane z cezaropapi-zmem. W pierwszej kolejności autor zajął się cezaropapizmem na Wscho-dzie (s. 105-128), wskazując, jakie było jego znaczenie doktrynalne oraz praktyczne skutki tego zjawiska, a także jakie dokumenty potwierdzały jego formowanie się. Inne podłoże miał cezaropapizm w Kościele zachod-nim (s. 129-157). Tutaj wiązał się z pojawieniem się instytucji prywatnych kościołów (ecclesiaepropriae), relacjami między państwem Franków i Kościołem oraz jego aparatem, a także z założeniami doktrynalnymi feu-dalizmu, które wpłynęły na rozwój instytucji prawnej beneficjum. Istotne miejsce w rozdziale czwartym zajmuje też zagadnienie rozwoju prawa we-wnętrznego Kościoła wschodniego (zwłaszcza s. 124-128).Z punktu widzenia konstrukcji i struktury książki ważny jest rozdział szósty (s. 159-166), mimo że pod względem objętości jest bardzo krótki. Traktuje on bowiem o związkach między prawem kościelnym a prawem rzymskim. Zawarte są tam analizy, które pokazują, na ile prawo rzymskie ma wpływ na prawo kościelne, a także jak schrystianizowane zostało pra-wo rzymskie (duże znaczenie w tym miał CodexTheodosianus z V w.). Jednocześnie zaś to ostatnie było pojmowane jako uzupełniające źród-ło prawa kościelnego (iussuppletoriumetconfirmatorium), przy czym taki status zaczęło zyskiwać od czasów Konstantyna Wielkiego, czyli od momentu ustania prześladowań chrześcijaństwa. Za pontyfikatu Grzego-rza I Wielkiego rola prawa rzymskiego w Kościele była już ogromna, a od 4 Scharakteryzowane zostały: ListKlemensaIRzymskiegodoKoryntian, CorpusIgnatianum, ListPolikarpazeSmyrnydoFilipian, EpistulaBarnabae, PastorHermae, ListdoDiogneta.
426RECENZJEwieku XII prawo justyniańskie oficjalnie uzyskało status prawa subsy-diarnego5. Vojtech Vladár mocno podkreśla, że zasady prawa kanonicz-nego – podkreślającego przede wszystkim znaczenie prawa, a nie jego literę – wpłynęły na ukształtowanie się systemu equity w ramach anglo--amerykańskiej kultury prawnej, jak też zasad porządku prawnego Unii Europejskiej jako takiej (s. 159).Rozdział siódmy (s. 167-181) dotyczy zbiorów zwanych dekretaliami pseudo-izydoriańskimi (Collectiopseudo-Isidoriana) oraz innych falsyfi-katów, które zostały wytworzone w państwie Franków w IX wieku. Autor opisuje te dekretalia w sposób szczegółowy, dając analizę dotyczącą autor-stwa, nazwy, daty powstania, treści tam zawartej i ich wpływu na system źródeł prawa kościelnego.W rozdziale ósmym swojej książki (s. 183-204) Vojtech Vladár zaj-muje się po raz pierwszy prawem kościelnym jego rodzimych ziem, uka-zując pojawienie się i wzrost państwa wielkomorawskiego, działalność apostolską Cyryla (Konstantyna) i Metodego wśród Słowian, a także to, co pozostało z ich działalności nie tylko w sferze dogmatycznej i dusz-pasterskiej, ale również jurydycznej. Autor podkreśla, że dwaj „apostoło-wie Słowian” w pełni akceptowali prawo Kościoła zachodniego. Jednakże w swej normotwórczej działalności Metody opierał się w sporej mierze na prawodawstwie bizantyjskim, które było łatwiejsze do zaakceptowania przez miejscową elitę od tego wykształconego w Europie Zachodniej, a za-razem mogło być adaptowane do warunków prawa Kościoła zachodniego6. W ten sposób prawo obowiązujące na tym obszarze uzyskało synkretyczny charakter (s. 198-199).Kolejne fragmenty pracy związane są z reformami kościelnymi X i XI wieku. Autor skupia się w pierwszej kolejności na koncepcji politycznej cesarstwa rzymskiego czasu Ottonów (s. 205-233), ujawniając obszary przyszłych konfliktów między władzą świecką a duchowną. Wiele miej-sca poświęcono tutaj reformie Kościoła zapoczątkowanej przez papieża 5 Zob. też Dębiński 2010, 17-116.6 Autor przedstawia hipotezę, że zbiór Nomokánon, oparty przez Metodego na prawie bizantyńskim, nie miał większego wpływu na prawo wielkomorawskie, a był najpewniej przygotowywany dla terytoriów znajdujących się pod wpływem Bizancjum, które książę Światopełk opanował lub miał zamiar opanować (s. 203).
RECENZJE427Grzegorza VII, jak również jego konsekwencjom, w krótszym i w dłuż-szym okresie. Ponadto mowa jest także o kwestii inwestytury świeckiej w Królestwie Węgier, w którego granicach znajdowały się obecne ziemie słowackie (s. 231-233)7. Przedmiotem rozważań w rozdziale dziesiątym (s. 235-272) jest prawo klasyczne Kościoła w czasie rozkwitu średnio-wiecza (iusnovummediiaevi). Autor charakteryzuje najważniejsze jego elementy oraz funkcjonowanie, obrazując wpływ, jaki miały na nie takie zjawiska, jak rozwój zakonów, duszpasterstwo świeckich, wyprawy krzy-żowe, filozofia scholastyczna, powstawanie uniwersytetów oraz powstanie inkwizycji8. Rozdział kończy charakterystyka prawa kościelnego na zie-miach słowackich.Dalsze rozdziały dotyczą podstawowych pomników źródłowych pra-wa kościelnego i prawa kanonicznego. Tutaj właśnie znalazł się wywód dotyczący Dekretu Gracjana (s. 273-286), który został przedstawiony dość szczegółowo nie tylko po względem metodycznym, strukturalnym, ale także wpływu, jaki wywarł na rozwój prawa kanonicznego. Następ-nie opisana została działalność prawotwórcza Aleksandra III oraz papieży – Innocentego III i IV, dotycząca normatywnych podstaw władzy teokra-tycznej papieża (s. 287-306). Zgodnie z chronologią kolejny rozdział po-święcono niewoli awiniońskiej w XIII i XIV wieku (s. 307-327)9, w tym przede wszystkim – znaczeniu dokumentów wówczas wytworzonych dla rozwoju prawa kanonicznego. Wskazano tutaj zwłaszcza na podstawowe pomniki prawa kanonicznego: dekretały Grzegorza IX, zbiór Bonifacego VIII, Klementyny (ConstitutionesClementinae) i Extravagantes, zestawio-ne później przez Jeana Chappuis.Schizma zachodnia i jej oddziaływanie na funkcjonowanie prawa kościelnego, a także relacje między społecznością kościelną a ruchami reformacyjnymi, zwłaszcza husytyzmem są treścią rozdziału czternastego (s. 329–350). Wyjaśnione tutaj także zostało powstanie zbiorów Korpusu 7 W kontekście państwa polskiego zob. Skwierczyński 2016, 31-126.8 Autor przytacza dane, zgodnie z którymi w procesach prowadzonych przez in-kwizycję na karę śmierci zostało skazanych 2-5 %, którzy dodatkowo odmówili wyparcia się herezji, głównie chodziło o recydywistów (s. 260). Jednakże uważamy, że – nawet w publikacji o charakterze podręcznikowym – należałoby dokładnie wskazać źródła tych informacji.9 Zob. też: Mollat 1963; Renouard 1970.
428RECENZJEprawa kanonicznego. Następnie autor szeroko ukazał zagadnienie reforma-cji (s. 351-388). Podjęto tu ważne wątki: przyczyny oraz przebieg i skutki tego ruchu w Niemczech oraz Prusach, a także w Skandynawii, Szwajcarii, Francji, Holandii, Anglii i Szkocji oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów (s. 374)10, na ziemiach czeskich i na Węgrzech, a w tym również na dzi-siejszym terytorium Słowacji. Przedstawione zostały też przepisy prawa kanonicznego przyjęte w walce z reformacją oraz dotyczące odnowy we-wnętrznej Kościoła.W rozdziale szesnastym (s. 389-403) autor charakteryzuje jedno z naj-ważniejszych wydarzeń zarówno z punktu widzenia historii Kościoła, jak i rozwoju prawa – Sobór Trydencki. Omawia elementy historyczne tego soboru, tzn. powody jego zwołania oraz przebieg11, a w sposób bardzo szczegółowy przedstawia zagadnienia zawarte w dokumentach soboro-wych. Pokazane zostały też cechy rozwiniętego wówczas poklasycznego prawa Kościoła (iusnovissimum).Recepcja Soboru polegała na wprowadzeniu zasad reformy katolickiej wszędzie tam, gdzie funkcjonował Kościół. Tego właśnie zagadnienia do-tyczy rozdział siedemnasty (s. 405-443). Podejmując tę problematykę, au-tor wyraźnie położył nacisk na obszar Środkowej Europy, choć nie pominął także rozwoju katolicyzmu w Ameryce Południowej, poświęcając nieco miejsca redukcjom paragwajskim. Ponadto Vojtech Vladár podjął takie wątki, jak odnowienie życia zakonnego, znaczenie jezuitów dla rozwoju idei potrydenckich, aktywizacja katolików oraz rozwój teologii. Zajął się również funkcjonowaniem Kościoła w państwach rządzonych absolutnie, charakteryzując zagrożenia, które związane były z ideami hiszpańskiego regalizmu12, gallikanizmu, febronianizmu, episkopalizmu w państwach niemieckich oraz józefinizmu. Po omówieniu tych zagadnień dotyczących 10 Vojtech Vladár uznaje Rzeczpospolitą za najbardziej tolerancyjne państwo ówczes-nej Europy, pozostaje więc w zgodzie z twierdzeniami polskich historyków XVI wieku, zwłaszcza Janusza Tazbira. Zob. Tazbir 1973. Ponadto autor podkreśla, że tolerancja reli-gijna była również podstawą Konstytucji 3 Maja – ustawy zasadniczej odznaczającej się chrześcijańskim charakterem (s. 413).11 Zob. klasyczne dzieło: Jedin 1957-1961; Jedin 1967. Spośród bardziej współczes-nych prac zob. też: O’Malley 2000; O’Malley 2013.12 Autor słusznie traktuje regalizm jako kontynuację cezaropapistycznych koncepcji realizowanych w Hiszpanii od XVI w. Zob. też Ryguła 2009, 30-34.
RECENZJE429relacji europejskich autor pokazuje, jak wyglądała reforma potrydencka na ziemiach słowackich.Rozdział osiemnasty (s. 445-491) traktuje o zmianach, które zaistniały w prawie kościelnym pod wpływem takich wydarzeń, jak wielka rewolu-cja francuska, wojny napoleońskie, Święte Przymierze, ruchy rewolucyjne i narodowowyzwoleńcze, kwestie społeczne i wreszcie pierwsza wojna światowa. W rozdziale tym pokazano, w jaki sposób reakcja na doktryny liberalizmu oraz socjalizmu kształtowała prawo kościelne, a także jakie znaczenie dla tego prawa miały Sobór Watykański I oraz odnowa tomizmu i stworzenie podwalin współczesnej myśli społecznej Kościoła za pontyfi-katu Leona XIII.Rozdział dziewiętnasty (s. 493-504) omawia wielką kodyfikację z roku 1917 – pierwszą w dziejach Kościoła obejmującą całość jego prawa wewnętrznego. Podkreślić trzeba, że sporo miejsca poświęcono pracom przygotowawczym i samemu tworzeniu Kodeksu Prawa Kanonicznego. Po ogólnej charakterystyce Kodeksu autor pokazuje, jak wyglądały staty-styka i struktura tego aktu prawnego, a także w jaki sposób uzupełniano normy kodeksowe. W najdłuższym, gdyż liczącym niemal siedemdziesiąt stron, rozdziale dwudziestym (s. 505-572) znalazł się opis polityki kon-kordatowej Stolicy Apostolskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, a także ukazano wpływ na prawo kościelne kataklizmów, które miały miejsce w XX wieku – komunizmu, faszyzmu, nazizmu oraz II wojny światowej. Sporo uwagi autor poświęca też działalności Kościoła w obli-czu podziału świata na dwa bloki polityczne. Nie może dziwić jednak, że centralne miejsce zajmuje zagadnienie odnowy Kościoła w czasie Soboru Watykańskiego II13. Znacznie mniejszy nacisk – co może nieco zaskaki-wać – położono na rekodyfikację prawa kanonicznego w 1983 r. Autor charakteryzuje także pontyfikaty wszystkich papieży XX wieku, kończąc na Janie Pawle II. Podsumowująca część odnosi się do sytuacji Kościoła w Czechosłowacji z podziałem na okres do roku 1948, a także po zama-chu stanu dokonanym przez komunistów. Przedstawione zostały przepisy prawne obowiązujące przed upadkiem realnego socjalizmu, jak również podstawy prawne egzystencji Kościoła na Słowacji po uzyskaniu przez nią niepodległości.13 Zob. także: O’Malley 1989; O’Malley 2013.
430RECENZJEPodział treści należy zatem uznać za logiczny i zasadniczo zadowala-jący. Niewątpliwą zaletą pracy jest ukazanie historii prawa kościelnego na tle rozwoju europejskiej kultury prawnej. Książka odznacza się niezwykłą przejrzystością w ukazywaniu nawet skomplikowanych zagadnień, a ele-gancki styl autora czyni lekturę przyjemną i interesującą.Recenzowana publikacja ma charakter podręcznikowy, co oznacza znacznie ograniczony aparat naukowy, chociaż zauważyć należy, że w po-szczególnych rozdziałach zawarte są przypisy odnoszące się do najbar-dziej istotnych aktów normatywnych, a niekiedy też do najważniejszych pozycji literaturowych. Całość bibliografii autor podał na końcu publika-cji, z tym, iż zawarte są tam tylko najważniejsze pozycje i to ograniczone w zasadzie do książek. Bibliografię tę zbudowano według wzorca, gdzie najpierw wskazane zostały przepisy prawa kościelnego i prawa państwo-wego wydawanego w ciągu wieków, a następnie źródła nienormatywne, które miały wpływ na kształtowanie się przepisów prawa. Wreszcie zaś zamieszczono opracowania. Zaznaczyć trzeba, że większość z nich to lite-ratura napisana w językach czeskim lub słowackim, co oczywiście – biorąc pod uwagę adresata tej publikacji – jest jak najbardziej zasadne. Podano także podstawowe, najbardziej znane pozycje opublikowane w języku angielskim, francuskim oraz niemieckim. Odnotować warto, że zawarta w bibliografii literatura anglojęzyczna odnosi się głównie do kształtowania się zachodniej kultury prawnej (znaczące dzieła Petera Steina, Herman-na Kantorowicza i Alana Watsona), a także historii prawa kanonicznego średniowiecza (prace badaczy reprezentujących bardzo różne podejścia metodologiczne, takich jak Michael Edward Moore, James A. Brundage, Gillian R. Evans, Brian Tierney, Anders Winroth, Robert Somerville, Wil-fried Hartman i Kenneth Pennington). Dla czytelników polskich należy zauważyć, że autor zamieścił tam pracę Adama Vetulaniego ZbadańnadprawemrzymskiemwdekrecieGracjana (Kraków 1935) oraz tłumaczo-ne na język słowacki monumentalne dzieło Bolesława Kumora HistoriaKościoła (tom 1-8), które wydane było na Słowacji w latach 2001-2004. Kończąc niniejsze rozważania podkreślić należy, że w języku polskim jak dotąd nie powstała tak obszerna, a jednocześnie odznaczająca się porów-nywalnym rozmachem praca o historii prawa kościelnego, co recenzowana książka Vojtecha Vladára.
RECENZJE431BIBLIOGRAFIABielak, Włodzimierz. 2010. „Kilka uwag na temat początków urzędu biskupiego w ujęciu historycznym”. Vo xPatrum t. 55: 63-76.Dębiński, Antoni. 2010. ChurchandRomanLaw. Lublin: Wydawnictwo Katoli-ckiego Uniwersytetu Lubelskiego.Jedin, Hubert. 1957-1961. AHistoryoftheCouncilofTrent, przekł. z j. niemie-ckiego Ernest Graf, t. I–IV. Edinburgh–London: Thomas Nelson & Sons.Jedin, Hubert. 1967. CrisisandClosureoftheCouncilofTrent:ARetrospectiveViewfromtheSecondVaticanCouncil, przekł. N.D. Smith. London: Sheed & Ward.Klostermann, Ferdinand. 1973. “Demokracja i hierarchia w Kościele: przemiany w kierowaniu Kościołem”. CollectaneaTheologica 43/2: 5-20.Mollat, Guillaume. 1963. ThePopesatAvignon,1305-1378, przekł. J. Love. Lon-don: Thomas Nelson & Sons.O’Malley, John W. 1989. TraditionandTransition:HistoricalPerspectivesonVa t-icanII. Wilmington: M. Glazier.O’Malley, John W. 2000. TrentandAllThat:RenamingCatholicismintheEarlyModernEra. Cambridge, Harvard University Press.O’Malley, John W. 2013. Trent:WhatHappenedattheCouncil. Cambridge, Har-vard University Press.Peabody, David Barrett. 1995. H.J.HoltzmannandHisEuropeanColleagues:As-pectsoftheNineteenth-CenturyEuropeanDiscussionofGospelOrigins. W: BiblicalStudiesandShiftingofParadigms1850–1914, eds. Henning G. Re-ventlow, William Farmer. Sheffield: Sheffield Academic Press.Renouard, Yves. 1970. TheAvignonPapacy:ThePopesinExile1305–1403, przekł. D. Bethell. Hamden: Archon Books.Ryguła, Piotr. 2009. WolnośćreligijnawHiszpaniinatleprzemianspołeczno--politycznychwlatach1931–1992. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.Skwierczyński, Krzysztof. 2016. RecepcjaideigregoriańskichwPolscedopo-czątkuXIIIwieku, wyd. II. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Ko-pernika.Tazbir, Janusz. 1973. AStatewithoutStakes:PolishReligiousTolerationintheSixteenthandSeventeenthCenturies. New York: Kosciuszko Foundation.
432RECENZJEHISTORY OF LAW IN THE LATIN CHURCH – A SYNTHESIS FOR EAST-CENTRAL EUROPE. Book review of Vojtech Vladár, Dejinycirkevnéhopráva, Leges 2017, pp. 608SummaryThe present paper reviews the book by Vojtech Vladár devoted to the history of church law. The textbook focuses on the general history of the Western Church. It also thoroughly discusses the development of church law on the territory of con-temporary Slovakia. The author conducts research on Roman law and church law and is a lecturer at the University of Trnava.Key words: church law; history of the Church; ChristianityTłumaczenie:DariaBębeniec