Sumienie i dyskurs. Analiza na marginesie Moralbewusstsein und Kommunikatives Handeln Jürgena Habermasa
Abstrakt
Artykuł poświęcony jest przede wszystkim analizie koncepcji sumienia w odniesieniu do przestrzeni życia publicznego (instytucjonalnego, zawodowego); szczególne miejsce poświęca koncepcji sumienia Jürgena Habermasa i jego etyce dyskursu. W pierwszej części artykułu autor wskazuje na zmianę, jaka dokonała w nowożytnym i we współczesnym rozumieniu sumienia w porównaniu z ujęciami klasycznymi. Wcześniej władzę sumienia wiązano z intelektem, natomiast współcześnie sumienie wiąże się raczej z emocjami, szczególnie ze zdolnością do empatii (współodczuwanie); niektóre emocje mają charakter poznawczy i powiązane są z wiedzą kontekstową. W drugiej części autor artykułu analizuje koncepcję rozwoju świadomości moralnej Jürgena Habermasa. Koncepcja ta jest oparta na filozoficznej interpretacji wniosków z eksperymentu psychologa Lawrenca Kohlberga. W konkluzji autor opowiada się za obecnością „głosu” sumienia w przestrzeni życia publicznego. Broniąc wartości dyskursu o zasadach życia społecznego, można go oprzeć na postulacie głoszonym przez Habermasa, czyli dialogu osób o wrażliwych sumieniach.
Słowa kluczowe:
sumienie, empatia, dyskurs, społeczeństwo komunikacyjne, HabermasBibliografia
Baron-Cohen S., Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa, tłum. A. Nowak, Sopot: Wydawnictwo Smak Słowa 2014.
Czeżowski T., Aksjomatyczne i deontyczne normy moralne, w: Pisma z etyki i teorii wartości, red. P.J. Smoczyński, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum 1989, s. 149–151.
Diogenes Leartios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. I. Krońska, K. Leśniak, Warszawa: PWN 1984.
Dux G., Kommunikative Vernunft und Interesse. Zur Rekonstruktion der normativen Ordnungen egalitär und herrschaftlich organisierten, w: Kommunikatives Handeln, Beiträge
zu Jürgen Habermas’ „Theorie des kommutativen Handelns”, red. A. Honneth, H. Joas, Frankfurt nach Main: Suhrkamp Verlag 1988, s. 108–140.
Ekman P., Basic Emotions, w: Handbook of Cognition and Emotion, red. T. Dalgleish, M. P ower, Sussex: John Wiley & Sons 1999, s. 123–144.
Gałecki S., Spór o sumienie. Źródła i konsekwencje etyki Johna Henry’ego Newmana, Kraków: Universitas 2012.
Górnicka-Kalinowska J., Idea sumienia w filozofii moralnej, Warszawa: Wydawnictwo UW 1993.
Hutcheson F., An Essay on the Nature and Conduct of the Passions and Affections with Illustrations on the Moral Sense, red. A. Garrett, Indianapolis: Liberty Fund 2002.
Habermas J., Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln, Frankfurt: Suhrkamp 1983, angielskie tłumaczenie: Ch. Lenhardt, S. Weber Nicholsen, Moral Consciousness and Communicative Action, Cambridge, MA: The MIT Press 1990.
Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego, t. 1: Racjonalność działania a racjonalność społeczna, tłum. A.M. Kaniowski, Warszawa PWN 2015.
Heath J., Communicative Action and Rational Choice, Cambridge: The MIT Press 2011.
Hoffman M.L., Empatia i rozwój moralny, tłum. O. Waśkiewicz, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2006.
Horowski J., Teoria wychowania moralnego a filozoficzna koncepcja sumienia: Tomasz z Akwinu – Max Scheler – Jürgen Habermas, „Forum Pedagogiczne UKSW” 2 (2012), s. 103–121.
Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej 1992.
Kant I., Metafizyka moralności, tłum. E. Nowak, Warszawa: PWN 2005.
Kohlberg L., Stage and Sequence: The Cognitive Development Approach to Socializaion, w: Handbook of Socialization Theory and Research, red. D.A. Goslin, Chicago: Rand McNally 1969, s. 47–480.
Kohlberg L., A Repley to Owen Flanagen, „Ethics” 92 (1982), s. 499–512.
Krasnodębski Z., Problem postępu etycznego we wczesnych pismach Jürgena Habermasa, w: Dyskurs rozumu: między przemocą a emancypacją. Z recepcji Jürgena Habermasa
w Polsce, red. L. Witkowski, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 1990, s. 153–165.
Marjański J., Wprowadzenie do socjologii moralności, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1989.
Leon-Dufour X., Słownik teologii biblijnej, tłum. i oprac. K. R omaniuk, Poznań: Pallottinum 1990.
Łobocki M., Wychowanie moralne w zarysie, Kraków: Impuls 2009.
Machura P., Normy moralne, ideały i supererogacja, „Folia Philosophica” 29 (2011), s. 277–305.
Mead G.H., Umysł, osobowość i społeczeństwo, tłum. Z. Wolińska, Warszawa: PWN 1975.
Niewiadomski K., Klauzula sumienia w państwie demokratycznym. Refleksja etyczno-teologiczna, „Roczniki Teologii Moralnej” 5 (2013), nr 60, s. 199–211.
Ossowska M., Normy moralne. Próba systematyzacji, Warszawa: PWN 1985.
Pinckaers Servais T., Źródła moralności chrześcijańskiej. Jej metoda, treść, historia, tłum. A. Kuryś, Poznań: W drodze 1994.
Pałubicki W., Antropologia – filozofia – etyka. Słownik podstawowych terminów i znaczeń, Gdańsk–Koszalin: Wydawnictwo PW 1998.
Prinz J.J., Nichols S., Moral Emotions, w: The Moral Psychology Handbook, red. J.M. Doris, New York: Oxford University Press 2010, s. 114–119.
Rawls J., Teoria sprawiedliwości, tłum. M. P anufnik, J. P asek, A. R omaniuk, Warszawa: PWN 2009.
Sinnot-Armstrong W., Introduction, w: Moral Psychology, t. 4: Free Will and Moral Responsibility, Cambridge Massachusetts–London: The MIT Press 2004, s. xiii–xvii.
Smrokowska-Reichmann A., Problemy z dyskursem. Czytając Jürgena Habermasa, Acta Universitatis Lodziensis „Folia Philosophica” 25 (2015), s. 111–131.
Stach R., Sumienie i mózg. O wewnętrznym regulatorze zachowań moralnych, Kraków: Wydawnictwo UJ 2012.
Szahaj A., Czy potrzebujemy konsensusu?, w: Via communicandi. Przełom komunikacyjny a filozoficzna idea konsensusu, red. B. Sierocka, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut 2003, s. 190–198.
Szczepański M., „Etyka dyskursu” – między formalizmem a historyzmem (uwagi na marginesie pracy „Moralität und sittlichkeit”, w: Dyskurs rozumu: między przemocą
a emancypacją. Z recepcji Jürgena Habermasa w Polsce, red. L. Witkowski, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 1990, s. 166–179.
Tomasz z Akwinu, Dysputy o sumieniu. Dysputy problemowe o prawdzie. Kwestie 16 i 17, tłum. A. Białek, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2018.
Wald B., Święty Tomasz o sumieniu. Obecny paradygmat w debacie filozoficznej, w: Tomasz z Akwinu, Dysputy o sumieniu. Dysputy problemowe o prawdzie. Kwestie 16 i 17, tłum. A. Białek, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2018, s. 213–232.
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie filozofii,
magister teologii, pracownik Instytutu Filozofii w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach,
kierownik Zakładu Antropologii Filozoficznej i Kognitywistyki. Obszary badawcze: aksjologia,
etyka, neuroetyka, etyki stosowane, filozofia religii. Autor monografii: Pluralizm
aksjologiczny i jego implikacje we współczesnej filozofii religii (2010) oraz ponad 70
artykułów publikowanych w czasopismach polskich i zagranicznych, m.in.: Media and
Anxiety of Civilisation in the New Media (2015), Ethical Aspects of Communication in the
New Media (2017), Ethics of Responsibility in the Public Sphere (2018), Jakość życia jako
problem filozoficzny (2018), Etyka jako utopia społeczna: analiza z perspektywy filozofii
wartości (2018), Duchowość i podmiotowość w cyberprzestrzeni (2018). Axiology and the
Moratality of the Human Being (2018). Członek rady naukowej i zarządu międzynarodowej
grupy badawczej CultMedia (Niemcy, Austria, Polska, Rumunia, Republika Czeska,
Polska, Rosja). Członek Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Słowackiego Towarzystwa
Filozoficznego, Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej. Adres do korespondencji:
mariusz.wojewoda@us.edu.pl.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
