Bread unfit for the Christians: moral recommendations of Clement of Alexandria confronting scholarly doctrines of Galen
Maciej Kokoszko
Uniwersytet Łódzki , PolandJolanta Dybała
Uniwersytet Łódzki , PolandKrzysztof Jagusiak
Uniwersytet Łódzki , PolandZofia Rzeźnicka
Uniwersytet Łódzki , PolandAbstract
The goal of the present discussion is to determine what kind of bread Clement of Alexandria had in mind, when, in his Paedagogus, castigated some of Alexandria inhabitants for the consumption of a kind produced form excessively purified (by sieving) flour (which due to the process was becoming devoid of any nutritional values), which, as an item of luxury, would ultimately lead its consumers to effeminacy. In order to identify the food and link it to the varieties produced in those times, the authors of the study have analyzed select treatises of Galen, who, being a contemporary of Clemens, is acclaimed to have been the most eminent physician of the period between the IInd and the IIIrd centuries after Christ, and an authority in the area of bread nutritional values. Having outlined the scope of Clement’s activities and knowledge as well as having presented the corpus of data in the line left by Galen, the authors of the present study conclude, that the Christian wrote about a kind of bread baked with a generous amount of leaven (since it was the additive that made the dough rise), and consequently they identify the variety artos zymites. As for the technology of baking, they opine that the bread described by the Christin writer belonged to bread types obtained from kribanon or ipnos. The authors also opine that the crucial piece of information given by Clement allowing to identify the variety is the one concerning flour used for the purpose. They claim that, since it was presented as very well-sieved, contributing to the whiteness of the bread and consequently to its classification as luxurious, the choice is limited to two kinds of the food, namely artos katharos or plytos artos. Out of the two only the latter’s characteristics given by Galen matche Clement’s description of the bread as a foodstuff of low nutritional value. Consequently, the authors of the article conclude that it was plytos artos that was the bread variety alluded to in Paedagogus. Moreover, they come to the opinion that the discussion on bread show that Clement’s words included in Paedagogus show consistency with contemporary dietetic doctrines. Accordingly, the latter were either not absent from the Christian’s general knowledge or constructed on popular lore he shared.
Keywords:
Clement of Alexandria, Galen, wheat, wheat bread, ancient gastronomy, ancient dieteticsReferences
Clemens Alexandrinus, Paedagogus I: ed. H.I. Marrou – M. Harl, SCh 70, Paris 1960, II: ed. C. Mondésert – H.I. Marrou, SCh 108, Paris 1965, II: ed. C. Mondésert – C. Matray – H.I. Marrou, SCh 158, Paris 1970, tłum. M. Szarmach: Klemens Aleksandryjski, Wychowawca, Toruń 2012.
Galenus, De alimentorum facultatibus, ed. D.C.G. Kühn, w: Claudii Galeni Opera omnia, vol. 6, Lipsiae 1823.
Galenus, De compositione medicamentorum secundum locos libri X, ed. C.G. Kühn, w: Claudii Galeni Opera omnia, vol. 12, Lipsiae 1826, 378-1007, vol. 13, Lipsiae 1827, 1-361.
Galenus, De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, ed. C.G. Kühn, w: Claudii Galeni Opera omnia, vol. 11, Lipsiae 1826, 379-892; vol. 12, Lipsiae 1827, 1-377.
Galenus, De victu attenuante, ed. K. Kalbfleisch, Leipzig – Berlin 1923.
Galenus, In Hippocratis de victu acutorum commentaria libri IV, ed. I. Mewaldt – G. Helmreich – I. Westenberger, w: Galeni In Hippocratis de natura hominis, In Hippocratis de victu acutorum, De diaeta Hippocratis, In morbis acutis, Lipsiae – Berolini 1914, 115-366.
Alcock J.P., Food in Roman Britain, Stroud 2001.
Alcock J.P., Food in the Ancient World, Westport – London 2006.
Altaner B. – Stuiber B., Patrologia, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990.
Amouretti M.-C., Urban and Rural Diets in Greece, w: Food. A Culinary History from Antiquity to the Present, ed. J.-L. Flandrin – M. Montanari; Eng. ed. A. Sonnenfeld, New York – Chichester 1999, 79-89.
Arikha N., Passions and Tempers. A History of the Humours, New York 2007.
Balter M., Seeking Agriculture’s Ancient Roots, „Science” (2007) vol. 316, 1830-1835. (Crossref)
Barker G., Prehistoric Farming in Europe, Cambridge 1985.
Bartlett B., How Excessive Government Killed Ancient Rome, „Cato Journal” 14 (1994) fasc. 2, 287-303.
Bar-Yosef O. – Meadow R.H., The Origins of Agriculture in the Near East, w: Last Hunters, First Farmers. New Perspectives on the Prehistoric Transition to Agriculture. Seminar. Papers, ed. T.D. Price – A.B. Gebauer, Santa Fe 1995, 39-94.
Bar-Yosef O., The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture, „Evolutionary Anthropology” 6 (1998) fasc. 5, 159-177. (Crossref)
Bednarczyk A., Galen. Główne kategorie systemu filozoficzno-lekarskiego, Warszawa 1995.
Bober Ph.P., Art, Culture, and Cuisine. Ancient and Medieval Gastronomy, Chicago – London 1999.
Borowski O., Eat, Drink and Be Merry. The Mediterranean Diet, „Near Eastern Archaeology” 67 (2004) fasc. 2, 96-107. (Crossref)
Bos J., The Rise and Decline of Character. Humoral Psychology in Ancient and Early Modern Medical Theory, „History of the Human Sciences” 22 (2009) fasc. 3, 29-50. (Crossref)
Boulos L. – Fahmy A.G., Grasses in Ancient Egypt, „Kew Bulletin” 62 (2007) fasc. 3, 507-511.
Bowen E.W., Roman Commerce in the Early Empire, „The Classical Weekly” 21 (1928) 201-206. (Crossref)
Campenhausen von H., Ojcowie Kościoła, tłum. K. Wierszyłowski, Warszawa 1998.
Casson L., Maritime Trade in Antiquity, „Archaeology” 34 (1981) fasc. 4, 37-43.
Casson L., The Role of the State in Rome’s Grain Trade, „Memoirs of the American Academy in Rome” 36 (1980) 21-33. (Crossref)
Chadwick H., Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja klasyczna, tłum. P. Siejkowski, Poznań 2000.
Civitello L., Cuisine and Culture. A History of Food and People, ed., Hoboken – Chichester 2008.
Cool H.E.M., Eating and Drinking in Roman Britain, Cambridge 2006. (Crossref)
Curtis R.I., Ancient Food Technology, Leiden – Boston – Köln 2001. (Crossref)
Czarnuch M., Clement of Alexandria’s Attitude towards the Greek Philosophy, „Scripta Classica” 10 (2013) 141-146.
Czyżewski B., „Idź, sprzedaj, co posiadasz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie”. (Mt 19,21) w egzegezie Ojców Kościoła, TPatr 10 (2013) 33-42.
Dalby A. – Grainger S., The Classical Cookbook, London 1996.
Dalby A., Food in the Ancient World from A to Z, London – New York 2003.
Dalby A., Siren Feasts. A History of Food and Gastronomy in Greece, London 1996.
Darmezin L., L’approvisionnement en blé des cités grecques à l’époque hellénistique, w: Rites et rythmes agraires. Séminaire de recherche sous la direction de Marie-Claire Cauvin, Lyon 1991, 113-118.
Davies R.W., The Roman Military Diet, „Britannia” 2 (1971) 122-142. (Crossref)
De Angelis F., Going against the Grain in Sicilian Greek Economics, „Graece and Rome” 53 (2006) fasc. 1, 29-47. (Crossref)
De Wet J.M.J., Grasses and the Culture History of Man, „Annals of the Missouri Botanical Garden” 68 (1981) fasc. 1, 87-104. (Crossref)
Desjardins M., Clement’s Bound Body, w: Mapping Gender in Ancient Religious Discourses, ed. T. Penner – C. Vander Stichele, Leiden – Biggleswade 2006, 411-430.
Diamond J.M., Strzelby, zarazki, maszyny. Losy ludzkich społeczeństw, tłum. M. Konarzewski, Warszawa 2012.
Donahue J.R., Stoic Indifferents and Christian Indifference in Clement of Alexandria, „Traditio” 19 (1963) 438-446. (Crossref)
Drączkowski F., Eklezjologia Klemensa Aleksandryjskiego, w: Kościół starożytny – Królestwo Chrystusa i instytucja, red. F. Drączkowski i in., Lublin 2010, 51-75.
Drączkowski F., Klemens Aleksandryjski, EK IX 98-102.
Erdkamp P., The Corn Supply of the Roman Armies during the Third and Second Centuries B.C., „Historia” 44 (1995) fasc. 2, 168-191.
Erdkamp P., The Grain Market in the Roman Empire. A Social, Political and Economic Study, Cambridge 2005. (Crossref)
Evans J.K., Wheat Production and Its Social Consequences in the Roman World, CQ 31 (1981) fasc. 2, 428-442. (Crossref)
Fernandez-Armesto F., Near a Thousand Tables. A History of Food, New York 2002.
Field H., Ancient Wheat and Barley from Kish, Mesopotamia, „American Anthropologist” 34 (1932) fasc. 2, 303-309. (Crossref)
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, przekł. i oprac. W. Zakrzewska – P. Pachciarek – R. Turzyński, Warszawa 1990.
Garnsey P., Famine and Food Supply in the Graeco-Roman World. Responses to Risk and Crisis, Cambridge 1989. (Crossref)
Garnsey P., Food and Society in Classical Antiquity, Cambridge 1999. (Crossref)
Garrard A. – Colledge S. – Martin L., The Emergence of Crop Cultivation and Caprine Herding in the „Marginal Zone” of the Southern Levant, w: The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia, ed. D.R. Harris, London 1996, 204-226.
Gourevitch D., Le pain des Romains à l’apogée de l’Empire. Bilan entomo- et botano-archéologique, „Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres” 149 (2005) fasc. 1, 27-47. (Crossref)
Graham D.W., Diogenēs of Apollōnia, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser – G.L. Irby-Massie, Milton Park – New York 2008, 252.
Grant M., Introduction, w: Galen, On Food and Diet, transl. M. Grant, London 2000, 1-13.
Grimm V., The Good Things that Lay at Hand. Tastes of Ancient Greece and Rome, w: Food. The History of Taste, ed. P. Freedman, Berkeley 2007, 63-98.
Haas Ch., Alexandria in Late Antiquity. Topography and Social Conflict, Baltimore – London 1997.
Halstead P., The Development of Agriculture and Pastoralism in Greece. When, How, Who and What?, w: The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia, ed. D.R. Harris, London 1996, 296-309.
Hankinson R.J., Galen of Pergamon, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser – G.L. Irby-Massie, Milton Park –New York 2008, 335-339.
Hankinson R.J., The Man and His Work, w: The Cambridge Companion to Galen, ed. R.J. Hankinson, Cambridge – New York 2008, 1-33. (Crossref)
Harcum C.G., A Study of Dietetics among the Romans (Concluded), „The Classical Weekly” 12 (1918) fasc. 9, 66-68. (Crossref)
Harlan J.R., The Origins of Cereal Agriculture in the Old World, w: Origins of Agriculture, ed. Ch.A. Reed, Hague 1977, 357-383. (Crossref)
Havrda M., Galenus Christianus? The Doctrine of Demonstration in Stromata VIII and the Question of its Source, VigCh 65 (2011) 343-375. (Crossref)
Helbaek H., Late Bronze Age and Byzantine Crops at Beycesultan in Anatolia, „Anatolian Studies” 11 (1961) 77-97. (Crossref)
Heszen A., „Paideia” Klemensa Aleksandryjskiego na przykładzie jego „Hymnu do Chrystusa Zbawiciela”, „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae” 19 (2009) 121-134.
Horstmanshoff H.F.J., Galen and His Patients, w: Ancient Medicine in its Socio-Cultural Context. Papers Read at the Congress Held at Leiden University, 13-15 April 1992, vol. 1, ed. Ph. J. van der Eijk – H.F.J. Horstmanshoff – P.H. Schrijvers, Amsterdam – Atlanta 1995, 83-99. (Crossref)
Jaeger W., Wczesne chrześcijaństwo i grecka Paideia, tłum. K. Bielawski, Bydgoszcz 2001.
Jagusiak K. – Kokoszko M., Pisma Orybazjusza jako źródło informacji o pożywieniu ludzi w późnym Cesarstwie Rzymskim, Vox Patrum 59 (2013) 339-357. (Crossref)
Jagusiak K. – Kokoszko M., Życie i kariera Orybazjusza w świetle relacji źródłowych, „Przegląd Nauk Historycznych” 10 (2011) fasc. 1, 5-21.
Jasny N., Competition Among Grains in Classical Antiquity, „The American Historical Review” 47 (1942) fasc. 4, 747-764. (Crossref)
Jasny N., The Breads of Ephesus and Their Prices, „Agricultural History” 21 (1947) fasc. 3, 190-192.
Jasny N., The Daily Bread of the Ancient Greeks and Romans, „Osiris” 9 (1950) 227-253. (Crossref)
Jasny N., Wheat Prices and Milling Costs in Classical Rome, „Wheat Studies” 20 (1944) fasc. 4, 137-170.
Jones T.B., Ancient Mesopotamian Agriculture, „Agricultural History” 26 (1952) fasc. 2, 46-51.
Jouanna J., Hippokratēs of Khios, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser – G.L. Irby-Massie, Milton Park – New York 2008, 401-405.
Jouanna J., La théorie des quatre humeurs et des quatre tempéraments dans la tradition latine (Vindicien, Pseudo-Soranos) et une source grecque retrouvée, REG 118 (2005) fasc. 1, 138-167. (Crossref)
Jundziłł J., Czy człowiek bogaty może być zbawiony? Bogactwo i ubóstwo w świetle myśli patrystycznej, w: Patrystyczne dziedzictwo społecznej nauki Kościoła. VIII Bydgoskie Dni Społeczne (14-18 III 1994), red. T. Makowski, Gniezno 1996, 31-40.
Karavites P., Evil – Freedom – and the Road to Perfection in Clement of Alexandria, Leiden – Boston – Köln 1999. (Crossref)
Karczewski M., „Wszystko mieli wspólne” (Dz 2,44b). Pierwsi chrześcijanie wobec dóbr materialnych, „Forum Teologiczne” 7 (2006) 15-28.
Kaufman C.K., Cooking in Ancient Civilizations, Westport 2006.
Kessler D. – Temin P., The Organization of the Grain Trade in the Early Roman Empire, „The Economic History Review” 60 (2007) fasc. 2, 313-332. (Crossref)
Killgrove K. – Tykot R.H., Food for Rome. A Stable Isotope Investigation of Diet in the Imperial Period (1st-3rd centuries AD), „Journal of Anthropological Archaeology” 32 (2013) 28-38. (Crossref)
Klibengajtis T., „Nasiona prawdy” pogan. Poezja jako locus theologicus według Klemensa z Aleksandrii, CT 73 (2003) fasc. 3, 61-76.
Kokoszko M. – Dybała J. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Dieta mnichów syryjskich. Komentarz do terminu artos kachrydias w „Historia religiosa” Teodoreta z Cyru (oddany do druku w „Biblica et Patristica Thoruniensia”).
Kokoszko M. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Barley, w: ciż, Cereals of Antiquity and Early Byzantine Times. Wheat and Barley in Medical Sources (Second to Seventh Centuries AD), transl. K. Wodarczyk – M. Zakrzewski – M. Zytka, Łódź – Kraków 2014, 311-432.
Kokoszko M. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Cereals of Antiquity and Early Byzantine Times. Wheat and Barley in Medical Sources (Second to Seventh Centuries AD), transl. K. Wodarczyk – M. Zakrzewski – M. Zytka, Łódź-Kraków 2014.
Kokoszko M. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II-VII w.), cz. 1: Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum, Łódź 2014.
Kokoszko M. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Jęczmień, w: M. Kokoszko – K. Jagusiak – Z. Rzeźnicka, Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II-VII w.), cz. 1: Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum, Łódź 2014, 311-438.
Kokoszko M. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Wstęp. Dietetyka, farmakologia i sztuka kulinarna w źródłach medycznych, w: Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II-VII w.), cz. 2: Pokarm dla ciała i ducha, red. M. Kokoszko, Łódź 2014, 55-66.
Kokoszko M. – Jagusiak K. – Rzeźnicka Z., Wstęp. Wiedza o pokarmach w źródłach medycznych. Dietetyka, farmakologia i sztuka kulinarna, w: M. Kokoszko – K. Jagusiak – Z. Rzeźnicka, Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II-VII .), cz. 1: Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum, Łódź 2014, 5-26.
Kokoszko M. – Jagusiak K., Pszenice antyku i Bizancjum, w: M. Kokoszko – K. Jagusiak – Z. Rzeźnicka, Dietetyka i sztuka kulinarna antyku i wczesnego Bizancjum (II-VII w.), cz. 1: Zboża i produkty zbożowe w źródłach medycznych antyku i wczesnego Bizancjum, Łódź 2014, 27-309.
Kokoszko M. – Jagusiak K., Wheats of Antiquity and Byzantium, w: M. Kokoszko – K. Jagusiak – Z. Rzeźnicka, Cereals of Antiquity and Early Byzantine Times. Wheat and Barley in Medical Sources (Second to Seventh Centuries AD), transl. K. Wodarczyk – M. Zakrzewski – M. Zytka, Łódź – Kraków 2014, 29-310. (Crossref)
Kokoszko M. – Jagusiak K., Woda, wino i tak dalej, czyli o napojach i trunkach w Konstantynopolu, „Przegląd Nauk Historycznych” 9 (2010) fasc. 1, 25-54.
Kokoszko M. – Jagusiak K., Zboża Bizancjum. Kilka uwag na temat roli produktów zbożowych na podstawie źródeł greckich, „Zeszyty Wiejskie” 17 (2012) 19-38.
Kokoszko M. – Rzeźnicka Z., Dietetyka w „De re coquinaria”, „Przegląd Nauk Historycznych” 10 (2011) fasc. 2, 5-25. (Crossref)
Kokoszko M. – Wolińska T., Zaopatrzenie Konstantynopola w żywność, w: Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka – T. Wolińska, Warszawa 2011, 462-470.
Kokoszko M., Ryby i ich znaczenie w życiu codziennym ludzi późnego antyku i wczesnego Bizancjum (III-VII w.), Łódź 2005.
Kokoszko M., Smaki Konstantynopola, w: Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka – T. Wolińska, Warszawa 2011, 471-575.
KowalewskaM. – Szczur P., Klemens Aleksandryjski, PEF V 637-641.
LazenbyJ.F., Logistics in Classical Greek Warfare, „War in History” 1 (1994) fasc. 3, 3-18. (Crossref)
Leyerle B., Clement of Alexandria on the Importance of Table Etiquette, JECS 3 (1995) fasc. 2, 123-141. (Crossref)
Łucarz S., Grób czy świątynia? Problematyka cielesności w antropologii Klemensa Aleksandryjskiego, Kraków 2007.
Łukaszewicz A., Egipt Greków i Rzymian, Warszawa 2006.
Mazoye M. – Roudart L., A History of World Agriculture. From the Neolithic Age to Current Crisis, transl. J.H. Membrez, London – Sterling 2006.
Mazzini I., Diet and Medicine in the Ancient World, w: Food. A Culinary History from Antiquity to the Present, under the direction of J.-L. Flandrin – M. Montanari; Eng. ed. A. Sonnenfeld, New York – Chichester 1999, 141-152.
McCorriston J., Wheat, w: The Cambridge World History of Food, vol. 1, ed. K.F. Kiple – K.C. Ornelas, Cambridge 2000, 158-174. (Crossref)
Miller N.F. – Wetterstrom W., The Beginnings of Agriculture: The Ancient Near East and North Africa, w: The Cambridge World History of Food, vol. 2, ed. K.F. Kiple – K.C. Ornelas, Cambridge 2000, 1123-1139. (Crossref)
Moritz L.A., „Corn”, CQ 5 (1955) fasc. 3/4, 135-141. (Crossref)
Moritz L.A., Grain Mills and Flour in Classical Antiquity, Oxford 1958.
Moritz L.A., Husked and „Naked” Grain, CQ 5 (1955) fasc. 3/4, 129-134. (Crossref)
Muckle J.T., Clement of Alexandria on Philosophy as a Divine Testament for the Greeks, „Phoenix” 5 (1951) fasc. 3/4, 79-86. (Crossref)
Naumowicz J., Środowisko aleksandryjskie i pisarze III wieku, LGS II 1079-1082.
Naumowicz J., Wstęp, w: Klemens Aleksandryjski, Który człowiek bogaty może być zbawiony?, tłum. J. Czuj, wstęp i oprac. J. Naumowicz; Pseudo-Klemens, Zachęta do wytrwałości, tłum. i oprac. J. Naumowicz, Kraków – Ząbki 1995, 5-32.
Neel D.E. – Pugh J.A., Jedzenie i uczty Jezusa. Kulinarny świat Palestyny pierwszego wieku, tłum. M. Król, Kraków 2014.
Nesbitt M. – Delwen S., Wheat Domestication. Archaeobotanical Evidence, „Science” (1998) vol. 279, 1433. (Crossref)
Nesbitt M., Grains, w: The Cultural History of Plants, ed. G. Prance – M. Nesbitt, New York – London 2005, 45-60.
Nesbitt M., Plants and People in Ancient Anatolia, „The Biblical Archaeologist” 58 (1995) fasc. 2, 68-81. (Crossref)
Niemirska-Pliszczyńska J., Wstęp, w: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy, tłum., wstęp i kom. J. Niemirska-Pliszczyńska, t. 1, Warszawa 1994, VII-XI (Życie Klemensa Aleksandryjskiego).
Nutton V., Ancient medicine, New York – London 2004. (Crossref)
Nutton V., Galen and Egypt, w: Galen und das hellenistische Erbe. Verhandlungen des IV. Internationalen Galen-Symposiums veranstaltet vom Institut für Geschichte der Medizin (Charité) der Humboldt-Universität zu Berlin, 18.-20. September 1989, hrsg. J. Kollesch – D. Nickel, Stuttgart 1993, 11-31.
Nutton V., Galen and Medical Autobiography, „Proceedings of the Cambridge Philosophical Society” 18 (1972) 50-62. (Crossref)
Nutton V., Galen and the Traveler’s Fare, w: Food in Antiquity, ed. J. Wilkins – D. Harvey – M. Dobson, Exeter 1999, 359-370.
Nutton V., Galen in the Eyes of His Contemporaries, „Bulletin of the History of Medicine” 58 (1984) fasc. 3, 315-324.
Nutton V., Galen of Pergamum, w: Brill’s New Pauly. Encyclopaedia of the Ancient World, vol. 5, ed. H. Cancik – H. Schneider, Leiden – Boston 2004, 654-661.
Nutton V., The Chronology of Galen’s Early Career, CQ 23 (1973) 158-171. (Crossref)
Oliver G.J., War, Food, and Politics in Early Hellenistic Athens, Oxford – New York 2007. (Crossref)
Osborn E., Clement of Alexandria, Cambridge 2005. (Crossref)
Osborne R., Classical Landscape with Figures. The Ancient Greek City and its Countryside, London 1987.
Osmański M., Filon z Aleksandrii, PEF III 440-449.
Ossowski J., Czy bogacz może być zbawiony? Uwagi na marginesie traktatu Klemensa z Aleksandrii, „Pieniądze i Więź” (1998) fasc. 1, 21-24.
Pałucki J., Chrześcijanie wobec dóbr materialnych. Stanowisko Klemensa Aleksandryjskiego, „Cywilizacja” (2007) nr 20, 178-190.
Pałucki J., Dobre bogactwo, Lublin 1992.
Pancerz R.M., Chrześcijanin a dobra materialne w refleksji Szkoły Aleksandryjskiej. Od Klemensa do Dydyma, Vox Patrum 57 (2012) 483-493. (Crossref)
Perlès C., The Early Neolithic in Greece. The First Farming Communities in Europe, Cambridge 2001. (Crossref)
Prioreschi P., A History of Medicine, vol. 3: Roman Medicine, Omaha 1998.
Purcell N., The Way We Used to Eat. Diet, Community, and History at Rome, „The American Journal of Philology” 124 (2003) fasc. 3, 329-358. (Crossref)
Quick R. – Simon S.J., Wheat Production and the Romanization of Northern Gaul, „The Ancient World” 30 (1999) fasc. 1, 59-62.
Reger G., The Public Purchase of Grain on Independent Delos, „Classical Antiquity” 12 (1993) 2, 300-334. (Crossref)
Rickman G.E., The Grain Trade under the Roman Empire, „Memoirs of the American Academy in Rome” 36 (1980) 261-275. (Crossref)
Rotroff S.I. – OakleyJ.H., Debris from a Public Dining Place in the Athenian Agora, Princeton 1992. (Crossref)
Russo L., Zapomniana rewolucja. Grecka myśl naukowa a nauka nowoczesna, tłum. I. Kania, Kraków 2005.
Sady W., Czy uczeni aleksandryjscy byli naukowcami?, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 43 (2007) fasc. 2, 293-302.
Samuel D., Bread in Archaeology, „Civilisations” 49 (2002) fasc. 1/2, 27-36. (Crossref)
Sarton G., Galen of Pergamon, Lawrence 1954.
Scarborough J., Dioskourides of Anazarbos, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser – G.L. Irby-Massie, Milton Park – New York 2008, 271-273.
Scarborough J., Galen and the Gladiators, „Episteme” 5 (1971) 98-111.
Scarborough J., Hērophilos of Khalkēdōn, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser – G.L. Irby-Massie, Milton Park – New York 2008, 387-390.
Scarborough J., Oreibasios of Pergamon, w: The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P. Keyser – G.L. Irby-Massie, Milton Park – New York 2008, 595-596.
Semple E.Ch., Ancient Mediterranean Agriculture. Part I, „Agricultural History” 2 (1928) fasc. 2, 61-98.
Semple E.Ch., Ancient Mediterranean Agriculture. Part II. Manuring and Seed Selection, „Agricultural History” 2 (1928) fasc. 3, 129-156.
Semple E.Ch., Geographic Factors in the Ancient Mediterranean Grain Trade, „Annals of the Association of American Geographers” 11 (1921) 47-74. (Crossref)
Shaw T.M., Vegetarianism, Heresy, and Asceticism in Late Ancient Christianity, w: Eating and Believing. Interdisciplinary Perspectives on Vegetarianism and Theology, ed. D. Grumett – R. Muers, London 2008, 75-88. (Crossref)
Siorek T., Elementy etyki seksualnej w „Pedagogu” Klemensa Aleksandryjskiego, TPatr 5 (2008) 169-190.
Sirks A.J.B., The Size of the Grain Distribution in Imperial Rome and Constantinople, „Athenaeum” 79 (1971) 215-237.
Słomka J., Ciało i krew Jezusa jako pokarm. J 6,48-58 w interpretacji Klemensa Aleksandryjskiego, SSHT 37 (2004) fasc. 2, 131-138.
Słownik pisarzy antycznych, red. A. Świderkówna, Warszawa 2001.
Smith B.D., The Emergence of Agriculture, New York 1995.
Solomon J., „Tracta”. A Versatile Roman Pastry, „Hermes” 106 (1978) fasc. 4, 539-556.
Sparkes B.A., The Greek Kitchen, „The Journal of Hellenic Studies” 82 (1962) 121-137. (Crossref)
Szarmach M., Klemens Aleksandryjski O słowach nieprzyzwoitych, „Terminus” 12 (2010) fasc. 1, 221-224.
Szarmach M., O pewnej dygresji u Klemensa Aleksandryjskiego. (Czemu poświęca się czas: Paedagogus III 26-30), Vox Patrum 52/2 (2008) 1065-1068.
Szarmach M., Wstęp, w: Klemens Aleksandryjski, Wychowawca, tłum., wstęp i kom. M. Szarmach, Toruń 2012, 7-11.
Szczur P., Chrześcijanie wobec bogactwa w nauczaniu Klemensa Aleksandryjskiego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 98 (2012) 393-406. (Crossref)
Szczur P., Czy człowiek bogaty może być zbawiony? Stanowisko Klemensa Aleksandryjskiego, TPatr 10 (2013) 43-56.
Szczur P., Vetera et nova w koncepcji aretologii Klemensa Aleksandryjskiego, RT 53 (2006) z. 4, 87-105.
Szczur P., Wiara matką miłości chrześcijańskiej według Klemensa Aleksandryjskiego, VV 5 (2004) 129-144. (Crossref)
Szczur P., Wpływ starożytnej myśli greckiej na kształtowanie się koncepcji roztropności u Klemensa z Aleksandrii, RT (2003) z. 4, 149-170.
Szymusiak J.M., Klasycyzm Klemensa Aleksandryjskiego, STV 9 (1971) fasc. 1, 289-302.
Świderek J., Metody medycyny naukowej w ujęciu Galena, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 43 (2007) fasc. 2, 239-248.
Świderkówna A., Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 2009.
Thorndike L., Galen. The Man and His Times, „The Scientific Monthly” 14 (1922) fasc. 1, 83-93.
Toussaint-Samat M., Historia naturalna i moralna jedzenia, tłum. A.B. Matusiak – M. Ochab, Warszawa 2008.
Tsoukala V., Cereal Processing and the Performance of Gender in Archaic and Classical Greece: Iconography and Function of a Group of Terracotta Statuettes and Vases, w: SOMA 2007. Proceedings of the XI Symposium on Mediterranean Archaeology, Istanbul Technical University, 24 and 29 April 2007, ed. Çiğdem Özkan Aygün, Oxford 2009, 387-395.
Valamoti S.-M., Investigating the Prehistoric Bread of Northern Greece. The Archaeobotanical Evidence for the Neolithic and the Bronze Age, „Civilisations” 49 (2002) fasc. 1/2, 49-66. (Crossref)
Vidal Manzanares C., Pisarze wczesnochrześcijańscy I-VII w., tłum. E. Burska, Warszawa 20012.
Vogt S., Drugs and Pharmacology, w: The Cambridge Companion to Galen, ed. R.J. Hankinson, Cambridge – New York 2008, 304-322. (Crossref)
Wagner W., Another Look at the Literary Problem in Clement of Alexandria’s Major Writings, ChH 37 (1968) fasc. 3, 251-260. (Crossref)
Westgate R., Space and Social Complexity in Greece from the Early Iron Age to the Classical Period, „Hesperia” 84 (2015) fasc. 1, 47-95. (Crossref)
WhitbyM., The Grain Trade of Athens in the Fourth Century BC, w: Trade, Traders, and the Ancient City, ed. H. Parkins – Ch. Smith, London – New York 1998, 99-124.
Wilkins J.M. – Hill Sh., Food in the Ancient World, Malden – Oxford 2006.
Wilkins J.M., Foreword, w: Galen, On the properties of foodstuffs (De alimentorum facultatibus), transl. O. Powell, Cambridge 2003, IX-XXI.
Wilkins J.M., The Boastful Chef. The Discourse of Food in Ancient Greek Comedy, Oxford 2000.
Willcox G., The Beginnings of Cereal Cultivation and Domestication in Southwest Asia, w: A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, vol. 1, ed. D.T. Potts, Oxford 2012, 163-180. (Crossref)
Winniczuk L., Chleb u starożytnych Greków i Rzymian, „Meander” 5 (1950) 224-242.
Witt R.E., The Hellenism of Clement of Alexandria, CQ 25 (1931) fasc. 3/4, 195-204. (Crossref)
Wojtczak J., Stosunek Klemensa Aleksandryjskiego do filozofii według Stromata, STV 9 (1971) fasc. 1, 263-288.
Zagórski D., „Miarą wszystkich rzeczy jest Bóg”. Platońska zasada w interpretacji Klemensa Aleksandryjskiego, RT (2003) z. 4, 245-255.
Zagórski D., Dzieje Apostolskie w wykładzie „Kobierców” Klemensa Aleksandryjskiego, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 1 (2008) 263-278. (Crossref)
Zagórski D., Realizacja ideału mesotes w życiu małżeńskim i rodzinnym według Klemensa Aleksandryjskiego, RT 52 (2005) z. 4, 5-24.
Zagórski D., Recepcja arystotelesowskiego ideału mesotes w doktrynie Klemensa Aleksandryjskiego. Problem definicji, RT 51 (2004) z. 4, 5-42.
Zagórski D., Troska o ciało w „Pedagogu” Klemensa Aleksandryjskiego, PChr 2 (2005) 29-37.
Zagórski D., Weryfikacja ideału mesotes w życiu przyjaciela Boga (gnostyka), RT 54 (2007) z. 4, 99-121.
Zeder M.A., The Origins of Agriculture in the Near East, „Current Anthropology” 52 (2011) Supplement 4, S221-S235. (Crossref)
Zieliński J., Filozofia Logosu jako alegoretyczna hermeneutyka. Klemens Aleksandryjski, „Theologica Wratislaviensia” 1 (2006) 99-107.
Zohary D. – Hopf M., Domestication of Plants in the Old World. The Origin and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe and in the Nile Valley, Oxford 1993.
Zohary D., The Mode of Domestication of the Founder Crops of Southwest Asian Agriculture, w: The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia, ed. D.R. Harris, London 1996, 142-158.
Uniwersytet Łódzki
Uniwersytet Łódzki
Uniwersytet Łódzki
Uniwersytet Łódzki
License
Papers published in Vox Patrum are covered by the Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) licence. Authors and users can use published works licensed under the CC-BY-ND since 2018. For earlier publications, copyrights are available under fair use rights in accordance with the Act of February 4, 1994 on copyrights and related rights.
