Avant les Hussites utraquistes : l’imaginaire médiéval du calice
Jean-Claude Schmitt
Abstract
Following on from František Šmahel’s work on Hussite Utraquism, this article seeks to clarify the growing importance of the imagery of the chalice and the Blood of Christ in the late Middle Ages, in order to better understand both the Catholic hierarchy’s attachment to the priestly monopoly of communion under both kinds and, conversely, the vigor of the demands of certain lay people, primarily the Hussites, for universal access to communion with the Blood of Christ. The use of images, from the Carolingian period until around 1500, is emphasized here because it sheds light on the place of the chalice and the Blood of Christ in the very definition of the Ecclesia and the undivided sacredness of the priest.
Keywords:
utraquism, chalice, Blood of Christ, priesthood, concomitanceReferences
Aschaffenburg, Hofbibliothek Aschaffenburg, Ms 8, 10
Bamberg, Staatsbibliothek Bamberg, Msc. Bibl. 22
Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, Ms theol. lat. fol. 2
Besançon, Bibliothèques et archives municipales de Besançon, Ms 54
Colmar, Bibliothèque municipale (BM), Ms 306
Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, Ms Sankt-Peter perg. 139
Lyon, Bibliothèque municipale, Ms 1558
Marseille, Bibliothèque municipale, Ms 49
Paris, Bibliothèque nationale de France (BnF), Fr. 13342
Paris, Bibliothèque nationale de France, Lat. 9428
Reims, Bibliothèque municipale, Ms 41
Rome, Biblioteca Casanatense, Ms 1404
Toulouse, Bibliothèque municipale, Ms 15
Valenciennes, Bibliothèque municipale, Ms 209
La Cité du Vatican, Biblioteca Apostolica Vaticana (BAV), Pal. lat. 1988
Verdun, Bibliothèque municipale, Ms 70
Vienne, Östereichische Nationalbibliothek (ÖNB), Cod. 2554, 2747
Augustine of Hippo, La Cité de Dieu, trad. L. Moreau, Paris 1994.
Décret de Gratien, in Corpus Iuris Canonici, éd. E. Friedberg, I, Leipzig 1879–1881.
Guillelmus Durantus, Rationale divinorum officiorum I–IV, éd. A. Davril, T. M. Thibodeau,
Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, Turnhout 1995.
Herrad of Hohenbourg, Hortus deliciarum, éd. R. Green et al., Studies of the Warburg
Institute, 36.1–2, London – Leiden 1979.
Honorius Augustodunensis, Expositio in Canticum canticorum, in Patrologiae cursus
completus. Series latina, éd. J.-P. Migne, CLXXII, Paris 1852.
Johannes Chrysostomus, Huit catéchèses baptismales inédites, éd. A. Wenger, Sources
chrétiennes, 50, Paris 1970.
Ulrich Richental, Chronik des Konzils zu Konstanz, 1414–1418, éd. J. Klöckler, Darmstadt
Braun J., Das christliche Altargerät in seinem Sein und in seiner Entwicklung, Hildesheim
(reprint de 1932).
Bynum C. W., Wonderful Blood. Theology and Practice in Late Medieval Northern
Germany and Beyond, Philadelphia 2007.
Das Bild der Erscheinung. Die Gregorsmesse im Mittelalter, éd. A. Gormans, T. Lentes,
Berlin 2007.
Dąbrowska E., ‘Passeport pour l’au-delà. Essai sur la mentalité médiévale’,
Le Moyen Age, 111 (2005/2), 313–37.
Dumoutet E., Le désir de voir l’hostie et les origines du Saint Sacrement, Paris 1927.
Girgensohn D., Peter von Pulkau und die Wiedereinführung des Laienkelches. Leben
und Wirken eines Wiener Theologen in der Zeit des Grossen Schismus, Veröffentlichungen
des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 12, Göttingen 1964.
Guerreau-Jalabert A., ‘Spiritus et caritas. Le baptême dans la société médiévale’,
in La parenté spirituelle, éd. F. Héritier-Augé, E. Copet-Rougier, Paris 1995,
–203.
Gy P.-M., La liturgie dans l’histoire, Paris 1990.
Hamburger J. F., ‘La bibliothèque d’Unterlinden et l’art de la formation spirituelle’,
in Les dominicaines d’Unterlinden, éd. M. Blondel, J. F. Hamburger et al.,
I, III, Paris 2000.
___________, St John the Divine. The Deified Evangelist in Medieval Art and Theology,
Berkeley – Los Angeles – London 2002.
Jasiński K., ‘Kielich płocki wraz z pateną – dar księcia mazowieckiego Konrada I’,
in Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, éd. R. Michałowski, Varsovie
, 283–298.
Jungmann J.-A., Missarum sollemnia : explication génétique de la messe romaine,
Paris 1951–1954.
Kaminsky H., A History of the Hussite Revolution, Berkeley 1967 (nouv. éd. 2004)
Krzystek A., ‘Kielich i patena Konrada Mazowieckiego z XIII wieku – kopia dla
archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej’, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie,
(2020), 459–71.
‘Kelch’: ‘Kelchkommunion’, in Lexikon des Mittelalters, éd. C. Bretscher-Gisinger,
B. Marquis et al., V, Munich 2002.
Le Goff J., Palazzo E., Bonne J.-C., Colette M.-N., Le sacre royal à l’époque de
Saint Louis d’après le manuscrit latin 1246 de la BNF, Paris 2001.
Le Pressoir mystique. Actes du colloque de Recloses (27 mai 1989), éd. D. Alexandre-
-Bidon, Paris 1990.
Lethielleux P., Mélanges commémoratifs publiés sous les auspices de la Société parisienne
d’histoire et d’archéologie normandes, Millénaire monastique du Mont
Saint-Michel, 1, Paris 1966.
Lexikon der christlichen Ikonographie, II: Allgemeine Ikonographie: Fabelwesen –
Kynokephalen, éd. E. Kirschbaum, G. Bandmann, Rome – Freiburg – Basel –
Vienna 1970.
Megivern J., Concomitance and Communion. A Study in Eucharistic Doctrine and
Practice, Fribourg 1963.
Noll T., ‘Zu Begriff, Gestalt und Funktion des Andachtsbildes im späten Mittelalter’,
Zeitschrift für Kunstgeschichte, 67.3 (2004), 297–328.
Rubin M., Corpus Christi. The Eucharist in Late Medieval Culture, Cambridge 1991.
Sansterre J.-M., Les images sacrées en Occident au Moyen Âge. Histoire, attitudes,
croyances. Recherches sur le témoignage des textes, Madrid 2020.
Saurma-Jeltsch L., Die Miniaturen im “Liber Scivias” der Hildegard von Bingen. Die
Wucht der Vision und die Ordnung der Bilder, Wiesbaden 1998.
Schiller G., Ikonographie der christlichen Kunst, IV.1: Die Kirche, Gütersloh 1976.
Schmitt J.-C., ‘Cendrillon crucifiée. À propos du Volto Santo de Lucques’ repris
dans J.-C. Schmitt, in Les corps des images. Essais sur la culture visuelle au Moyen
Âge, Paris 2002, 217–71.
___________, ‘Les noces de sang du Christ et de l’Église. À propos de l’exégèse
visuelle dans la Bible Moralisée’, in Mélanges René Wetzel (à paraître).
Sibert K., ‘Kelche der ausgehenden Romanik bis zur Spätgothik. Ihre Ikonographie
und formale Gestaltung’ (unpublished doctoral thesis, University of Göttingen,
.
Šmahel F., Die hussitische Revolution, Monumenta Germaniae Historica. Schriften,
, Hannover 2002.
___________, La révolution hussite : une anomalie historique, Essais et conférences
du Collège de France, 10, Paris 1985.
Suckale R., ‘Arma Christi: Überlegungen zur Zeichenhaftigkeit mittelalterlicher
Andachtsbilder’, Städel-Jahrbuch. Neue Folge, 6 (1977), 177–208.
Wagner D., ‘Aesthetics of Enumeration: The Arma Christi in Medieval Visual Art’,
in Forms of List-Making: Epistemic, Literary, and Visual Enumeration,
éd. R. A. Barton, J. Böckling et al., Cham 2022, 249–274.
Institut national de recherches archéologiques préventives, Calice et patène en
étain <https://multimedia.inrap.fr/atlas/Grand-Toulouse/decouvertes-toulouse/
calice-et-patene-en-etain> [accessed 20 May 2025].
Digitalisierte Sammlungen der Staatsbibliothek zu Berlin, Elfenbeindiptychon mit
Darstellung der Kirchenlehrer Gregorius, Ambrosius, Augustinus und Hieronymus
<https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht?PPN=
PPN780464478&PHYSID=PHYS_0027&DMDID=DMDLOG_0002&view=overview-
toc> [accessed 20 May 2025].







