Biblia w sztuce - słowo obrazem się stało
Ryszard Knapiński
Abstrakt
Artykuł przedstawia relację między słowem a obrazem na tle rozwijającej się w chrześcijaństwie teologii sztuki. Takie założenie uwalnia od prezentacji wybranych ilustracji do tekstów biblijnych. Przyjęte rozważania mają formę zarysu zilustrowanego przykładami z dziedziny miniaturowego malarstwa i grawerki, przedstawiającego w dosłownym sensie przekształcenie słowa w obraz. Studia z zakresu funkcji słowa w tradycji wiary stworzyły całą literaturę teologiczną i biblijną. Z drugiej strony analizy analogicznej roli obrazu w chrześcijaństwie są stosunkowo nowe i rzadko są prowadzone przez teologów czy historyków sztuki. Tytuł niniejszej rozprawy doktorskiej stanowi parodię zdania ogłoszonego przez św. Jana w prologu jego Ewangelii: "A Słowo stało się ciałem" (J 1,14). Kiedy Jan mówi o Logosie, oznacza to w naszej perspektywie słowo pisane, czyli Objawienie opisane w Biblii. Paweł w Liście do Rzymian (10, 14-18): Fides ex auditu zaczęło być używane w teologii. Kwestia roli obrazu w religii może być zamknięta w parafrazie tego wyrażenia, jak: Fides ex visu. Niektórzy ludzie w określonych okolicznościach - postawy nabierają wiary poprzez zmysł wzroku, poprzez obraz. Prorocy przypisują obrazom magiczne siły i moc oddziaływania na dusze ludzkie. Zepchnęli więc ich w pole magii i czarów, w świat ciemnych sił, za pomocą znaków. Zgodnie z ich nauką prawdziwy kult nie potrzebuje żadnych materialnych znaków. Religia monoteistyczna chce pozostać religią opartą na czytaniu, a nie na oglądaniu "podejrzanych" obrazów. Odrzucając wizualne reprezentacje, Stary Testament preferuje symbole słowne. I nie tylko obraz fałszywego boga stał się bożkiem, ale także fałszywym obrazem prawdziwego boga. Niewidzialnego Boga można opisać, ale nie można go namalować. Sztuka jest zbyt słaba, aby pokazać wielkość Boga. Nieopisany Bóg pozostał niewidzialny. Objawił się ludziom tylko przez słowo objawione i przedstawianie Go na obrazach było zabronione, ponieważ było to zagrożenie dla pierwotnego planu zbawienia. W takim podejściu słowo staje się mocą, a odrzucony obraz staje się słaby, ponieważ jest bezużyteczny, a nawet szkodliwe. Zostało to dobrze wyrażone przez Regisa Debraya, który napisał, że sztuka z jej ołtarzami, obrazami i figurami była zbyt ciężka, aby mogła być niesiona przez Żyda, tego wiecznego wędrowca, na jego drodze. Tak więc wziął książkę. Pomimo surowych zakazów można znaleźć w starotestamentowych wypowiedziach, zawierających ludzką tęsknotę za oglądaniem Boga, albo podczas snu, jak w przypadku patriarchy Jakuba, albo w spotkaniu "twarzą w twarz", jak Mojżesz na górze Synaj, albo w widzeniu prorockim, jak to było doświadczane np. przez Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela, czy innych „widzących". Sytuacja zmieniła się w Nowym Testamencie, kiedy to odwieczne Logos - Syn Boży - stał się człowiekiem. Można było widzieć Boga przez Wcielone Słowo, gdyż Jezus Chrystus stał się najbardziej idealną ikoną Boga. Wcielenie dawało możliwość ukazania tego, który do tej pory był niewidzialny. Może to być zawarte w zdaniu, że "Słowo stało się obrazem". Tajemnica Wcielenia została przywołana przez ikonoduły na II Soborze Nicejskim w 787 roku. Chrześcijaństwo jest religią słowa i obrazu, ale protestanci różnią się od katolików swoim podejściem do obrazów. Przyjmując doktrynalne założenie o wyłącznym prymacie słowa (sola Scriptura), niektóre fragmenty Reformacji odrzuciły obraz jako formę przesądu. Specyfiką sztuki protestanckiej stał się zwyczaj umieszczania na obrazach cytatów z Biblii.
Słowa kluczowe:
Biblia, słowo, obraz, sztukaBibliografia
Balthasar von H. U., Chwala. Estetyka teologiczna, t. 2: Modele teologiczne, cz. 2: Od Dantego do Peguy, Kraków 2008.
Balthasar von H. U., Chwała. Estetyka teologiczna, t. 1: Kontemplacja postaci, Kraków 2008.
Balthasar von H. U., Chwała. Estetyka teologiczna, t. 2: Modele teologiczne, cz. 1: Od Ireneusza do Bonawentury, Kraków 2007.
Bandmann G., Mittelalterliche Architektur als Bedeutungstra geri, Berlin 1951.
Bayerschmidt P., Bildverehrung, w: Lexikonfu r Theologie und Kirche, t. 2, Freiburg-Basel-Wien 1986, kol. 464-467.
Biblia w malarstwie, oprac. J. Pasierba, red. E. Piekarski, Warszawa 1990.
Brückner W., Lutherische Bekenntnisgemälde des 16. bis 18. Jahrhun- derts. Die illustrierte Confessio Augustana, Regensburg 2007.
Curtius E. R., Schrift- und Buchmetaphorik in der Weltliteratur, w: Festschrift fuür W. Worringer zum 60. Geburtstag, Königsberg 1941.
Damasceński J., I. Mowa obronna przeciw tym, którzy odrzucaja, s'wie,te obrazy. (Contra imaginum calumniatores I) ,,Vox Patrum" 19(1999) t. 36/37, s. 497-515.
Debray R., Das Alte Testament, w: Die Bibel. Die Erza hlungen des Alten und Neuen Testaments in den Meisterwerken der Malerei, red. V. Loupan, Kö ln 2005.
Der zweite Blick. Bildgeschichte und Bildreflexion, red. H. Belting, D. Kamper, Mü nchen 2000.
Die pr ä chtigsten Bibeln, red. A. Fingernagel, Ch. Gastgeber, Köln 2008.
Dobrowolski P., 'Fides ex auditu'. Uwagi o funkcji kazania w późnym średniowieczu, ,,Przegląd Historyczny" 81(1990) z. 1-2, s. 27-58.
Dohmen C., Das alttestamentliches Bilderverbot im Kontext des zweiten Konzils von Niza a (787), w: Streit um das Bild. Das zweite Konzil von Niza a (787) in ökumenischer Perspektive, red. J. Wohlmuth, Bonn 1989, s. 25-30.
Erffa von H. M., Ikonologie der Genesis, t. 1-2, M ü nchen 1989-1995.
Feld H., Der Ikonoklasmus des Westens, Leiden i in. 1990 (Studies in the History of Christian Thought, wyd. Heiko A. Oberman, Tuscon, Arizona, vol. 51), s. 118-182.
Forstner D., S'wiat symboliki chrzes'cijańskiej, Warszawa 2001.
Goeters F. J., Die Bilderfrage in der fru hen Reformationszeit, w: Streit um das Bild. Das zweite Konzil von Niza a (787) in ökumenischer Perspektive, red. J. Wohlmuth, Bonn 1989, s. 79- 87.
Grasso G., Chiesa e Arte. Documenti della Chiesa testi canonici e commenti, Cinisello Balsamo (Milano) 2001.
Grzegorz Wielki, Epistula CV. Ad Serenum Marssiliensem Episcopum, PL 77,1027 nn. (cyt. wg wydania: Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500, wyb. i oprac. J. Białostocki, Warszawa 1988.
Gutbrod J., Die Initiale in Handschriften des achten bis dreizehten Jahrhunderts. Stuttgart- Berlin 1965.
Gutmann J., Hebrew Manuscript Paiting, New York 1978.
Harasimowicz J., Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej Reformacji 1520-1650, Wrocław 1986.
Henderson G., Wczesne Ś redniowiecze, tł. P. Paszkiewicz, Warszawa 1987.
Hödl L., Bild, Bildverehrung. II, 1-3. Westkirche, w: Lexikon des Mittelalters, t. 2, M ünchen-Zürich 1984, kol. 145-148.
Hossfeld F. L.„Du sollst dir kein Bild machen". Funktion des alttestamentlichen Bilderver- bots, w: Streit um das Bild. Das zweite Konzil von Niza a (787) in ökumenischer Perspektive, red. J. Wohlmuth, Bonn 1989, s. 15-24.
Jugie M., Immagini, w: Enciclopedia Cattolica, vol. 6, Citta' del Vaticano 1951, kol. 1663-1667.
Kaleciński M., Muta praedicatio. Studia z historii i recepcji malarstwa włoskiego doby potrydenckiej, Warszawa 1999.
Knapiński R., Biblia pauperum - rzecz o dialogu słowa i obrazu, ,,Nauka" 2004 nr 4, s. 133-164.
Knapiński R., Biblia Pauperum - Czy rzeczywiście księga ubogich duchem?, ,,Roczniki Humanistyczne" 48(2000) z. 2, s. 223-245.
Knapiński R., Jezus Chrystus - Syn Boży w sztuce współczesnej, w: Jezus jako Syn Boży w Nowym Testamencie i we współczesnej literaturze chrześcijańskiej, red. H. Drawnel, Lublin 2007, s. 155-173.
Knapiński R., Ojcowie Kościoła o znaczeniu obrazów w przekazie wiary, ,,Roczniki Humanistyczne" 47(1999), s. 5-21.
Knapiński R., Sztuka chrześcijańska, w: Leksykon teologii fundamentalnej, red. M. Rusecki i in., Lublin-Kraków 2002, s. 1171-1187.
Kollwitz J., Bild III (christlich), w: Reallexikon fu r Antike und Christentum, red. T. Klauser, t. 2, Stuttgart 1954, kol. 318-341.
Księga Psalmów. Ilustracje i wybór tekstów Devi Tuszyński, Płock 1999.
Kultura Polski średniowiecznej X-XIII w., red. J. Dowiat, Warszawa 1985.
Lange G., Bilder des Glaubens. 24 Farbholzschnitte zur Bibel von Thomas zacharias, Leipzig 1977.
Leclercq H., Images, w: Dictionnaire d'Arche'ologie Chre'tienne et de Liturgie, t. 7, cz. 1, Paris 1926, kol. 180-302.
Ledergerber K., Kunst und Religion in der Verwandlung, Köln 1961.
Madey J., Bilderverehrung, II. Liturgie, w: Marienlexikon, t. 1, Sankt Ottilien 1988, s. 482.
Martin H. J., Storia e potere della scrittura, Bari 1990.
May G., Kunst und Religion. V. Mittelalter, w: Theologische Realenzyklopa die, t. 20, Berlin-New York 1990, kol. 267-274.
Menozzi D., La Chiesa e le immagini. I testi fondamentali sulle arti figurative dalle origini ai nostri giorni, Cinisello Balsamo (Milano) 1995.
Michalski S., Protestanci a sztuka, Warszawa 1989.
Nikolaou Th, Die Entscheidungen des siebten o kumenischen Konzils und die Stellung der ortodoxen Kirche (mit Diskussionsbeitra· gen), w: Streit um das Bild. Das zweite Konzil von Niza a (787) in ökumenischer Perspektive, red. J. Wohlmuth, Bonn 1989, s. 43-56.
Ostrow S. F., L'arte dei papi. La politica delle immagini nella Roma della Controriforma, Roma 2002.
Pfeiffer H., Kaplica Sykstyńska na nowo odkryta, Kraków 2008.
Plazaola J., Arte christiana nel tempo. Storia e significato, vol. 1-2, Cinisello Balsamo (Milano) 2001-2002.
Plazaola J., La Chiesa e l' Arte, Milano 1998.
Pokorska M., „Cibus oculorum". Uwagi o teorii dziela sztuki w 'Libri Carolini'. ,,Folia Historiae Artium" 27(1991), s. 13-31.
Rehm U., Stumme Sprache der Bilder. Gestik als Mittel neuzeitlicher Bilderza hlung, Berlin 2002.
Scharbert J., Bilderverehrung, I. Exegese, w: Marienlexikon, t. 1, Sankt Ottilien 1988.
Schlosser von J., Quellenbuch zur Kunstgeschichte des abedla ndischen Mittelalters, Wien 1896.
Stock A., Die Ehre der Bilder. Thomas von Aquin - Johannes von Damaskus, w: Streit um das Bild. Das zweite Konzil von Niza a (787) in ökumenischer Perspektive, red. J. Wohlmuth, Bonn 1989, s. 67-78.
Warnke M., Nah und fern zum Bilde. Baitra ge zu Kunst und Kunst- theorie, red. M. Diers, Köln 1997.
Kierownik Katedry Historii Sztuki Kos´cielnej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Prowadzi badania dotycza˛ce m.in. zagadnien´: Credo w sztuce; pa- trocinia kos´cielne w ikonografii; ikonografia hagiograficzna; teoria obrazu w chrzes´cijan´stwie – fides ex visu; doktryna katolicka w ikonogra2ii. Członek Komitetu Nauk o Sztuce oraz Rady Naukowej PAN; nalez˙y do Zespołu Specjalistycznego w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego (historia sztuki).
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
