Budownictwo Kościoła ewangelickiego na obszarach historycznej Warmii w dobie sekularyzacji (1772-1840)
Marek Jodkowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie , PolskaAbstrakt
Jednym ze skutków inkorporacji Warmii do Królestwa Prus była jej sekularyzacja. Odtąd posiadłości ziemskie biskupa warmińskiego oraz kanoników przeszły na własność państwa. Zabór pruski umożliwił osiedlanie się ludności protestanckiej na obszarach dotąd niemal całkowicie katolickich. Władze państwowe starały się wyjść naprzeciw oczekiwaniom ludności protestanckiej, zatrudniając jeszcze w XVIII wieku kierowników szkół i katechetów w warmińskich miastach. Fryderyk Wielki wydał także rozporządzenie umożliwiające sprawowanie nabożeństw w tamtejszych ratuszach. Z czasem adoptowano również pomieszczenia będące częścią zamków. Wraz jednak ze wzrostem liczby ludności pojawiła się konieczność budowy własnych świątyń, jak również domów parafialnych i szkół. Wsparcie finansowe gwarantował król pruski Fryderyk Wilhelm III, sugerując początkowo przekazanie na ten cel funduszu sekularyzacyjnego po skasowanym klasztorze w Neuzelle w Brandenburgii. Projekty nowych świątyń opracowywano w Wyższej Deputacji Budowlanej, na czele której ustanowiono z czasem znakomitego architekta Karla Friedricha Schinkla.
Słowa kluczowe:
Prusy Wschodnie, Kościół ewangelicki na Warmii, Diaspora Kościoła ewangelickiego, Budownictwo kościelne, Niemcy w XVIII i XIX wieku, Karl Friedrich SchinkelBibliografia
Achremczyk S., Szorc A., Braniewo, Towarzystwo Naukowe: OBN, Olsztyn 1995.
Arszyński M., Kutzner M., Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, w: M. Arszyński, M. Kutzner (red.), Katalog zabytków sztuki. Seria nowa, t. II, z. 1, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1980.
Aschoff H.-G., Staatsleistungen an die Katholische Kirche in Preußen, Hannover, Sachsen, sowie den Mittel- und Kleinstaaten, in: E. Gatz (hrsg.), Geschichte des kirchlichen Lebens in den deutschsprachigen Ländern seit dem Ende des 18. Jahrhunderts, Bd. 6: Die Kirchenfinanzen, Verlag Herder, Freiburg i Br. 2000, s. 163-195.
Baumann H.L., Ewangelickie kościoły na Warmii, „Porta Aurea” 11(2012), s. 133-158.
Börsch-Supan E., Karl Friedrich Schinkel, Bd. 18: Die Provinzen Ost- und Westpreußem und Großherzogtum Posen, Deutscher Kunstverlag, München-Berlin 2003.
Braun E., Die Entstehung der evangelischen Gemeinden im Ermland seit 1772, Universitat Rostock, Heilsberg 1909.
Buchholz F., Bilder aus Wormditts Vergangenheit, Kraft, Wormditt 1931.
Buchholz F., Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Festschrift zum 650-jährigen Stadtjubiläum am 23. und 24. Juni 1934, Erml. Zeitungs. – u. Verlagsdruckerei, Braunsberg 1934.
Chłosta J., Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Littera, Olsztyn 2002.
Die evangelische Kirche in Braunsberg. Erinnerungsblätter für die Glieder der evangelischen Gemeinde daselbst und für deren Freunde, hrsg. S.A. Kähler, [b.w.] Königsberg 1839.
Grünke I., Das evangelische Kirchspiel Guttstadt im Ermland, Selbstverlag, Treysa 1968.
Harnoch A., Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreußen, S. Nipkow, Neidenburg 1890.
Hassenstein J., Die Geschichte der evangelischen Kirchen in Ermlande seit 1772, Gräfe & Unzer, Königsberg 1918.
Hubatsch W., Geschichte der evangelischen Kirche Ostpreussens, Bd. I, Vandenhoeck & Ruprech, Göttingen 1968.
Jasiński G., Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817-1914), Towarzystwo Naukowe: OBN, Olsztyn 2003.
Jasiński G., Kościół ewangelicki w Olsztynie w XIX wieku, w: S. Achremczyk i W. Ogrodziński (red.), Olsztyn 1353-2003, Towarzystwo Naukowe: OBN, Olsztyn 2002, s. 260-272.
Jasiński G., Parafia ewangelicka we Fromborku w XIX wieku (1830-1914), „Folia Fromborcensia” 2000, nr 3, s. 3-23.
Jasiński G., Protestanci w Lidzbarku Warmińskim, w: K. Mikulski i E. Borodij (red.), Historia Lidzbarka Warmińskiego, t. 1, Urząd Miejski w Lidzbarku Warmińskim, Lidzbark Warmiński 2008, s. 553-574.
Jasiński J., Kościół katolicki i ewangelicki oraz związki wyznaniowe, w: Historia Pomorza, t. III: 1815-1850, cz. 2, w: G. Labuda (red.), Zagadnienia polityczne, narodowościowe i wyznaniowe, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1996, s. 53-110.
Jasiński J., Niemiecka problematyka polityczna i narodowa, w: Historia Pomorza, t. III: 1815-1850, cz. 2: G. Labuda (red.), Zagadnienia polityczne, narodowościowe i wyznaniowe, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1996, s. 5-52.
Jodkowski M., Troska o ewangelickie budynki kościelne w Pieniężnie w XIX i pierwszej połowie XX wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2(2013), s. 213-226.
Czasopismo Publikacja
Kruk E., Ewangelicy w Olsztynie. Z dziejów parafii w latach 1772-2002, Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie, Olsztyn 2002.
Laskowska U., Barczewo. Z dziejów parafii św. Anny, Ad Rem, Olsztyn 1999.
Mansfeld B., Sztuki plastyczne i architektura, w: Historia Pomorza, t. III: 1815-1850, cz. 3: G. Labuda (red.), Kultura artystyczna i umysłowa, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2001, s.5-44.
Neugebauer W. (hrsg.), Das Kultusministerium auf seinen Wirkungsfeldern Schule, Wissenschaft, Kirchen, Künste und Medizinalwesen. Darstellung, Akademie Verlag, Berlin 2010.
Poschmann A., 600 Jahre Seeburg. Bilder aus alter und neuer Zeit 1338-1938, Stadtverwaltung, Seeburg 1938.
Rathgeber Ch., Das Kultusministerium und die Kirchenpolitik 1817 bis 1934, w: Acta Borussica. Neue Folge. 2. Reihe: Preussen als Kulturstaat, Abteilung I: Das preußische Kultusministerium als Staatsbehörde und gesellschaftliche Agentur (1817-1934), Bd. 2.1, s. 289-397.
Rzempołuch A., Zamek kapituły warmińskiej w Olsztynie, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn 2009.
Schmauch H., Wormditt, w: E. Weise (hrsg.), Handbuch der historischen Stätten. Ost- und Westpreussen, Kröner, Stattgart 1966.
Stritzel E., Die evangelische Kirchengemeinde zu Mehlsack, w: E. Maecklenburg (hrsg.), Chronik der Stadt Mehlsack, [b.m.w.] 1955, Neugebauer W. (hrsg.), Das Kultusministerium auf seinen Wirkungsfeldern Schule, Wissenschaft, Kirchen, Künste und Medizinalwesen. Darstellung, Akademie Verlag, Berlin 2010.
Teichert R., Geschichte der Stadt Bischofsburg, Harich, Bischofsburg 1935.
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Kapłan archidiecezji warmińskiej, doktor teologii. Studiował historię sztuki, historię Kościoła i archiwistykę w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Adiunkt w Katedrze Historii Kościoła i Dziedzictwa Kulturowego UWM w Olsztynie, wykładowca w Misyjnym Seminarium Duchownym Księży Werbistów w Pieniężnie. Zajmuje się historią kultury materialnej, historią Warmii w XIX i XX wieku, kampanologią historyczną i ikonografią chrześcijańską. Adres do korespondencji: ksmarekj@wp.pl.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
