Panenteizm jako postmodernistyczne objawienie? Kilka uwag krytycznych na marginesie książki Davida Ray’a Griffina Panentheism and scientific naturalism
Paweł Sokołowski
Abstrakt
W niniejszym artykule zaprezentowano kilka uwag krytycznych odnoszących się do rozumienie panenteizmu jako postmodernistycznego objawienia, zaproponowanego przez amerykańskiego przedstawiciela teologii procesu Davida Ray’a Griffina w książce Panentheism and Scientific Naturalism. Rethinking Evil, Morality, Religious Experience, Religious Pluralism, and the Academic Study of Religion. Główne zastrzeżenie dotyczy tego, iż amerykański procesualista prezentuje koncepcję o charakterze filozoficznym, a nie teologicznym. Ponadto do skonstruowania tej koncepcji Griffin użył założeń przejętych z filozofii procesu A.N. Whiteheada, mającej w gruncie rzeczy charakter antysubstancjalistyczny. Rezultatem przyjętych założeń stało się nowe i oryginalne rozumienie postmodernizmu (do czego Griffin miał niewątpliwie prawo) oraz uznanie panenteizmu za koncepcję, która w najwłaściwszy sposób oddaje relację Bóg-świat, unikając błędów – zdaniem omawianego autora – klasycznego teizmu oraz skrajności wczesnej i późnej nowożytności. Warto podkreślić, iż zdaniem Griffina panenteizm ten stanowi integralną część naturalizmuppp, będącym jego własną i oryginalną koncepcją. Podkreślono, iż usiłowanie Griffina do zrównania panenteizmu z objawieniem bazuje na dostrzeżonym przez niego oddziaływaniu Boga na świat (według niego współoddziaływaniu), przejawiającym się m.in. w doświadczeniach o charakterze religijnym oraz w ludzkim dążeniu do odkrycia prawdy. Tego typu objawienie można by uzgodnić – jego zdaniem – z objawieniem pochodzącym z religii Abrahamicznych i innych religii. Problem jednak w tym, że trudno przyjąć, by objawienie pochodzące z tych religii, zwłaszcza objawienie zrealizowane w Jezusie Chrystusie, dawało podstawy do ujmowania relacji Bóg-świat w kategoriach panenteizmu zaproponowanego przez teologię procesu.
Słowa kluczowe:
David Ray Griffin, objawienie, panenteizm, postmodernizm, teologia procesu.Bibliografia
Bonsor J.A., History, Dogma, and Nature: Further Reflections on Postmodernism and Theology, „Theological Studies” 55(1994), nr 2, s. 295-313.
Brierley M.W., Naming a Quiet Revolution: The Panentheistic Turn in Modern Theology, w: In Whom We Live and Move and Have Our Being. Panentheistic Reflections on God’s Presence in a Scientific World, eds. Ph. Clayton, A. Peacocke, William B. Eerdmens Publishing Company, Grand Rapids-Cambridge 2004, s. 1-15.
Cichoń J., Rodzaje objawienia. Typologia Karla Rahnera, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 32(2012), s. 107-129.
Ciszewski M., Panenteizm, w: Encyklopedia katolicka, red. E. Gigilewicz i in., t. 14, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2010, kol. 1210.
Cobb J.B., Jr., Beyond Dialogue. Toward a Mutual Transformation of Christianity and Buddhism, Fortress, Philadelphia 1982.
Cobb J.B., Jr., God and the World, Westminster Press, Philadelphia 1969.
Cobb J.B., Jr., Griffin D.R., Process Theology. An Introductory Exposition, Westminster Press, Philadelphia 1976.
Cooper J., Panentheism, the Other God of the Philosophers: From Plato to the Present, Baker Academic, Grand Rapids 2006.
Dorrien G., The Making of American Liberal Theology: Crisis, Irony, and Postmodernity. 1950-2005, Westminster John Knox Press, Louisville-London 2006.
Dulles A., A History of Apologetisc, Ignatius Press, San Fransisco 2005.
Gregersen N.H., Three Varieties of Panentheism, w: In Whom We Live and Move and Have Our Being. Panentheistic Reflections on God’s Presence in a Scientific World, eds. Ph. Clayton, A. Peacocke, William B. Eerdmens Publishing Company, Grand Rapids-Cambridge 2004, s. 19-35.
Griffin D.R., A Process Christology, Westminster Press, Philadelphia 1973.
Griffin D.R., Introduction to SUNY Series in Constructive Postmodern Thought, w: D.R. Griffin, W.A. Beardslee, J. Holland, Varieties of Postmodern Theology, Cornell University Press, New York 1989, s. XI-XIV.
Griffin D.R., My Intellectual Journey, w: Reason and Reenchantment. The Philosophical, Religious, and Political Thought of David Ray Griffin, eds. J.B. Cobb Jr., R. Falk, C. Celler, Process Century Press, Claremont 2013, s. 331-356.
Griffin D.R., Panentheism: A Postmodern Revelation, w: In Whom We Live and Move and Have Our Being. Panentheistic Reflections on God’s Presence in a Scientific World, eds. Ph. Clayton, A. Peacocke, William B. Eerdmens Publishing Company, Grand Rapids-Cambridge 2004, s. 36-47.
Griffin D.R., Panentheism and Scientific Naturalism. Rethinking Evil, Morality, Religious Experience, Religious Pluralism, and the Academic Study of Religion, Process Century Press, Claremont 2014.
Griffin D.R., Parapsychology, Philosophy, and Spirituality. A Postmodern Exploration, SUNY Press, Albany 1997.
Griffin D.R., Process Theology and the Christian Good News. A Response to Classical Free Will Theism, w: Searching for an Adequate God. A Dialogue between Process and Free Will Theists, eds. J.B. Cobb, Jr., C.H. Pinnock, William B. Eerdmens Publishing Company, Grand Rapids 2000, s. 1-38.
Griffin D.R., Reconstructive Theology, w: The Cambridge Companion to Postmodern Theology, ed. Kevin J. Vanhoozer, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 93-108.
Griffin D.R., Reenchantment without Supernaturalism. A Process Philosophy of Religion, Cornell University Press, Ithaca 2001.
Griffin D.R., Two Great Truths. A New Synthesis of Scientific Naturalism and Christian Faith, Westminster John Knox Press, Louisville 2004.
Gutowski P., Interpretatorzy i kontynuatorzy metafizyki Alfreda N. Whiteheada, w: Filozofować dziś. Z badań nad filozofią najnowszą, red. A. Bronk, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1995, s. 179-198.
Hartshorne Ch., Omnipotence and Other Theological Mistakes, SUNY Press, Albany 1984.
Haskell R., Process Theology. A Christian Option or a New Religion?, „Evangelical Review of Theology” 36(2012), z. 4, s. 302-315.
Herbut J., Filozofia procesualna Alfreda N. Whiteheada, w: Filozofować dziś. Z badań nad filozofią najnowszą, red. A. Bronk, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, Lublin 1995, s. 199-210.
Holte R., Die Vermittlungstheologie. Ihre theologischen Grundbegriffe kritisch untersucht, Almqvist & Wiksell, Upsalla 1965.
Howell N.R., David Ray Griffin, w: A New Handbook of Christian Theologians, eds. D.W. Musser, J.L. Price, Abingdon Press, Nashville 1996, s. 171-177.
Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio, w: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II, Wydawnictwo św. Stanisława B.M., Kraków 1996, s. 825-920.
John Cobb’s Theology in Process, eds. D.R. Griffin, Th.J.J. Altizer, Westminster Press, Philadelphia 1977.
Katechizm Kościoła katolickiego, Pallottinum, Poznań 1994.
Keller J., Problems of Evil and the Power of God, Ashgate, Aldershot-Burlington 2007.
Koza S.J., Pośrednictwa teologia, w: Encyklopedia katolicka, red. E. Gigilewicz i in., t. 16, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2012, kol. 89-90.
Latourelle R., Theology of Revelation, Alba House, New York 1966.
Lindsey F.D., Evangelical Overview of Process Theology, „Bibliotheca Sacra” 134(1977), z. 533, s. 15-32.
Nash R.H., Introduction, w: Process Theology, ed. R.H. Nash, Baker Academic, Grand Rapids 1989, s. I-IX.
Patalon M., Wprowadzenie, w: J.B. Cobb, Jr., Teologia procesu. Wybrane zagadnienia w formie pytań i odpowiedzi, tł. J. Dąbrowska-Patalon, M. Patalon, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s. 7-51.
Perzyński A., Stare bukłaki i nowe wino. „Intellectus fidei” w ponowoczesnym świecie, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 45(2012), s. 43-52.
Pittenger N., The Divine Activity, „Encounter” 47(1986), z. 3, s. 257-266.
Piwowarczyk M., Whitehead Alfred North, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 9, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2008, s. 746-750.
Postmodernizm: wyzwanie dla chrześcijaństwa, red. Z. Sareło, Pallottinum, Poznań 1995.
Rahner K., Podstawowy wykład wiary. Wprowadzenie do pojęcia chrześcijaństwa, Pax, Warszawa 1987.
Rahner K., Vorgrimler H., Mały słownik teologiczny, tł. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Pax, Warszawa 1987, kol. 313.
Rusecki M., Traktat o objawieniu, Wydawnictwo Księży Sercanów, Kraków 2007.
Słomka M., Procesualizm, w: Encyklopedia katolicka, red. E. Gigilewicz i in., t. 16, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2012, kol. 433-435.
Sobór Watykański I, Konstytucja dogmatyczna o wierze katolickiej Dei Filius, w: Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac. S. Głowa, I. Bieda, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1988, s. 26.
Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o objawieniu Bożym Dei Verbum, w: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, Pallottinum, Poznań 2002, s. 350-363.
Sokołowski P., (Rec.) David Ray Griffin, Two Great Truths. A New Synthesis of Scientific Naturalism and Christian Faith, Louisville: Westminster John Knox Press 2004 [XXII] + 130 s., „Ateneum Kapłańskie” 162(2014), z. 2, s. 410-415.
Sokołowski P., Miłość w nauczaniu Benedykta XVI i w teologii procesu – tożsamość czy przeciwieństwo?, „Studia Loviciensia” 15(2013), s. 63-92.
Sokołowski P., Rahner Karl. III. Myśl filozoficzna, w: Encyklopedia katolicka, red. E. Gigilewicz i in., t. 16, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2012, kol. 1159-1161.
Sokołowski P., Śmierci Boga teologia, w: Encyklopedia katolicka, red. E. Gigilewicz i in., t. 19, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2013, kol. 259-261.
Trethowan I., Process Theology and Christian Tradition, St. Bede’s Publications, Still River 1985.
Welker M., Prozesstheologie, w: Theologische Realenzyklopädie, red. G. Müller, t. 27, Walter de Gruyter, Berlin-New York 1997, s. 600-604.
Wendel S., Postmoderne Theologie? Zum Verhältnis von christlicher Theologie und postmoderner Philosophie, w: Fundamentaltheologie. Fluchtlinien und gegenwärtige Herausforderungen, red. K. Müller, Pustet, Regensburg 1998, s. 193-214.
Whitehead A.N., Process and Reality, Free Press, New York 19783.
Wiarygodność chrześcijaństwa w dyskusji z postmodernizmem, red. W. Szukalski (Biblioteka Teologii Fundamentalnej 8), Magrafsen, Bydgoszcz 2013.
Wojtysiak J., Panenteizm w związku z poglądami Józefa Życińskiego, Charlesa Hartshorne’a i innych przedstawicieli „zwrotu panenteistycznego”, „Roczniki Filozoficzne” 60(2012), z. 4, s. 313-337.
Doktor teologii, redaktor w wydawnictwie „Monumen” (wcześniej adiunkt w Instytucie Leksykografii KUL). Członek Stowarzyszenia Teologów Fundamentalnych w Polsce; badania naukowe prowadzi w zakresie argumentacji w teologii fundamentalnej, teologii religii oraz teologii procesu. Opublikował kilkanaście artykułów naukowych, popularnonaukowych i recenzji, niemal 50 haseł encyklopedycznych oraz monografię Objawiona miłość. Agapetologiczna wiarygodność chrześcijaństwa (2011). Adres do korespondencji: pawelsokolowski@o2.pl
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
