The ponerological symbolism in the ancient Church. Some selected examples
Mieczysław Celestyn Paczkowski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , PolandAbstract
Ponerology is devoted to the study of evil in its different aspects. Indeed, also in the early Church it was created a kind of ponerological symbolism. This short study analyses some of these significant traditionally interpreted symbols. In the Christian symbolism holiness is full of fragrance, however the demons and sins emit a terrible odor. The symbolic value of darkness covers the negative aspects of human ignorance, evil, disbelief, danger and death. The fire represents not only illumination and light, but it has the punitive value. The serpent is first mentioned in connection with the history of the temptation and fall of the humanity. In the Christian tradition the serpent or the „dragon” represents Satan, the malicious enemy. Babylon symbolizes all that is worldly and fell away from God. St. Augustine sees the world in which he lives as a mixture of the city of confusion and the city of heaven (Jerusalem). In the ponerological symbolism appears Amalek. The Fathers equated them with passion or evil. The faithful of Christ always fights against him. In Origen this approach is much more clearly defined in his explicitly spiritualizing reading. The ponerological symbolism of the ancient Christian literature contained a moral or religious lessons or allegories.
Keywords:
patristics, symbols, evil, sinReferences
Animali simbolici: alle origini del bestiario cristiano, ed. M.P. Ciccarese, Bologna 2002
Aphraates, Demonstrationes
Apocalypsis Baruch syriaca, ed. P. Bogaert, SCh 144, Paris 1969, tłum. J. Woźniak: Apokalipsa Barucha syryjska, w: Apokryfy Starego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz,Warszawa 1999
Apophtegmata Patrum, ed. J.C. Guy, SCh 387, Paris 1993, tłum. M. Kozera: Apoftegmaty Ojców Pustyni. Seria systematyczna, ŹM 9, Kraków 1995
Ambrosius, Explanatio super Ps., ed. M. Petschenig – M. Zelzer, CSEL 64, Vindobo¬nae 1999
Ambroży, De obitu Valenti¬niani
Augustinus, De civitate Dei, ed. D. Gentili – A. Trapè, NBA 5/2, Roma 1988, tłum. W. Kornatowski: Św. Augustyn, O Państwie Bożym. Przeciw poganom ksiąg XXII, II, War¬szawa 1977
Augustinus, De Genesis ad litteram
Augustinus, Enarrationes in Ps., ed. V. Tarulli, NBA 28, Roma 1993
Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus, PL 35, tłum. W. Szołdrski – W. Kania, w: Św. Augustyn, Homilie na Ewangelie i pierwszy list św. Jana, PSP 15/2, Warsza¬wa 1977
Augustinus, Sermo, ed. A. Quacquarelli – M. Recchia, NBA 33, Roma 1986
Basilius Magnus, In Hexaemeron hom.
Basilius Magnus, Quod Deus non est autor malo¬rum, PG 31, tłum. J. Naumowicz: Św. Bazyli Wielki, O tym, że Bóg nie jest sprawcą zła, w: Bóg i zło. Pisma Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy i Jana Chryzostoma, red. J. Naumowicz, BOK 23, Kraków 2004
Bellini E., Alessandro e Ario. Un esempio di conflitto tra fede e ideologia, Milano 1974
Bernstein A.E., Jak powstało piekło. Śmierć i zadośćuczynienie w świecie starożytnym oraz początkach chrześcijaństwa, tłum. A. Piskozub-Piwosz, Kraków 2006
Bestiariusz, tłum. R. Sasor, Kraków 2005
Biblia w kulturze świata. Interpretacja i symbolika, red. T. Jelonek – L. Rotter, Kraków 2006
Boyd W.J.B., Origen and Phara¬oh’s Hardened Heart: A Study of Justification and Election in St. Paul and Origen, StPatr 7 (1966) 434-442
Canivet P., Le monachisme syrien selon Théodoret de Cyr, Théologie historique 42, Paris 1977
Cyprianus, Ad Quirinum, ed. G. Hartel, CSEL 3/1, Vindobonae 1868
Cyrillus Alexandrinus, Homilia, PG 77, tłum. A. Bober: Cyryl Aleksandryj¬ski, Ku chwale Maryi Bogarodzicy, w: A. Bober, Światła Ekumeny. Antologia patrystyczna, Kraków 1966
Cyrillus Hierosolymitanus, Catecheses ad illuminandos
Cyrillus Hierosolymitanus, Mystagogiae, ed. A. Piédagnel, SCh 126bis, Paris 1988, tłum. W. Kania: Cyryl Jerozolimski, Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne, BOK 14, Kra¬ków 2000
Cyrillus Hierosolymitanus, Procatechesis
Cyryl Aleksandryjski, De sancta et consubstan¬tiali Trinitate, PG 75
Daniélou J., Sacramentum futuri. Essai sur les origines de la typologie biblique, Paris 1950
Dupuy M., Nuit, DSp VIII 519-525
Dydym Ślepy, Commentarius in Zachariam, ed. L. Doutreleau, SCh 83, Paris 1962
Efrem Syryjczyk, Carmina, CSCO 187, 195, tłum. W. Kania, w: Św. Efrem – Cyryllo¬nas – Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie, PSP 11, Warszawa 1973
Encyclopaedia Judaica, XI, Jerusalem 1972
Ephraem Syrus, Carmen, ed. E. Beck, CSCO 187, Louvain 1959
Ephraem Syrus, Hymni de Beata Maria, ed. T.J. Lamy: Sancti Ephraem Syri Hymni et Sermones, II, Malines 1886
Ephraem Syrus, Hymni de Nativitate
Ephraem Syrus, In Diatessaron, ed. L. Leloir, SCh 121, Paris 1966
Epiphanius, Panarion
Eucherius, Formulae spiritalis intellegentiae
Eudocia Augusta, Carmen de Cypriano
Eusebius Caesariensis, Vita Constantini, PG 20, 1057, tłum. T. Wnętrzak: Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, ŹMT 44, Kraków 2007
Fedalto G., Il toponimo di I Petr. 5,13 nella esegesi di Eusebio di Cesarea, VetCh 20 (1983) 461-466
Filon z Aleksandrii, Allegoriae legum
Filon z Aleksandrii, De migratione Abraham
Filon z Aleksandrii, De opificio mundi
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. W. Zakrzewska – P. Pachciarek – R. Turzyński, Warszawa 1990
Fredrikson N.I., La métaphore du sel et du serpent chez Aphraate, le Sage persan, RHR 219 (2002) 35-54
Georgius Pisida, In sanctam resurrectionem
Girardi M., Semplicità e ortodossia nel dibattito antiariano di Basilio di Cesarea: la raffigurazione dell’eretico, VigCh 15 (1978) 51-74
Gregorius Magnus, Dialogi de vita et miraculis patrum italicorum, PL 77, tłum. E. Czerny – A. Świderkówna i inni: Grzegorz Wielki, Dialogi, ŹM 23, Kraków 2000
Gregorius Nazianzenus, Oratio, PG 36
Grzegorz z Nyssy, Commentarii in Matthaeum XVII 2, GCS 40, 580, ŹMT 10
Grzegorz z Nyssy, De prin¬cipiis
Grzegorz z Nyssy, In Canticum canticorum hom., ed. H. Langerbeck, GNO VI, 36-37, Leiden 1960, tłum. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, Homilie do Pieśni nad pieśniami, ŹMT 43, Kraków 2007
Grzegorz z Nyssy, In Genesim hom.
Grzegorz z Nyssy, In Isaiam hom., ed. W.A. Behrens, GCS 33, Leipzig 1925, tłum. S. Kalin-kowski: Orygenes, Homilie o Księdze Izajasza, ŹMT 16, Kraków 2000
Hesychius Hierosolymitanus, De titulis Psalmorum, PG 93
Hieronymus, Commentarius in Marcum, PL 30
Hieronymus, De viris illustribus
Hippolytus, In Danielem
Hoffman Y., Jeremiah 50-51 and the Concept of Evil in the Hebrew Bible, w: The Problem of Evil and its Symbols in Jewish and Christian Tradition (Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 366), ed. H. Graf Reventlow – Y. Hoffman, Lon¬don – New York 2004
Hyperechios, Adhortationes ad monachos, PG 79
Il Cristo, I: I testi teologici e spirituali dal I al IV secolo, ed. A. Orbe – M. Simonetti, Milano 1985
Irenaeus, Adversus haereses, ed. A. Rousseau – L. Doutreleau, SCh 211, Paris 1974
Irenaeus, Demonstratio praedicationis apostolicae, ed. A. Rousseau, SCh 406, Paris 1995, tłum. W. Myszor: Św. Ireneusz z Lyonu, Wykład nauki apostolskiej, ŹMT 7, Kraków 1997
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum lib., PL 82
Joannes Moschus, Pratum spirituale, ed. M.J. Rouët de Journel, SCh 12, Paris 1946
Johannes van Oort, Jerusalem and Babylon. A Study into Augustine’s City of God and the Sources of his Doctrine of the Two Cities, Supplements to Vigiliae Christianae 14, Leiden 1991
Justinus, Dialogus cum Tryphone Judaeo
Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002
Lauras A. – Rondet H., Le thème des deux cités dans l’oeuvre de saint Augustin, w: Études augustiniennes, ed. H. Rondet i inni, Paris 1953, 97-160
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1989
Manns F., Le Midrash – Approache et Commentaire de l’Écriture, Jerusalem 1990
Meloni P., Il profumo dell’immortalità. L’interpretazione patristica di Cantico 1, 3, Roma 1975
Merton T., Szukanie Boga, Kraków 1983
Nitzan B., Evil and its Symbols in the Qumran Scrolls, w: The Problem of Evil and its Symbols in Jewish and Christian Tradition (Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 366), ed. H. Graf Reventlow – Y. Hoffman, Lon¬don – New York 2004
Origenes, Commentarii in Canticum canticorum, ed. L. Brésard – H. Crouzel – M. Borret, SCh 375, Paris 1991, tłum. S. Kalinowski: Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami, w: Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami. Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Kraków 2005
Origenes, Commentarii in Joannem, ed. C. Blanc, SCh 290, Paris 1982, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, ŹMT 27, Kraków 2003
Origenes, Commentarii in Matthaeum, ed. E. Klostermann – E. Benz, GCS 40, Leip¬zig 1935, tłum. K. Augustyniak: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, ŹMT 10, Kraków 1998
Origenes, Contra Celsum, ed. M. Borret, SCh 136, Paris 1968, tłum. S. Ka¬linkowski: Orygenes, Przeciw Celsusowi, PSP 17/1, Warszawa 1977
Origenes, De principiis, ed. H. Crouzel – M. Simonetti, SCh 252, Paris 1978, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, O zasadach, ŹMT 1, Kraków 1996
Origenes, In Canticum canticorum hom., ed. O. Rousseau, SCh 37, Paris 1953, tłum. S. Kalinkowski, Orygenes, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, w: Św. Metody z Olimpu, Uczta; Ory¬genes, Homilie o Pieśni nad Pieśniami. Zachęta do męczeństwa, PSP 24, Warszawa 1980
Origenes, In Exodum hom., ed. M. Borret, SCh 321, Paris 1985, tłum. S. Ka¬linkowski: Orygenes, Homilie o Księdze Wyjścia, ŹMT 64, Kraków 2012
Origenes, In Ezechielem hom., ed. M. Borret, SCh 352, Paris 1989, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księgach Izajasza i Ezechiela, ŹMT 16, Kraków 2000
Ori¬genes, In Jeremiam hom.
Origenes, In Joannem fragmenta, ed. E. Preuschen, GCS 10, Leipzig 1903
Origenes, In Leviticum hom., ed. M. Borret, SCh 286, Paris 1981
Origenes, In Numeros hom., ed. A. Behrens – L. Doutreleau, SCh 415, Paris 1996, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księdze Liczb, w: Orygenes, Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, PSP 34/1, Warszawa 1986
Origenes, In Psalmos hom., ed. J.B. Pitra, w: Analecta Sacra Spicilegio Solesmensi parata, III: Patres Antenicaeni, Parisiis 1883, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes – Hieronim, Homilie o Księdze Psalmów, ŹMT 32, Kraków 2004
Origenes, Scholia in Canticum canticorum, ed. W.A. Behrens, GCS 33, Leipzig 1925
Origenes, Scholia in Iob, w: ed. J.B. Pitra, w: Analecta Sacra Spicilegio Solesmensi parata, III: Patres Antenicaeni, Parisiis 1883
Origenes, Selecta in Ezechielem, PG 13
Origenes – Hieronymus, Tractatus sive hom. in Ps., ed. G. Morin, CCL 78, Turnhout 1958, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes – Hieronim, Homilie o Księdze Psalmów, ŹMT 32, Kraków 2004
Paczkowski M.C., Amalek i Amalekici w źródłach biblijnych, judaistycznych i patrystycznych, „Quaestiones Selectae” 23 (2009) 85-113
Palumbo A.E., The Dead See Scrolls and the Personages of Earliest Christianity, New York 2004
Pani Ermini L., Giudizio. II. Iconografia, NDPAC II 2302-2303
Pesiqta deRab Kahana
Philo Alexandrinus, De opificio mundi
Pietras H., L’amore in Origene, w: Dizionario di spiritualità biblico-patristica. I grandi temi della S. Scrittura per la „Lectio Divina”, ed. S.A. Panimolle, III: Amore – carità – misericordia, Roma 1993
Ps-Athanasius (Hesy¬chius), De titulis Ps., PG 27
Quacquarelli A., Il leone e il drago nella simbolica dell’età patristica, Bari 1975
Quacquarelli A., La concezione della storia nei Padri prima di S. Agostino, Roma 1955
Recchi V., Arcano (disciplina dell’), DPAC I 316
Refoulé F., Rêves et vie spirituelle d’après Evagre le Pontique, VS 14 (1961) Supplément nr 59, 470-516
Schmidt M., Il linguaggio delle immagini, Roma 1988
Simonetti M., Między dosłowno¬ścią a alegorią. Przyczynek do historii egzegezy patrystycznej, Myśl Teologiczna 26, tłum. T. Skibiń¬ski, Kraków 2000
Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1990, 558-561
Studer B., Demone, NDPAC I 1363
Tertulian, Adversus Marcionem
Tertullianus, Ad martyras, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954, tłum. E. Stanula: Do męczenników, w: Tertulian, Wy¬bór pism, PSP 5, Warszawa 1970
Tertullianus, Adversus Judaeos
Tertulian, Apologeticum, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954
Tertullianus, De carne Christi
Theodoretus Cyrensis, Historia religiosa, PG 82, tłum. K. Augustyniak: Teodoret z Cyru, Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich, ŹM 7, Kra¬ków 1994
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum
Ticonio, Sette regole per la Scrittura, Epifania della Parola – Testi ermeneutici A5, ed. L. i D. Leoni, Bologna 1997
Tykoniusz, Liber regularum, PL 18
Ward L. – Steeds W., Demony. Wizje zła w sztu¬ce, tłum. E. Romkowska, Warszawa 2008
Wengst K., The Devil in the Revelation of St. John, w: The Problem of Evil and its Symbols in Jewish and Christian Tradition (Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 366), ed. H. Graf Reventlow – Y. Hoffman, Lon¬don – New York 2004
Wright L., Clean and Decent. The Fascinating History of the Bathroom and the Water Closet, and of Sundry Habits, Fashions and Accessories of the Toilet Principally in Great Britain, France and America, London 1971
Aphraates, Demonstrationes
Apocalypsis Baruch syriaca, ed. P. Bogaert, SCh 144, Paris 1969, tłum. J. Woźniak: Apokalipsa Barucha syryjska, w: Apokryfy Starego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz,Warszawa 1999
Apophtegmata Patrum, ed. J.C. Guy, SCh 387, Paris 1993, tłum. M. Kozera: Apoftegmaty Ojców Pustyni. Seria systematyczna, ŹM 9, Kraków 1995
Ambrosius, Explanatio super Ps., ed. M. Petschenig – M. Zelzer, CSEL 64, Vindobo¬nae 1999
Ambroży, De obitu Valenti¬niani
Augustinus, De civitate Dei, ed. D. Gentili – A. Trapè, NBA 5/2, Roma 1988, tłum. W. Kornatowski: Św. Augustyn, O Państwie Bożym. Przeciw poganom ksiąg XXII, II, War¬szawa 1977
Augustinus, De Genesis ad litteram
Augustinus, Enarrationes in Ps., ed. V. Tarulli, NBA 28, Roma 1993
Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus, PL 35, tłum. W. Szołdrski – W. Kania, w: Św. Augustyn, Homilie na Ewangelie i pierwszy list św. Jana, PSP 15/2, Warsza¬wa 1977
Augustinus, Sermo, ed. A. Quacquarelli – M. Recchia, NBA 33, Roma 1986
Basilius Magnus, In Hexaemeron hom.
Basilius Magnus, Quod Deus non est autor malo¬rum, PG 31, tłum. J. Naumowicz: Św. Bazyli Wielki, O tym, że Bóg nie jest sprawcą zła, w: Bóg i zło. Pisma Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy i Jana Chryzostoma, red. J. Naumowicz, BOK 23, Kraków 2004
Bellini E., Alessandro e Ario. Un esempio di conflitto tra fede e ideologia, Milano 1974
Bernstein A.E., Jak powstało piekło. Śmierć i zadośćuczynienie w świecie starożytnym oraz początkach chrześcijaństwa, tłum. A. Piskozub-Piwosz, Kraków 2006
Bestiariusz, tłum. R. Sasor, Kraków 2005
Biblia w kulturze świata. Interpretacja i symbolika, red. T. Jelonek – L. Rotter, Kraków 2006
Boyd W.J.B., Origen and Phara¬oh’s Hardened Heart: A Study of Justification and Election in St. Paul and Origen, StPatr 7 (1966) 434-442
Canivet P., Le monachisme syrien selon Théodoret de Cyr, Théologie historique 42, Paris 1977
Cyprianus, Ad Quirinum, ed. G. Hartel, CSEL 3/1, Vindobonae 1868
Cyrillus Alexandrinus, Homilia, PG 77, tłum. A. Bober: Cyryl Aleksandryj¬ski, Ku chwale Maryi Bogarodzicy, w: A. Bober, Światła Ekumeny. Antologia patrystyczna, Kraków 1966
Cyrillus Hierosolymitanus, Catecheses ad illuminandos
Cyrillus Hierosolymitanus, Mystagogiae, ed. A. Piédagnel, SCh 126bis, Paris 1988, tłum. W. Kania: Cyryl Jerozolimski, Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne, BOK 14, Kra¬ków 2000
Cyrillus Hierosolymitanus, Procatechesis
Cyryl Aleksandryjski, De sancta et consubstan¬tiali Trinitate, PG 75
Daniélou J., Sacramentum futuri. Essai sur les origines de la typologie biblique, Paris 1950
Dupuy M., Nuit, DSp VIII 519-525
Dydym Ślepy, Commentarius in Zachariam, ed. L. Doutreleau, SCh 83, Paris 1962
Efrem Syryjczyk, Carmina, CSCO 187, 195, tłum. W. Kania, w: Św. Efrem – Cyryllo¬nas – Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie, PSP 11, Warszawa 1973
Encyclopaedia Judaica, XI, Jerusalem 1972
Ephraem Syrus, Carmen, ed. E. Beck, CSCO 187, Louvain 1959
Ephraem Syrus, Hymni de Beata Maria, ed. T.J. Lamy: Sancti Ephraem Syri Hymni et Sermones, II, Malines 1886
Ephraem Syrus, Hymni de Nativitate
Ephraem Syrus, In Diatessaron, ed. L. Leloir, SCh 121, Paris 1966
Epiphanius, Panarion
Eucherius, Formulae spiritalis intellegentiae
Eudocia Augusta, Carmen de Cypriano
Eusebius Caesariensis, Vita Constantini, PG 20, 1057, tłum. T. Wnętrzak: Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, ŹMT 44, Kraków 2007
Fedalto G., Il toponimo di I Petr. 5,13 nella esegesi di Eusebio di Cesarea, VetCh 20 (1983) 461-466
Filon z Aleksandrii, Allegoriae legum
Filon z Aleksandrii, De migratione Abraham
Filon z Aleksandrii, De opificio mundi
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. W. Zakrzewska – P. Pachciarek – R. Turzyński, Warszawa 1990
Fredrikson N.I., La métaphore du sel et du serpent chez Aphraate, le Sage persan, RHR 219 (2002) 35-54
Georgius Pisida, In sanctam resurrectionem
Girardi M., Semplicità e ortodossia nel dibattito antiariano di Basilio di Cesarea: la raffigurazione dell’eretico, VigCh 15 (1978) 51-74
Gregorius Magnus, Dialogi de vita et miraculis patrum italicorum, PL 77, tłum. E. Czerny – A. Świderkówna i inni: Grzegorz Wielki, Dialogi, ŹM 23, Kraków 2000
Gregorius Nazianzenus, Oratio, PG 36
Grzegorz z Nyssy, Commentarii in Matthaeum XVII 2, GCS 40, 580, ŹMT 10
Grzegorz z Nyssy, De prin¬cipiis
Grzegorz z Nyssy, In Canticum canticorum hom., ed. H. Langerbeck, GNO VI, 36-37, Leiden 1960, tłum. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, Homilie do Pieśni nad pieśniami, ŹMT 43, Kraków 2007
Grzegorz z Nyssy, In Genesim hom.
Grzegorz z Nyssy, In Isaiam hom., ed. W.A. Behrens, GCS 33, Leipzig 1925, tłum. S. Kalin-kowski: Orygenes, Homilie o Księdze Izajasza, ŹMT 16, Kraków 2000
Hesychius Hierosolymitanus, De titulis Psalmorum, PG 93
Hieronymus, Commentarius in Marcum, PL 30
Hieronymus, De viris illustribus
Hippolytus, In Danielem
Hoffman Y., Jeremiah 50-51 and the Concept of Evil in the Hebrew Bible, w: The Problem of Evil and its Symbols in Jewish and Christian Tradition (Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 366), ed. H. Graf Reventlow – Y. Hoffman, Lon¬don – New York 2004
Hyperechios, Adhortationes ad monachos, PG 79
Il Cristo, I: I testi teologici e spirituali dal I al IV secolo, ed. A. Orbe – M. Simonetti, Milano 1985
Irenaeus, Adversus haereses, ed. A. Rousseau – L. Doutreleau, SCh 211, Paris 1974
Irenaeus, Demonstratio praedicationis apostolicae, ed. A. Rousseau, SCh 406, Paris 1995, tłum. W. Myszor: Św. Ireneusz z Lyonu, Wykład nauki apostolskiej, ŹMT 7, Kraków 1997
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum lib., PL 82
Joannes Moschus, Pratum spirituale, ed. M.J. Rouët de Journel, SCh 12, Paris 1946
Johannes van Oort, Jerusalem and Babylon. A Study into Augustine’s City of God and the Sources of his Doctrine of the Two Cities, Supplements to Vigiliae Christianae 14, Leiden 1991
Justinus, Dialogus cum Tryphone Judaeo
Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002
Lauras A. – Rondet H., Le thème des deux cités dans l’oeuvre de saint Augustin, w: Études augustiniennes, ed. H. Rondet i inni, Paris 1953, 97-160
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1989
Manns F., Le Midrash – Approache et Commentaire de l’Écriture, Jerusalem 1990
Meloni P., Il profumo dell’immortalità. L’interpretazione patristica di Cantico 1, 3, Roma 1975
Merton T., Szukanie Boga, Kraków 1983
Nitzan B., Evil and its Symbols in the Qumran Scrolls, w: The Problem of Evil and its Symbols in Jewish and Christian Tradition (Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 366), ed. H. Graf Reventlow – Y. Hoffman, Lon¬don – New York 2004
Origenes, Commentarii in Canticum canticorum, ed. L. Brésard – H. Crouzel – M. Borret, SCh 375, Paris 1991, tłum. S. Kalinowski: Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami, w: Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami. Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Kraków 2005
Origenes, Commentarii in Joannem, ed. C. Blanc, SCh 290, Paris 1982, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, ŹMT 27, Kraków 2003
Origenes, Commentarii in Matthaeum, ed. E. Klostermann – E. Benz, GCS 40, Leip¬zig 1935, tłum. K. Augustyniak: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, ŹMT 10, Kraków 1998
Origenes, Contra Celsum, ed. M. Borret, SCh 136, Paris 1968, tłum. S. Ka¬linkowski: Orygenes, Przeciw Celsusowi, PSP 17/1, Warszawa 1977
Origenes, De principiis, ed. H. Crouzel – M. Simonetti, SCh 252, Paris 1978, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, O zasadach, ŹMT 1, Kraków 1996
Origenes, In Canticum canticorum hom., ed. O. Rousseau, SCh 37, Paris 1953, tłum. S. Kalinkowski, Orygenes, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, w: Św. Metody z Olimpu, Uczta; Ory¬genes, Homilie o Pieśni nad Pieśniami. Zachęta do męczeństwa, PSP 24, Warszawa 1980
Origenes, In Exodum hom., ed. M. Borret, SCh 321, Paris 1985, tłum. S. Ka¬linkowski: Orygenes, Homilie o Księdze Wyjścia, ŹMT 64, Kraków 2012
Origenes, In Ezechielem hom., ed. M. Borret, SCh 352, Paris 1989, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księgach Izajasza i Ezechiela, ŹMT 16, Kraków 2000
Ori¬genes, In Jeremiam hom.
Origenes, In Joannem fragmenta, ed. E. Preuschen, GCS 10, Leipzig 1903
Origenes, In Leviticum hom., ed. M. Borret, SCh 286, Paris 1981
Origenes, In Numeros hom., ed. A. Behrens – L. Doutreleau, SCh 415, Paris 1996, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księdze Liczb, w: Orygenes, Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, PSP 34/1, Warszawa 1986
Origenes, In Psalmos hom., ed. J.B. Pitra, w: Analecta Sacra Spicilegio Solesmensi parata, III: Patres Antenicaeni, Parisiis 1883, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes – Hieronim, Homilie o Księdze Psalmów, ŹMT 32, Kraków 2004
Origenes, Scholia in Canticum canticorum, ed. W.A. Behrens, GCS 33, Leipzig 1925
Origenes, Scholia in Iob, w: ed. J.B. Pitra, w: Analecta Sacra Spicilegio Solesmensi parata, III: Patres Antenicaeni, Parisiis 1883
Origenes, Selecta in Ezechielem, PG 13
Origenes – Hieronymus, Tractatus sive hom. in Ps., ed. G. Morin, CCL 78, Turnhout 1958, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes – Hieronim, Homilie o Księdze Psalmów, ŹMT 32, Kraków 2004
Paczkowski M.C., Amalek i Amalekici w źródłach biblijnych, judaistycznych i patrystycznych, „Quaestiones Selectae” 23 (2009) 85-113
Palumbo A.E., The Dead See Scrolls and the Personages of Earliest Christianity, New York 2004
Pani Ermini L., Giudizio. II. Iconografia, NDPAC II 2302-2303
Pesiqta deRab Kahana
Philo Alexandrinus, De opificio mundi
Pietras H., L’amore in Origene, w: Dizionario di spiritualità biblico-patristica. I grandi temi della S. Scrittura per la „Lectio Divina”, ed. S.A. Panimolle, III: Amore – carità – misericordia, Roma 1993
Ps-Athanasius (Hesy¬chius), De titulis Ps., PG 27
Quacquarelli A., Il leone e il drago nella simbolica dell’età patristica, Bari 1975
Quacquarelli A., La concezione della storia nei Padri prima di S. Agostino, Roma 1955
Recchi V., Arcano (disciplina dell’), DPAC I 316
Refoulé F., Rêves et vie spirituelle d’après Evagre le Pontique, VS 14 (1961) Supplément nr 59, 470-516
Schmidt M., Il linguaggio delle immagini, Roma 1988
Simonetti M., Między dosłowno¬ścią a alegorią. Przyczynek do historii egzegezy patrystycznej, Myśl Teologiczna 26, tłum. T. Skibiń¬ski, Kraków 2000
Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1990, 558-561
Studer B., Demone, NDPAC I 1363
Tertulian, Adversus Marcionem
Tertullianus, Ad martyras, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954, tłum. E. Stanula: Do męczenników, w: Tertulian, Wy¬bór pism, PSP 5, Warszawa 1970
Tertullianus, Adversus Judaeos
Tertulian, Apologeticum, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954
Tertullianus, De carne Christi
Theodoretus Cyrensis, Historia religiosa, PG 82, tłum. K. Augustyniak: Teodoret z Cyru, Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich, ŹM 7, Kra¬ków 1994
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum
Ticonio, Sette regole per la Scrittura, Epifania della Parola – Testi ermeneutici A5, ed. L. i D. Leoni, Bologna 1997
Tykoniusz, Liber regularum, PL 18
Ward L. – Steeds W., Demony. Wizje zła w sztu¬ce, tłum. E. Romkowska, Warszawa 2008
Wengst K., The Devil in the Revelation of St. John, w: The Problem of Evil and its Symbols in Jewish and Christian Tradition (Journal for the Study of the Old Testament. Supplement Series 366), ed. H. Graf Reventlow – Y. Hoffman, Lon¬don – New York 2004
Wright L., Clean and Decent. The Fascinating History of the Bathroom and the Water Closet, and of Sundry Habits, Fashions and Accessories of the Toilet Principally in Great Britain, France and America, London 1971
Paczkowski, M. C. (2013). Wczesnochrześcijańska symbolika o charakterze ponerologicznym. Wybrane przykłady. Vox Patrum, 59, 39–65. https://doi.org/10.31743/vp.4014
Mieczysław Celestyn Paczkowski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
License
Papers published in Vox Patrum are covered by the Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0) licence. Authors and users can use published works licensed under the CC-BY-ND since 2018. For earlier publications, copyrights are available under fair use rights in accordance with the Act of February 4, 1994 on copyrights and related rights.
