Biblia w muzyce: kantyki Nowego Testamentu w polskiej monodii liturgicznej po Soborze Watykańskim II
Ireneusz Pawlak
Abstrakt
Zastosowanie kantarów w monodii liturgicznej sięga wczesnego średniowiecza, kiedy to zaczęto intensywnie stosować praktykę godzin kanonicznych. Kantyki Ewangelii (Benedictus, Magnificat i Nunc dimittis) były sukcesywnie włączane w strukturę godzin kanonicznych i z czasem stały się najważniejszymi śpiewami Liturgii Godzin (Laudes, Nieszpory, Completorium). Niektóre krótsze kantyki ksiąg starotestamentowych zostały również włączone do Oficjum Bożego, ale dopiero po Soborze Watykańskim II krótsze kantyki ksiąg Nowego Testamentu weszły do Nieszporów. Zastąpiły one ostatni (tzn. trzeci) psalm. Określenie "pieśń", którym w polskim tłumaczeniu zrewidowanej Liturgii Godzin posługiwano się do określenia "kanticle", okazało się wysoce kontrowersyjne i nieadekwatne. Konieczne było więc wyjaśnienie takich definicji jak: psalm, hymn, pieśń. Na podstawie badań można zdecydowanie stwierdzić, że powrót do pierwotnego oznaczenia (kantyki) jest konieczny i nieunikniony, aby uniknąć pomyłek w terminologii. Benedictus i Magnificat otrzymali główny nurt poetyckich tłumaczeń kantarów na język polski. W tym ostatnim przypadku w polskich śpiewnikach kościelnych istnieje aż pięć różnych tłumaczeń Magnificat, znaleziono tylko dwie wersje Benedictus. Kantyki te mają szerokie zastosowanie liturgiczne; ich użycie nie ogranicza się jedynie do Bożego Oficjum. Zostały one wprowadzone do rzymskokatolickiego zakonu Mszy św. jako śpiewy po Komunii św., jako psalmy responsoryjne lub jako wersety śpiewane przed Ewangelią. Niektóre z nich stały się niezależnymi śpiewami procesyjnymi do Mszy Świętej, szczególnie te przeznaczone na Wielki Post. Jeśli chodzi o ilość opraw muzycznych, to można powiedzieć, że kantor Magnificat wydaje się być bardzo faworyzowany. Na uwagę zasługują jednak również melodie związane z innymi kantami, w tym z tekstami z ksiąg biblijnych ¹non-Gospelº. Melodie pochodzą albo z chorału gregoriańskiego, albo z pieśni kościelnych, albo z obcych źródeł, albo wreszcie z rodzimych utworów oryginalnych. W ten sposób repertuar kantonów Nowego Testamentu stanowi bogate źródło nowych pieśni, które od czasu Soboru Watykańskiego II znalazły się w oficjalnej liturgii polskiej. Najwyraźniej dalsze badania są potrzebne w tym obszarze.
Słowa kluczowe:
kantyk, monodia, hymn, pieśńBibliografia
Bańczyk A., Wybrane śpiewy nieszporów niedzielnych w polskich śpiewnikach katolickich z lat 1802-1963, Lublin 2006.
Bartkowski B., Polskie śpiewy religijne w ż ywej tradycji. Style i formy, Kraków 1987.
Bednarek A., Hymn, w: Encyklopedia Katolicka, red. J Walkusz i in., t. 6, Lublin 1993, kol. 1360-1361.
Bisztyga J., „Psałterium" Andrzeja Piotrkowczyka z 1599 roku jako pierwszy dokument potrydenckiego chorału gregoriańskiego w Polsce, Lublin 2009.
Bodzioch B. Śpiewy Liturgii godzin Triduum Paschalnego w języku polskim po Soborze Watykańskim II, Lublin 1994.
Borowczyk K., Cichy S., Góralski W., Godziny kanoniczne. W Kościele rzymskokatolickim, w: Encyklopedia Katolicka, red. L. Bieńkowski i in., t. 5, Lublin 1989, kol. 1241-1243.
Borowski W., Psalmy. Komentarz biblijno-ascetyczny, Kraków 1983.
Buchner A., Encyklopedia instrumentów muzycznych, Racibórz 1995.
Chordofony, w: Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995, s. 155.
Czajkowski S., Magnificat. W muzyce, w: Encyklopedia Katolicka, red. S. Wilk i in., t. 11, Lublin 2006, kol. 810-812.
Hasło: Pies'n' , w: Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995. s. 689.
Hughes A., Medieval Manuscripts for Mass and Office. A guide to their organization and terminology, Toronto 2004.
Jankowska D., Kontrafaktura w pieśniach kościelnych. Pojęcie, rozwój historyczny i ocena teologiczno-estetyczna. Studium muzykologiczne, Lublin 1981.
Kowalczyk J., Benedyktyńska reguła, w: Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewicz, t. 2, Lublin 1976, kol. 258-261.
Księga psalmów z komentarzami i marginaliami z Biblii Jerozolimskiej, red. A. Cholewiński, Lublin 1991.
Kulita P., Wybrane śpiewy nieszporów niedzielnych w polskich śpiewnikach katolickich po Soborze Watykańskim II, Lublin 2008.
Kunzler M., Liturgia Kościoła, tł. L. Balter, Poznań 1999.
Langkammer H., Hymn. W Biblii, w: Encyklopedia Katolicka, red. J. Walkusz, Lublin 1993, t. 6, kol. 1361-1363.
Lech S., Hymn. W liturgii, w: Encyklopedia Katolicka, red. J. Walkusz, t. 6, kol. 1363.
Lipphardt W., U ber die Begriffe: Kontrafakt, Paridie, Travestic, ,,Jahrbuch f ür Liturgie und Hymnologie", t. 12(1967), s. 104-111.
Liturgika ogólna, red. R. Zielasko, Lublin 1973.
Łach S., Psalm, w: Podręczna encyklopedia biblijna, t. 2, red. E. Dąbrowski, Poznań- Warszawa-Lublin 1959, s. 373-374.
Marońska M., Śpiewy uwielbienia po Komunii św. w polskich śpiewnikach katolickich po Soborze Watykańskim II (1967-2003). Studium liturgiczno-muzykologiczne, Lublin 2004.
McKinnon J., Canticum, w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, cz. 2, red. L. Finscher, Kassel 1995, kol. 378-379.
Mrowiec K., Kryteria oceny pieśni kościelnych, ,,Ruch Biblijny i Liturgiczny" 31(1978) nr 3, s. 147-151.
Mrowiec K., Polska pies'n' kos'cielna w opracowaniu kompozytoro'w XIX wieku, Lublin 1964.
Mszał księgą ż ycia chrześcijańskiego, red. B. Nadolski, Poznań1989.
Nadolski B., Liturgika, t. 1-4, Poznań 1989-1992.
Pawlak I., Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, Lublin 2001.
Pawlak I., Formy chorału gregoriańskiego w polskojęzycznych obrzędach po Soborze Watykańskim II, ,,Liturgia Sacra" 4(1998) nr 1, s. 73-88.
Pawlak I., Metodologia badań nad monodia, liturgiczna,, w: ,,Studia Nauk Teologicznych PAN" 2007 t. 2, red. M. Rusecki, Lublin 2007, s. 353-362.
Pikulik J., Klasyczne formy chorału gregoriańskiego oraz monodii liturgicznej, w: Muzyka sakralna. Materiały z seminariów ,,Gaude Mater", red. J. Masłowska, Warszawa 1998.
Pismo s'więte Starego i Nowego Testamentu, Częstochowa 2008.
Przerembska V., Kantyk „Magnificat" jako inspiracja dawnych wielogłosowych opracowań muzycznych, ,,Liturgia Sacra" 5(1999) nr 2, s. 365-379.
Psalterium, w: Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995, s. 790.
Reginek A., „Pieśni nabożne" Franciszka Karpińskiego oraz psalmy w jego tłumaczeniu w przekazach źródłowych i tradycji ustnej. Studium teologiczno-muzykologiczne, Katowice 2005.
Reginek A., Repertuar hymnów diecezji krakowskiej, w: Musica mediiaevi, t. 8, red. J. Morawski, Kraków 1991, s. 142.
Ścibór J., Kantyk, w: Encyklopedia katolicka, red. A. Szostek i in., t. 8, Lublin 2000, kol. 631-632.
Sobeczko H. J., Zgromadzeni w imię Pana. Teologia znaku zgromadzenia liturgicznego, Opole 1999.
Tarlin'ski P., Zas'piewajmy Panu pies'n' nowa, - czyli jaka,?, w: S'piew wiernych w odnowionej liturgii red. R. Pos'piech, P. Tarlin'ski, Opole 1993, s. 13-77.
Tronina A., Kantyk. W Biblii, w: Encyklopedia Katolicka, red. A. Szostek, t. 8, kol. 632.
Tyrała R., Soborowa odnowa muzyki kościelnej w Polsce, Kraków 2000.
Velimirović N., Canticle. General, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. S. Sadie, London 2001, s. 49-50.
Waloszek J., Teologia muzyki. Współczesna myśl teologiczna o muzyce, Opole 1997.
Wellesz E., Historia muzyki i hymnografii bizantyjskiej, tł. M. Kaziński, Kraków 2006.
Wojciechowska K., Psalm, w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 8, red. T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2003.
Wprowadzenie do liturgii, red. F. Blachnicki i in. Poznań 1967.
Studia z zakresu teologii ukon´czył w Prymasowskim Wyz˙szym Seminarium Duchownym w Gniez´nie (1954–1960), z zakresu muzykologii – na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1960–1965). W latach 1965–1970 dyrektor Cho´ru Katedralnego przy Bazylice Prymasowskiej w Gniez´nie. Od 1970 pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Muzykologii Kos´cielnej KUL. Dwu- krotnie dyrektor Instytutu (1989–1991 i 2003–2005). Kierownik Katedry Monodii Liturgicznej (1990–2007). Załoz˙yciel zespołu „Schola Gregoriana KUL” (1974). Zajmuje sie˛ przede wszystkim historia˛ chorału gregorian´skiego w Polsce oraz muzyka˛ liturgiczna˛ po Soborze Watykan´skim II. Autor i redaktor kilku ksia˛z˙ek oraz zbioro´w kompozycji liturgicznych, two´rca wielu pies´ni kos´cielnych (ok. 100); członek towarzystw naukowych i zwia˛zko´w two´rczych (Zwia˛zek Kompozytoro´w Polskich, Sekcja Muzykologo´w; Consociatio Internationalis Musicae Sacrae), członek-załoz˙yciel i pierwszy prezes Stowarzyszenia Polskich Muzyko´w Kos´ciel- nych (2000–2005).
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
