Postawa chrześcijan wobec „Zarazy Cypriana” w świetle źródeł epoki
Tomasz Skibiński
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-5509-0865
Maciej Piotr Książyk
Wyższe Seminarium Duchowne w Ołtarzewie - Wydział Teologiczny - Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-2578-1427
Abstrakt
W III wieku po Chr. Cesarstwo rzymskie przechodziło poważne przeobrażenia. Najnowsze badania wskazują, że jednym z wyzwań jakie przed nim stanęły w tym okresie była tzw. „Zaraza Cypriana”. Rozpoczęła się ona w 249 r. w Egipcie i trwała z przerwami do 262 r., wracając prawdopodobnie jeszcze w 270 r. W tym okresie nawiedziła praktycznie wszystkie regiony państwa rzymskiego. Jej wpływ na sytuację Cesarstwa był bardzo duży i jest wskazywana jako istotny element jego kryzysu i czynnik motywujący przemiany. Zaraza Cypriana stanowiła nie mniejsze wyzwanie także dla Kościoła, który musiał zmierzyć się w tym okresie także z prześladowaniem Decjusza. Artykuł analizuje postawę i działania chrześcijan w obliczu tej pandemii w świetle zachowanych źródeł współczesnych wydarzeniom. W tekście są omówione źródła dotyczące tematu, oraz stan wiedzy dotyczącej identyfikacji patogenu. Jako zasadnicze elementy postawy chrześcijańskiej są wskazane: próba zrozumienia i ukazania sensu bieżących doświadczeń, czynna pomoc chorym i troska o godny pochówek zmarłych, obrona przed oskarżeniami ze strony pogan, którzy w chrześcijanach wskazywali winnych ustania pax deorum i sprowadzenia klęsk.
Słowa kluczowe:
Cyprian z Kartaginy, Zaraza Cypriana, Chrześcijaństwo, Kościół starożytny, kryzys III wiekuBibliografia
AUGUSTINUS HIPPONENSIS, Retractationes, ed. A. Mutzenbecher, CCL 57, Turnholti 1984, tłum. W. Kornatowski, w: Augustyn, O państwie Bożym przeciw poganom ksiąg XXII, t. 1, Warszawa 1977, 85-86.
CYPRIANUS CARTHAGINENSIS, Ad Demetrianum, ed. J.-C. Fredouille, SCh 467, Paris 2003, tłum. J. Czuj, Św. Cyprian, Do Demetriana, w: Św. Cyprian, Pisma, I. Traktaty, POK 19, Poznań 1937 [reprint: Poznań 2015], 304-323.
CYPRIANUS CARTHAGINENSIS, De mortalitate, ed. G. Hartel, CSEL 3/1, Vindobonae 1868, 295-314, tłum. J. Czuj, Św. Cyprian, O śmiertelności, w: Św. Cyprian, Pisma, I. Traktaty, POK 19, Poznań 1937 [reprint: Poznań 2015], 255-271.
CYPRIANUS CARTHAGINENSIS, Epistularium, ed. G.F. Diercks, CCL III B-D, Turnholti 1994, tłum. W. Szołdrski, Św. Cyprian, Listy, PSP 1, Warszawa 1969.
EUSEBIUS CAESARIENSIS, Historia ecclesiastica, ed. G. Bardy, Historie Ecclésiastique. Livres V-VII, SCh 4, Paris 1955, tłum. A. Caba, Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, opr. H. Pietras, Kraków 2013.
PONTIUS DIACONUS, Vita Cypriani, ed. A.A.R. Bastiaensen, w: Vite dei Santi, ed. Ch. Mohrmann, Milano 1975, 4-49, tłum. J. Czuj, Poncjusz Diakon, Żywot Cecyliusza Cypriana, w: Św. Cyprian, Pisma, I. Traktaty, POK 19 Poznań 1937 [reprint: Poznań 2015], Poznań 56-75.
PSEUDO-CYPRIANUS, De laude martyrii, ed. G. Hartel, CSEL 3/3, Vindobonae 1871, 26-52.
BRENT A., Cyprian and Roman Carthage, Cambridge 2010.
COLISH M. L., The Stoic Tadition from Antiquity to the Early Middle Ages, vol. II. Stoicism in Christian Latin Thought through the Sixth Century, Leiden 1985.
Cyprian, bp Kartaginy, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 243-248.
Cyprian, Ps.-, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 248-250.
DEVORE D. J., “The only event mightier than everyone’s hope”. Classical Historiography and Eusebius’ plague narrative, “Histos” 14 (2020) 1–34, https://research.ncl.ac.uk/histos/documents/2020AA01DeVoreEusebiusPlagueNarrative.pdf, dostęp: 22 I 2021.
Dionizy Aleksandryjski Wielki, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 274-276;
FAVEZ CH., La consolation latine chrétienne, Paris 1937.
HAMMAN A., Oracoli Sybillini, w: NDPAC 2, 3637-3640.
HARPER K., Pandemics and Passages to Late Antiquity. Rethinking the Plague of c. 249-70 Described by Cyprian”, „Journal of Roman Archaeology” 28 (2015) 223-60.
HARPER K., Another eyewitness to the plague described by Cyprian with notes on the “Persecution of Decius”, „Journal of Roman Archaeology” 29 (2016) 473-476.
HARPER K., The Fate of Rome. Climate, Disease, and the End of an Empire, Princeton - Oxford 2017.
JONES CH. P., Dexippus and the Third-Century Plague, w: Empire in Crisis. Gothic Invasions and Roman Historiography, ed. F. Mitthof, G. Martin, J. Grusková, Wien 2020, 159-164.
KAMIMURA N., North African Way of Approaching to Medical Healing and the ‘Plague of Cyprian, APECSS 12th Annual Conference ‘Health, Well-Being, and Old Age in Early Christianity’ 13–15 September 2018, Okayama University, https://www.academia.edu/38149311/North_African_Way_of_Approaching_to_Medical_Healing_and_the_Plague_of_Cyprian_, dostęp: 22 I 2021.
KEARNS A. L., A Plague in a Crisis. Differential Diagnosis of the Cyprian Plague and its Effects on the Roman Empire in the Third Century CE, A Thesis Submitted to the Faculty of the Department of Religious Studies and Classics, University of Arizona 2018, http://hdl.handle.net/10150/628104, dostęp: 22 I 2021.
KOCH H., Cyprianische Untersuchungen, Bonn 1926.
LIEBESCHUETZ W., Was there a crisis of the third century, w: Crisis and the Roman empir. Proceedings of the Seventh Workshop of the International Network Impact of Empire (Nijmegen, June 20-24, 2006), ed. O. Hekster, G. de Kleijn, D. Slootjes, Leiden 2007, 11-20.
ŁAWIŃSKA-TYSZKOWSKA J., Philostratos, w: Słownik Pisarzy Antycznych, red. A. Świderkówna, Warszawa 1999, 360-361.
NAUTIN P., Prinzivalli E., Dionigi di Alessandria, w: NDPAC 1, 1431-1432.
PIETRAS H., Wprowadzenie, w: Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, tłum. A. Caba na podst. tłum. A. Lisieckiego, opr. H. Pietras, Kraków 2013, 5-9.
Poncjusz, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 809-810.
Roman Imperial Coinage, vol. IV, part 3: Gordian III – Uranius Antoninus, ed. H. Mattingly, E.A. Sydenham, C.H.V. Sutherland, London 1945.
SAXER V., Cipriano di Cartagine, w: NDPAC 1, 1028-1034.
SAXER V., HEID S., Ponzio, w: NDPAC 3, 4226.
SCOURFIELD J. H. D., The De Mortalitate of Cyprian. Consolation and Context, “Vigiliae Christianae” 50(1996) 1, 12-41.
STROBEL K., Das Imperium Romanum im “3. Jahrhundert”. Modell einer historischen Krise? Zur Frage mentaler Strukturen breiterer Bevölkerungsschichten in der Zeit von Marc Aurel bis zum Ausgang des 3. Jh. n.Chr., Stuttgart 1993.
Sybillińskie Księgi, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 886-888.
ŚWIDERKÓWNA A., Deksippos, w: Słownik Pisarzy Antycznych, red. A. Świderkówna, Warszawa 1999, 155.
VERONESE M., “Tacere ultra non oportet”. Aspetti della polemica cristiana nell’Ad Demetrianum, w: Lessico, argomentazioni e strutture retoriche nella polemica di età cristiana (III- V sec.), ed. A. Capone, Turnhout 2012, 67-84.
WYSOCKI M., Eschatologia okresu prześladowań na podstawie pism Tertuliana i Cypriana, Lublin 2010.
ZOCCA E., La „senectus mundi”. Significato, fonti e fortuna di un tema Ciprianeo, „Augustinianum” 35 (1995) 641-677.
CYPRIANUS CARTHAGINENSIS, Ad Demetrianum, ed. J.-C. Fredouille, SCh 467, Paris 2003, tłum. J. Czuj, Św. Cyprian, Do Demetriana, w: Św. Cyprian, Pisma, I. Traktaty, POK 19, Poznań 1937 [reprint: Poznań 2015], 304-323.
CYPRIANUS CARTHAGINENSIS, De mortalitate, ed. G. Hartel, CSEL 3/1, Vindobonae 1868, 295-314, tłum. J. Czuj, Św. Cyprian, O śmiertelności, w: Św. Cyprian, Pisma, I. Traktaty, POK 19, Poznań 1937 [reprint: Poznań 2015], 255-271.
CYPRIANUS CARTHAGINENSIS, Epistularium, ed. G.F. Diercks, CCL III B-D, Turnholti 1994, tłum. W. Szołdrski, Św. Cyprian, Listy, PSP 1, Warszawa 1969.
EUSEBIUS CAESARIENSIS, Historia ecclesiastica, ed. G. Bardy, Historie Ecclésiastique. Livres V-VII, SCh 4, Paris 1955, tłum. A. Caba, Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, opr. H. Pietras, Kraków 2013.
PONTIUS DIACONUS, Vita Cypriani, ed. A.A.R. Bastiaensen, w: Vite dei Santi, ed. Ch. Mohrmann, Milano 1975, 4-49, tłum. J. Czuj, Poncjusz Diakon, Żywot Cecyliusza Cypriana, w: Św. Cyprian, Pisma, I. Traktaty, POK 19 Poznań 1937 [reprint: Poznań 2015], Poznań 56-75.
PSEUDO-CYPRIANUS, De laude martyrii, ed. G. Hartel, CSEL 3/3, Vindobonae 1871, 26-52.
BRENT A., Cyprian and Roman Carthage, Cambridge 2010.
COLISH M. L., The Stoic Tadition from Antiquity to the Early Middle Ages, vol. II. Stoicism in Christian Latin Thought through the Sixth Century, Leiden 1985.
Cyprian, bp Kartaginy, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 243-248.
Cyprian, Ps.-, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 248-250.
DEVORE D. J., “The only event mightier than everyone’s hope”. Classical Historiography and Eusebius’ plague narrative, “Histos” 14 (2020) 1–34, https://research.ncl.ac.uk/histos/documents/2020AA01DeVoreEusebiusPlagueNarrative.pdf, dostęp: 22 I 2021.
Dionizy Aleksandryjski Wielki, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 274-276;
FAVEZ CH., La consolation latine chrétienne, Paris 1937.
HAMMAN A., Oracoli Sybillini, w: NDPAC 2, 3637-3640.
HARPER K., Pandemics and Passages to Late Antiquity. Rethinking the Plague of c. 249-70 Described by Cyprian”, „Journal of Roman Archaeology” 28 (2015) 223-60.
HARPER K., Another eyewitness to the plague described by Cyprian with notes on the “Persecution of Decius”, „Journal of Roman Archaeology” 29 (2016) 473-476.
HARPER K., The Fate of Rome. Climate, Disease, and the End of an Empire, Princeton - Oxford 2017.
JONES CH. P., Dexippus and the Third-Century Plague, w: Empire in Crisis. Gothic Invasions and Roman Historiography, ed. F. Mitthof, G. Martin, J. Grusková, Wien 2020, 159-164.
KAMIMURA N., North African Way of Approaching to Medical Healing and the ‘Plague of Cyprian, APECSS 12th Annual Conference ‘Health, Well-Being, and Old Age in Early Christianity’ 13–15 September 2018, Okayama University, https://www.academia.edu/38149311/North_African_Way_of_Approaching_to_Medical_Healing_and_the_Plague_of_Cyprian_, dostęp: 22 I 2021.
KEARNS A. L., A Plague in a Crisis. Differential Diagnosis of the Cyprian Plague and its Effects on the Roman Empire in the Third Century CE, A Thesis Submitted to the Faculty of the Department of Religious Studies and Classics, University of Arizona 2018, http://hdl.handle.net/10150/628104, dostęp: 22 I 2021.
KOCH H., Cyprianische Untersuchungen, Bonn 1926.
LIEBESCHUETZ W., Was there a crisis of the third century, w: Crisis and the Roman empir. Proceedings of the Seventh Workshop of the International Network Impact of Empire (Nijmegen, June 20-24, 2006), ed. O. Hekster, G. de Kleijn, D. Slootjes, Leiden 2007, 11-20.
ŁAWIŃSKA-TYSZKOWSKA J., Philostratos, w: Słownik Pisarzy Antycznych, red. A. Świderkówna, Warszawa 1999, 360-361.
NAUTIN P., Prinzivalli E., Dionigi di Alessandria, w: NDPAC 1, 1431-1432.
PIETRAS H., Wprowadzenie, w: Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, tłum. A. Caba na podst. tłum. A. Lisieckiego, opr. H. Pietras, Kraków 2013, 5-9.
Poncjusz, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 809-810.
Roman Imperial Coinage, vol. IV, part 3: Gordian III – Uranius Antoninus, ed. H. Mattingly, E.A. Sydenham, C.H.V. Sutherland, London 1945.
SAXER V., Cipriano di Cartagine, w: NDPAC 1, 1028-1034.
SAXER V., HEID S., Ponzio, w: NDPAC 3, 4226.
SCOURFIELD J. H. D., The De Mortalitate of Cyprian. Consolation and Context, “Vigiliae Christianae” 50(1996) 1, 12-41.
STROBEL K., Das Imperium Romanum im “3. Jahrhundert”. Modell einer historischen Krise? Zur Frage mentaler Strukturen breiterer Bevölkerungsschichten in der Zeit von Marc Aurel bis zum Ausgang des 3. Jh. n.Chr., Stuttgart 1993.
Sybillińskie Księgi, w: Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018, 886-888.
ŚWIDERKÓWNA A., Deksippos, w: Słownik Pisarzy Antycznych, red. A. Świderkówna, Warszawa 1999, 155.
VERONESE M., “Tacere ultra non oportet”. Aspetti della polemica cristiana nell’Ad Demetrianum, w: Lessico, argomentazioni e strutture retoriche nella polemica di età cristiana (III- V sec.), ed. A. Capone, Turnhout 2012, 67-84.
WYSOCKI M., Eschatologia okresu prześladowań na podstawie pism Tertuliana i Cypriana, Lublin 2010.
ZOCCA E., La „senectus mundi”. Significato, fonti e fortuna di un tema Ciprianeo, „Augustinianum” 35 (1995) 641-677.
Skibiński, T., & Książyk, M. P. (2021). Postawa chrześcijan wobec „Zarazy Cypriana” w świetle źródeł epoki. Vox Patrum, 78, 121–140. https://doi.org/10.31743/vp.12239
Tomasz Skibiński
tskibinski@sac.org.pl
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego https://orcid.org/0000-0001-5509-0865
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego https://orcid.org/0000-0001-5509-0865
Maciej Piotr Książyk
Wyższe Seminarium Duchowne w Ołtarzewie - Wydział Teologiczny - Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego https://orcid.org/0000-0002-2578-1427
Wyższe Seminarium Duchowne w Ołtarzewie - Wydział Teologiczny - Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego https://orcid.org/0000-0002-2578-1427
Licencja
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
