Gog – eschatologiczny i realny wróg z Północy w literaturze patrystycznej i średniowiecznej
Piotr Kochanek
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-9702-548X
Abstrakt
Celem tego artykułu jest przedstawienie rozumienia trzech pojęć: Gog (Ez 38-39), Magog (Rdz 10, 2) oraz Gog i Magog (Ap. 20, 7-10). Chodzi tutaj zarówno o ich aspekt eschatologiczny i historyczny, jak również o ich etymologię. Analizując pisma wielu autorów chrześcijańskich można stwierdzić, że Gog z Księgi Ezechiela był przedstawiany zwykle jako eschatologiczny wróg z Północy. Z kolei Magog syn Jafeta z Księgi Rodzaju był uważany za protoplastę Scytów. Natomiast Gog i Magog z Apokalipsy św. Jana to synonim szatana – eschatologicznego wroga wyznawców Chrystusa. Praktycznie tylko Ambroży z Mediolanu utożsamił Goga Ezechiela z konkretnych ludem, a mianowicie z Gotami, odwołując się do współczesnej mu sytuacji geopolitycznej cesarstwa po bitwie pod Adrianopolem. Jednak interpretację tę przejęło niewielu autorów łacińskich i greckich. Większość pisarzy kościelnych opowiedziała się po stronie Hieronima i Augustyna – krytyków historycznej interpretacji tekstu Ezechiela. Z kolei identyfikacja Magoga z Księgi Rodzaju ze Scytami, znana przynajmniej od czasów Józefa Flawiusza, spotkała się niemal z powszechną akceptacją. Różnica między autorami greckimi a łacińskimi polega tutaj na tym, że ci pierwsi powtarzali wiernie tę identyfikację, a tym samym przekazywali potomnym archaizujący obraz Północy. W konsekwencji Scytami nazywali oni nie tylko Gotów, czy Hunów, lecz także Awarów, Pieczyngów, Węgrów i Mongołów. Niektórzy pisarze łacińscy starali się ten obraz aktualizować. Generalnie jednak wszystkie ludy przybywające z północnego-wschodu nosiły piętno biblijnego wroga z Północy, ponieważ to właśnie Biblia była dla ówczesnych autorów kościelnych autorytetem również w zakresie geografii i etnografii.
Słowa kluczowe:
Gog, Magog, Północ złowieszcza, Scytowie, Goci, wróg z PółnocyBibliografia
Adamus Bremensis, Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum, ed. I.M. Lappen-Berg, w: MGH Scriptores VII, Hannoverae 1846, s. 283-389 (= PL 146, 433B-662B).
Ambrosius Mediolanensis, De fide ad Gratianum Augustum, ed. O. Faller, CSEL 78, Vindobonae 1962 (= PL 16, 549A-726D).
Ambrosius Autpertus, Expositio in Apocalypsin libri I-IX, ed. R. Weber, CCCM 27-27A, Turnholti 1975.
Anastasius Sinaita, Quaestiones et responsiones, ed. J. Piilonen, w: J. Piilonen, Hippolytus Romanus, Epiphanius Cypriensis and Anastasius Sinaita. A Study of the ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΗΣ, Annales Academiae Scientiarum Fennicae Ser. B/181, Helsinki 1974, s. 13-25 (= PG 89, 556A-561B).
Andreas Caesariensis, Commentarius in Apocalypsin, PG 106, 216D-457A.
Angelomus Luxoviensis, Commentarius in Genesin, PL 115, 107A-244A.
Anonymus, Cronica Gothorum, ed. Th. Mommsen, MGH Auctores Antiquissimi XI, Berolini1894, s. 378-388.
Anonymus Auctor Theognosiae, Dissertatio contra Iudeos, ed. M. Hostens, CCG 14, Turnholti 1986.
Arethas Caesariensis, Commentarius in Apocalypsin, PG 106, 500A-785D.
Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, ed. E. Hoffmann, CSEL 40/1-2, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1899-1900 (= CCL 47-48; PL 41, 13-804).
Beda Venerabilis, Explanatio Apocalypsis, PL 93, 129D-206D.
Beda Venerabilis, Libri quatuor in principium Genesis (= Hexaemeron), ed. Ch.W. Jones, CCL 118A, Turnholti 1967 (= PL 91, 9A-190C).
Berengaudus, Expositio in septem visiones libri Apocalypsis, PL 17, 843A-1058C.
Biblia Hebraica Stuttgartensia, opera A. Schenker, editio quinta, Stuttgart 1997.
Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, praeparavit R. Gryson, editio quarta, Stuttgart 1994.
Bruno Astensis, Commentaria in Apocalypsin, PL 165, 605A-736C.
Cassiodorus-Epiphanius, Historia ecclesiastica tripartita, ed. W. Jacob – R. Hanslik, CSEL 71, Vindobonae 1952 (= PL 69, 879D-1214C).
Cosmas Indicopleustès, Topographie chréstienne, ed. W. Wolska-Conus, SCh 141, 159, 197, Paris 1968-1973 (= PG 88, 49-461A).
Eucherius Lugdunensis, Instructiones, ed. K. Wotke, w: Eucherius Lugdunensis, Opera omnia, pars I, CSEL 31, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1894 (= PL 50, 773A-882D).
Eugippius, Excerpta ex operibus S. Augustini, ed. P. Knoell, CSEL 9/1, Vindobonae 1885 (= PL 62, 561D-1088A).
Frechulphus Lexoviensis, Historiae, ed. M.I. Allen, w: Frechulphus Lexoviensis, Opera omnia, CCCM 169A, Turnholti 2002, s. 17-724 (= PL 106, 917B-1258B).
Gerhohus Reicherspergensis, Commentarius aureus in Psalmos, PL 193, 619A-1814A i PL 194, 9A-998B.
Gervase of Tilbury, Otia imperialia. Recreation for an Emperor, ed. S.E. Banks – J.W. Binns, Oxford Medieval Texts, Oxford 2002.
Gotifredus Viterbiensis, Pantheon XXVII 1, ed. G. Waitz, MGH Scriptores XII, Hannoverae 1872, s. 107-307 (por. PL 198, 875D-1044D).
Haymo Halberstadensis, Enarratio in Apocalypsin, PL 117, 937C-1220D.
Hieronymus Stridonensis, Commentaria in Hiezechielem, ed. F. Glorie, CCL 75, Turnholti 1964 (= PL 25, 15A-490D).
Hieronymus Stridonensis, Hebraicae quaestiones in libro Geneseos, ed. P. de Lagarde, w: Hieronymus Stridonensis, Opera, pars I/1: Opera exegetica, CCL 72, Turnholti 1959, s. 1-56 (= PL 23, 983A-1062A).
Hieronymus Stridonensis, Liber interpretationum hebraicorum nominum, ed. P. de Lagarde, w: Hieronymus Stridonensis, Opera, pars I/1, s. 57-161 (= PL 23, 771A-858).
Hippolytus Romanus, Die Chronik, ed. A. Bauer – R. Helm, GCS 46, Berlin 1955
Historia Brittonum cum additamentis Nennii, ed. Th. Mommsen, MGH Auctores Antiquissimi XIII, Berolini 1898, s. 111-222.
Ioannes Zonaras, Annales, ed. M. Pinder, vol. 1-3, CSHB [40, 45, 50], Bonnae 1841-1897 (= PG 134, 40A-1413A; PL 135, 9A-326C). (Crossref)
Iosephus Flavius, Antiquitates Iudaicae, w: Josephus, [Works], vol. 4: Jewish Antiquities, Books I-IV, LCL 242, London – Cambridge (Massachusetts) 1961.
Isidorus Hispalensis, Etymologiae, PL 82, 73C-728C.
Isidorus Hispalensis, Historia Gothorum Wandalorum Sueborum ad a DCXXIV, ed. Th. Mommsen, w: MGH Auctores Antiquissimi XI, Berolini 1894, s. 267-303 (= PL 83, 1057-1082C).
Leo Grammaticus (Symeon Logothetes), Chronographia, ed. I. Bekker, CSHB [34], Bonnae 1842, s. 3-331.
Martinus Legionensis, Expositio libri Apocalypsis, PL 209, 299A-420A.
Origenes, Werke, 7. Bd.: Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung, 2. Teil: Die Homilien zu Numeri, Josua und Iudices, hrsg. von W.A. Baehrens, GCS 30, Leipzig 1921 (Homiliae in Numeros: PG 12, 585A-806A).
Origenes, Werke, 8. Bd.: Homilien zu Samuel I, zum Hohelied und zu den Propheten. Kommentar zum Hohelied in Rufins und Hieronumus’ Übersetzung, hrsg. von W.A. Baehrens, GCS 33, Leipzig 1925 (Commentarius in Canticum canticorum: SCh 375; PG 13, 61A-198C). (Crossref)
Primasius Hadrumetinus, Commentarius in Apocalypsin, ed. A.W. Adams, CCL 92, Turnholti 1985 (= PL 68, 793C-936D).
Procopius Gazaeus, Commentarius in Genesim, PG 87/1, 21A-512C.
Pseudo-Anselmus Laudunensis, Enarrationes in Apocalypsin, PL 162, 1499C-1586D.
Pseudo-Beda Venerabilis, Expositio in primum librum Mosis (In Pentateuchum commentarii), PL 91, 189D-286B.
Pseudo-Beda Venerabilis, Quaestionum super Genesim ex dictis Patrum dialogus, PL 93, 233D-364C.
Pseudo-Eucherius Lugdunensis, Commentarii in Genesim, PL 50, 893B-1048B.
Pseudo-Eustathius Antiochenus, Commentarius i Hexaemeron, PG 18, 708A-793C.
Pseudo-Theodosius Melitenus (Symeon Logothetes), Chronographia, ed. G.L.F. Tafel, Monumenta Saecularia/Historische Classe III/1, München 1859.
Pseudo-Walafridus Strabus, Glossa ordinaria, PL 113, 67B-1316C.
Quodvultdeus, Dimidium temporis in signis Antichristi IV 5, 19-24, ed. R. Braun, w: Opera Quodvultdeo Carthaginiensi episcopo tributa, CCL 60, Turnholti 1976, s. 190-215 (= SCh 102; PL 51, 837C-854A).
Rabanus Maurus, Commentaria in Ezechielem, PL 110, 497D-1084C.
Rabanus Maurus, Commentaria in Genesim, PL 107, 439C-670B.
Rabanus Maurus, Commentaria in libros II Paralipomenon, PL 109, 279B-540B.
Rabanus Maurus, De universo, PL 111, 9A-614B.
Ranulfus Higden, Polychronicon, ed. Ch. Babington, vol. 1, Rerum Britannicarum Medii Ævi Scriptores 41/1, London 1865.
Remigius Antissiodorensis, Commentarius in Genesim, PL 131, 51C-134C.
Remigius Antissiodorensis, Epistola prima R(emigii) ad D(adonem) episcopum Virdunensem, PL 131, 963D-968C.
Remigius Antissiodorensis, Expositio super Genesim, ed. B. Van Name Edwards, CCCM 136, Turnholti 1999.
Ricardus de Sancto Victore, In Apocalypsim Ioannis libri septem, PL 196, 683B-888B.
Rodericus Ximenius de Rada, Breviarium historie catholice (VI-IX), ed. J.F. Valverde, CCCM 72A, Turnholti 1993.
Rodericus Ximenius de Rada, Historia de rebus Hispaniae sive Historia Gothica, ed. J.F. Valverde, CCCM 72, Turnholti 1992.
Rupertus Tuitiensis, De sancta Trinitate et operibus eius, ed. R. Haacke, CCCM 21-24, Turnholti 1971-1972 (= PL 167, 197B-1828B).
Rupertus Tuitiensis, In Apocalypsim Ioannis Apostoli commentaria XI 20, PL 169, 827A-1214C,
Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, ed. A. Rahlfs, editio secunda, Stuttgart 1979.
Sokrates, Kirchengeschichte, hrsg. von G.Ch. Hansen, mit Beiträgen von M. Sirinjan, GCS N.F. 1, Berlin 1995 (= PG 67, 29-842B). (Crossref)
Theodoretus Cyrensis, In divini Ezechielis prophetiam interpretatio, PG 81, 807A-1256B.
Theodoretus Cyrensis, Quaestiones in Numeros, PG 80, 349D-400C.
William of Jumièges, Orderic Vitalis, Robert of Torigni, Gesta Normannorum ducum, ed. E.M.C. van Houts, vol. 1-2, Oxford Medieval Texts, Oxford 1992-1995 (= PL 149, 779A-910A).
Aalders J.G., Gog en Magog in Ezechiel, Kampen 1951.
Allinson E., Mapping the Mongols: depictions and descriptions of Mongols on medieval European world maps, „Leidschrift” 28/1 (2013) s. 33-49.
Anderson A.R., Alexander at the Caspian Gates, „Transactions of the American Philological Association” 59 (1928) s. 130-163. (Crossref)
Anderson A.R., Alexander’s Gate, Gog and Magog, and the Inclosed Nations, Publications of the Mediaeval Academy of America 12, Cambridge (Massachusetts) 1932.
Astour M.C., Ezekiel’s Prophecy of Gog and the Cuthean Legend of Naram-Sin, JBL 95 (1976) s. 567-579. (Crossref)
Barthélemy D., Les „tiqquné sopherim” et la critique textuelle de l’Ancien Testament, w: Congress Volume, Bonn 1962, Supplements to Vetus Testamentum 9, Leiden 1963, s. 285-304 (= tenże, Études d’histoire du texte de l’Ancien Testament, Orbis Biblicus et Orientalis 21, Fribourg (Suisse) – Göttingen 1978, s. 91-110. (Crossref)
Beurlier E., Magog, DB, t. 4/1: L – Mezuza, Paris 1912, k. 570.
Bieling H., Zu den Sagen von Gog und Magog, Berlin 1882.
Boyle J.A., Alexander and the Mongols, „Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland” 2 (1979) s. 123-136. (Crossref)
Bøe S., Gog and Magog: Ezekiel 38-39 as Pre-text for Revelation 19, 17-21 and 20, 7-10, Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament II/135, Tübingen 2001.
Brincken A.-D. von den, Gog und Magog, w: Die Mongolen, Haus der Kunst München, 22. März bis 28. Mai 1989, hrsg. von W. Heissig – C.C. Müller, Bd. 2, Innsbruck – Frankfurt am Main 1989, s. 27-29.
Budde K., „Der von Norden” in Joel 2, 20, „Orientalistische Literaturzeitung” 22 (1919) k. 1-5. (Crossref)
Budde K., Der Umschwung in Joel 2, „Orientalistische Literaturzeitung” 22 (1919) k. 104-110. (Crossref)
Budzanowska D., Św. Augustyn o millenaryzmie na podstawie „De civitate Dei” XX, WST 21/2 (2011) s. 189-208.
Burnett C.S.F., An Apocryphal Letter from the Arabic Philosopher Al Kindi to Theodore, Frederick II’s Astrologer, concerning Gog and Magog, the Enclosed Nations, and the Scourge of the Mongols, „Viator” 15 (1984) s. 151-168. (Crossref)
Burnett C.S.F. – Gautier Dalché P., Attitudes Towards the Mongols in Medieval Literature: The XXII Kings of Gog and Magog from the Court of Frederick II to Jean de Mandeville, „Viator” 22 (1991) s. 153-168. (Crossref)
Childs B.S., The Enemy from the North and the Chaos Tradition, JBL 78 (1959) s. 187-198 (= A Prophet to the Nations: Essays in Jeremiah Studies, ed. by L.G. Perdue – B.W. Kovacs, Winona Lake 1984, s. 151-161).
Condamin A., Le livre de Jérémie, traduction et commentaire, 3e éd., Paris 1936.
Cazelles H., Sophonie, Jérémie, et les Scythes en Palestine, RB 74 (1967) s. 24-44 (= tenże, Zephaniah, Jeremiah, and the Scythians in Palestine, w: Prophet to the Nations: Essays in Jeremiah Studies, ed. by G. Perdue – B.W. Kovacs, Winona Lake 1984, s. 129-149).
Dariali: The „Caspian Gates” in the Causasus from Antiquity to the Age of the Huns and the Middle Ages. The Joint Georgian-British Dariali Gorge Excavations & Surveys of 2013-2016, ed. by E.W. Sauer, British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs 6, vol. 1-2, Oxford 2020.
Donzel E. van – A. Schmidt A., Gog and Magog in Early Eastern Christian and Islamic Sources: Sallam’s Quest for Alexander’s Wall, Brill’s Inner Asian Library 22, Leiden – Boston 2009.
Gawłowska W., Le mythe de Gog et Magog dans la légende d’Alexandre le Grand, w: The Force of Vision, vol. 2: Visions in History, Proceedings of the XIIIth Congress of the International Comparative Literature Association, Tokyo 1991, ed. by G. Gillespie, Tokyo 1995, s. 161-166.
Gerritsen W.P., Gog and Magog in Medieval and Early Modern Western Tradition, w: Embodiments of Evil. Gog and Magog: Interdisciplinary Studies of the ‘Other’ in Literature & Internet Texts, ed. by A.A. Seyed-Gohrab – F. Doufikar-Aerts – S. McGlinn, Iranian Studies, Leiden 2011, s. 9-21.
Gow A., Gog and Magog on Mappaemundi and Early Printed Maps: Orientalizing Ethnography in the Apocalyptic Tradition, „Journal of Early Modern History” 2/1 (1998) s. 61-88. (Crossref)
Graf A., Roma nella memoria e nelle immaginazioni del medio evo, vol. 2, Torino 1883.
Gressmann H., Der Ursprung der israelitisch-jüdischen Eschatologie, Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testament 6, Göttingen 1905.
Gressmann H., Der Messias, Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testament 26, Göttingen 1929.
Heller B., Gog und Magog im jüdischen Schrifttum, w: Jewish Studies: In Memory of George A. Kohut 1874-1933, ed. by S.W. Baron – A. Marx, New York 1935, s. 350-358.
Hermisson J.-H., „Der Feind aus dem Norden” (Jer 4-6). Zu einem Gedichtzyklus Jeremias, w: Schriftprophetie. Festschrift für Jörg Jeremias zum 65. Geburtstag, hrsg. von F. Hartenstein – J. Krispenz – A. Schart, Neulirchen-Vluyn 2004, s. 233-251.
Harris S.L., The Second Vision of Jeremiah: Jer 1,13-15, JBL 102 (1983) s. 281-282. (Crossref)
Hoonacker A. van, Eléments sumériens dans le livre d’Ezéchiel?, „Zeitschrift für Assyriologie” 28 (1914) s. 333-336.
Hyatt J.Ph., The Peril from the North in Jeremiah, JBL 59/4 (1940) s. 499-513. (Crossref)
Irwin W.A., The Face of the Pot, Jeremiah 1:13b, „American Journal of Semitic Languages and Literature” 47 (1930-1931) s. 288-289. (Crossref)
Jasiński A.S., Bezpieczne zamieszkanie Izraela – orędzie Ezechiela, WPT 23/2 (2015) s. 13-25.
Kapelrud A.S., Joel Studies, Uppsala Universitets Årsskrift 1948/4, Uppsala – Leipzig 1948.
Knobel A., Die Völkertafel der Genesis. Ethnographische Untersuchungen, Giessen 1850. (Crossref)
Koch K., The Prophets, vol. 2: The Babylonian and Persian Periods, trans. by M. Kohl from the German, London 1983.
Kochanek P., Die Vorstellung vom Norden und der Eurozentrismus. Eine Auswertung der patristischen und mittelalterlichen Literatur, Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz. Abteilung für Abendländische Religionsgeschichte 205, Mainz 2004.
Kochanek P., Klauzura północno-wschodniej Azji na mapach średniowiecznych i wczesnonowożytnych, "Vox Patrum" 65 (2016) s. 211-344. (Crossref)
Kochanek P., Graphisches Schema des nordöstlichen Teils von Asiens, „Przegląd Piśmiennictwa Teologicznego” 23/2 (2017) s. 219-304.
Langdon S., A Sumerian Grammar and Chrestomathy, Paris 1911.
Lauha A., Zaphon. Der Norden und die Nordvölker im Alten Testament, Annales Academiae Scientiarum Fennicae B 49/2, Helsinki 1943.
Lenormant F., Magog, fragment d’une étude sur l’ethnographie du chapitre X de la Genèse, „Le Muséon” 1/1 (1882) s. 9-48 (= tenże, Les origines de l’histoire d’après la Bible et les traditions des peuples orientaux, t. II/1: L’humanité nouvelle et la dispersion des peuples, 2e éd., Paris 1882, s. 412-476).
Lindbolm J., Der Kessel in Jer 1,13f., ZAW 68 (1956) s. 223-224. (Crossref)
Lisowsky G., Konkordanz zum hebräischen Alten Testament, Stuttgart 1958.
Łatyszonek O., Joachim z Fiore, Gog z Magog i Biała Ruś, „Annus Albaruthenicus” 12 (2011) s. 7-27.
Manselli R., I popoli immaginari: Gog e Magog, w: Popoli e paesi nella cultura altomedievale, 23-29 aprile 1981, t. 2, Settimane di Studi del Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo 29/2, Spoleto 1983, s. 487-517.
Nazmi A., Gog i Magog w tradycji muzułmańskiej i źródłach arabskich, w: Z Mekki do Poznania, Materiały 5. Ogólnopolskiej Konferencji Arabistycznej, Poznań, 9-10 czerwca 1997, pod red. H. Jankowskiego, Poznań 1998, s. 191-198.
Olszewska K., Rozumienie postaci Goga i Magoga w Biblii i w literaturze pozabiblijnej, StPł 40 (2012) s. 97-106.
Olszewska K., Smok, Bestia, Fałszywy Prorok, Gog i Magog jako antagoniści Boga w Apokalipsie, „Teologia i Człowiek” 26/2 (2014) s. 161-171. (Crossref)
Otzen B., גּוּג, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, 1. Bd., hrsg. von G.J. Botterweck – H. Ringgren, Stuttgart – Berlin 1970, k. 958-965.
Paciorek P., Czas kresu czasów w literaturze apokaliptycznej, "Vox Patrum" 62 (2014) s. 383-425. (Crossref)
Paroń A., Zagadnienie „origines gentium” w dworskiej historiografii bizantyjskiej. Głos w dyskusji, w: Origines mundi, gentium et civitatum, red. S. Rosik – P. Wiszewski, Acta Universitatis Wratislaviensis 2339. Historia 153, Wrocław 2001, s. 91-95.
Pikor W., Ez 38-39 jako zwiastun eschatologii apokaliptycznej, w: Apokaliptyka wczesnego judaizmu i chrześcijaństwa, red. M.S. Wróbel, Analecta Biblica Lublinensia 6, Lublin 2010, s. 49-67.
Popowski R., Onomastykon Septuaginty, Warszawa 2013.
Pranke P., Swoi czy obcy? Obraz relacji pierwszych Piastów z przedstawicielami dynastii oraz arystokracji Imperium Ludolfingów, w: Obcy, red. J. Dzieduszycki – J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie 14, Poznań 2012, s. 89-114.
Railton N.M., Gog and Magog: The History of a Symbol, „Evangelical Quarterly” 75/1 (2003) s. 23-43. (Crossref)
Reimer D.J., The „Foe” and the „North” in Jeremiah, ZAW 101 (1989) s. 223-232. (Crossref)
Rumianek R., „Gog z krainy Magog” (Ez 38, 2), STV 36/2 (1998) s. 19-24.
Sáenz-López Pérez S., La representación de Gog y Magog y la imagen del Antichristo en las cartas náuticas bajomedievales, „Archivo Español de Arte” 78 (2005) s. 263-276. (Crossref)
Samarrai A., Beyond Belief and Reverance: Medieval Mythological Ethnography in the Near East and Europe, „Journal of Medieval and Renaissance Studies” 23/1 (1993) s. 19-42.
Sannazaro M., „Gog iste Gothus est”: presenze barbariche a Milano e in Lombardia tra fine IV e inizio V secolo alla luce delle testimonianze archeologiche ed epigrafiche, „Studia Ambrosiana” 5 (2011) s. 95-119.
Sauer G., Mandelzweig und Kessel in Jer 1,11ff., ZAW 78 (1966) s. 56-61. (Crossref)
Scafi A., Mapping the End: The Apocalypse in Medieval Cartography, „Literature and Theology” 26/4 (2012) s. 400-416. (Crossref)
Soares P.R.N., A representação dos povos de Gog e Magog no mapa de Hereford e a percepção da alteridade na baixa Idad Média, „Tempo” 18/33 (2012) s. 217-241. (Crossref)
Spychała L., „Dicunt…Gog et Magog esse Hungros…” Z Problematyki średniowiecznych „origines gentium”, w: Średniowiecze polskie i powszechne, t. 2, red. I. Panic – J. Sperka, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 2056, Katowice 2002, s. 89-114.
Spychała L., Węgrzy jako „pars aliqua gentis Massagetum”. Ślady późnoantycznej i wczesnośredniowiecznej uczoności w dziele Tomasza archidiakona Splitu, cz. 1: Postrzeganie Węgrów we wczesnym średniowieczu z perspektywy zastosowanych w źródłach określeń, „Studia Antiquitatis et Medii Aevi Incohantis” 5 (2020) s. 155-195.
Staerk W., Zu Habakuk 1, 5-11. Geschichte oder Mythos, ZAW 51 (1933) s. 1-28. (Crossref)
Stock B., Der „Nördliche” und die Komposition des Buchs Joel, „Neue Kirchliche Zeitschrift” 19 (1908) s. 725-750.
Strzelczyk J., Gog i Magog, MW 12/3 (1969) s. 15-18 (= tenże, Szkice średniowieczne, Poznań 1987, s. 90-98).
Strzelczyk J., Gerwazy z Tilbury. Studium z dziejów uczoności geograficznej w średniowieczu, Monografie z Dziejów Nauki i Techniki 66, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970.
Strzelczyk J., Goci – rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984.
Strzelczyk J., Oko w oko z wcieleniem Goga i Magoga. Jan di Piano Carpini w poselstwie do wielkiego chana, w: tenże, „Klucz do poznania nieba”. Z dziejów myśli racjonalistycznej w średniowieczu, Gdańsk 2003, s. 203-258 (= rozdz. VI).
Szram M., Chrystus – Mądrość Boża według Orygenesa, Lublin 1997.
Urbański R., Tartarorum gens brutalis. Trzynastowieczne najazdy mongolskie w literaturze polskiego średniowiecza na porównawczym tle piśmiennictwa łacińskiego antyku i wieków średnich, Studia Staropolskie. Series Nova XV (LXXI), Warszawa 2007.
Vaggione R.P., Over all Asia? The Extent of the Scythian Domination in Herodotus, JBL 92/4 (1973) s. 523-530. (Crossref)
Venema H., Commentarius ad librum prophetiarum Jeremiae, Leovardiae 1765.
Vermeylen J., La rédaction de Jérémie 1-10, EThL 58 (1982) s. 252-278.
Visonà G., „Gog iste Gothus est”: l’ombra di Adrianopoli su Ambrogio di Milano, „Studia Ambrosiana” 5 (2011) s. 133-167.
Vivian A., Gog e Magog nella tradizione biblica, ebraica e cristiana, „Rivista Biblica” 25 (1977) s. 389-421.
Vogt E., Vocatio Jeremiae, „Verbum Domini” 42 (1964) s. 241-251.
Voltz P., Der Prophet Jeremia, Kommentar zum Alten Testament 10, 2. Aufl., Leipzig 1928.
Welch A.C., Jeremiah: His Time and His Work, London 1928.
Wellhausen J., Die Kleinen Propheten, 3. Aufl., Berlin 1898.
Wenta J., Do Goga i Magoga. Głos w sprawie autorstwa „Descriptiones terrarum”, w: Drogą historii. Studia ofiarowane profesorowi Józefowi Szymańskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. P. Dymmel – K. Skupieński – B. Trelińska, Lublin 2001, s. 31-39.
Westrem S.D., Against Gog and Magog, w: Text and Territory: Geographical Imagination in the European Middle Ages, ed. by S. Tomasch – S. Gilles, Middle Ages Series, Philadelphia 1998, s. 54-75. (Crossref)
Whitley C.F., Carchemish and Jeremiah, ZAW 80 (1968) s. 38-49 (= A Prophet to the Nations: Essays in Jeremiah Studies, ed. by L.G. Perdue – B.W. Kovacs, Winona Lake 1984, s. 163-173).
Wilke F., Das Skythenproblem im Jeremiabuch, w: Alttestamentliche Studien für Rudolf Kittel zum 60. Geburtstag, dargebracht von A. Alt – G. Beer [et al.], Beiträge zur Wissenschaft von Alten Testament 13, Leipzig 1913, s. 222-254.
Wilson Ch.E., The Wall of Alexander against Gog and Magog and the Expedition sent out to find it by Khalif Wāthiq in 842 A.D., w: Hirth Anniversary Volume, ed. by B. Schindler, Asia Major, London 1922, s. 575-612.
Zwolski E., Kasjodor i Jordanes: Historia gocka czyli scytyjska Europa, Towarzystwo Naukowe KUL. Rozprawy Wydziału Historyczno-Filologicznego 49, Lublin 1984.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0001-9702-548X
Licencja
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
