O mydłach, peelingach i innych środkach pielęgnacyjnych z dodatkiem kadzidła, czyli o kosmetykach i kommotykach w okresie starożytności i wczesnego Bizancjum
Maciej Kokoszko
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-9563-2902
Zofia Rzeźnicka
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-8566-4946
Abstrakt
Kosmetologia (τέχνη κοσμητική), a więc zespół środków i procedur, które miały służyć utrzymaniu naturalnego piękna, była akceptowana zarówno przez pogan, jak i przez chrześcijan. Jedni i drudzy za to odrzucali kommotykę (κομμωτικὴ τέχνη), która była definiowana (przez Galena, Klemensa z Aleksandrii, Grzegorza z Nyssy i Teodoreta z Cyru) jako sztuka zmieniania własnego wygląd kosztem praw natury i zdrowia. Obecny artykuł stawia sobie za cel przeanalizowanie tych informacji zachowanych w księdze VIII Iatricorum libri autorstwa Aecjusza z Amidy, które pozwalają ustalić, jakie preparaty kosmetyczne był do dyspozycji członków społeczeństw śródziemnomorskich dbałych o swoją czystość i zdrowie, niezależnie od tego jaką wiarę reprezentowali. Koncentruje się on wyłącznie na grupie środków, która zawierały w sobie kadzidło. Materiał podlegający analizie pozwala ukazać funkcje substancji wchodzących w skład analizowanych kosmetyków, efektywność działania rzeczonych środków, formę przyjmowaną przez omawiane preparaty oraz adresatów zachowanych przepisów. Autorzy artykułu wysuwają hipotezę, że receptury zostały skomponowane w związku z zakresem wiedzy i umiejętności utrwalonych przez Tytusa Statiliusza Kritona w jego dziele O kosmetykach.
Słowa kluczowe:
medycyna, kosmetologia, kosmetyki, kadzidło, Aecjusz z Amidy, historia, Bizancjum, medycyna starożytna, literatura medycznaBibliografia
Aetii Amideni libri medicinales I–VIII, ed. A. Olivieri, Lipsiae – Berolini 1935-1950.
Athenaei Naucratitae dipnosophistarum libri xv, ed. G. Kaibel, v. 1-3, Lipsiae 1887-1890.
Basilius Caesarensis, De legendis gentilium, in: Saint Basile. Aux jeunes gens sur la manière de tirer profit des lettres Helléniques, ed. F. Boulenger, Paris 1935, p. 41-61.
C. Plini Secundi naturalis historiae libri XXXVII, ed. C. Mayhoff, v. 1-4, Lipsiae 1892-1909.
Clemens Alexandrinus, Paidagogos, in: Clément d’Alexandrie, Le pédagogue, ed. M. Harl – H.-I. Marrou – C. Matray – C. Mondésert, v. 1-3, Paris 1960-1970.
Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium, ed. M. Giacchero, v. 1-2, Genova 1974.
Galenus, De alimentorum facultatibus libri III, in: Claudii Galeni Opera omnia, ed. C.G. Kühn, v. 6, Lipsiae 1823.
Galenus, De compositione medicamentorum per genera, in: Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, v. 13, Lipsiae 1827.
Galenus, De compositione medicamentorum secundum locos libri X, in: Claudii Galeni Opera omnia, ed. C.G. Kühn, v. 11-12, Lipsiae 1827.
Galenus, De methodo medendi libri XIV, in: Claudii Galeni opera omnia, ed. C.G. Kühn, v. 10, Lipsiae 1825.
Galenus, De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri XI, in: Claudii Galeni Opera omnia, ed. C.G. Kühn, v. 12-13, Lipsiae 1826-1827.
Galenus, De usu partium, in: Claudii Galeni Opera omnia, ed. C.G. Kühn, v. 3-4, Lipsiae 1822.
Galien. Tome I: Introduction générale. Sur l’ordre de ses propres livres. Sur ses propres livres. Que l’excellent médecin est aussi philosophe, tr. V. Boudon-Millot, Paris 2007.
Geoponica, ed. H. Beckh, Lipsiae 1895.
Gregorius Nyssenus, Contra Eunomium, in: Gregorii Nysseni opera, ed. W. Jaeger, v. 1/1-2/2, Leiden 1960.
Gregorius Nyssenus, De vita Gregorii Thaumaturgii, PG 46, 893-957.
Herodotus, Historiarum librum IX, ed. H. Dietsch, v. 1-2, Lipsiae 1884-1891.
Oribasii collectionum medicarum reliquiae, ed. I. Raeder, v. 1-4, Lipsiae – Berolini 1928-1933.
Oribasius, Libri ad Eunapium, in: Oribasii Synopsis ad Eustathium filium et Libri ad Eunapium, ed. I. Raeder, v. 6/3, Lipsiae 1964.
Oribasius, Synopsis ad Eustathium filium, in: Oribasii Synopsis ad Eustathium filium et Libri ad Eunapium, ed. I. Raeder, v. 6/3, Lipsiae 1964.
Paulus Aegineta, ed. I.L. Heiberg, v. 1-2, Lipsiae – Berolini 1921-1924.
Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri V, ed. M. Wellmann, v. 1-3, Berolini 1906-1914.
Theodoretus, Curatio affectionum Graecarum, in: Théodoret de Cyr, Thérapeutique des maladies helléniques, ed. P. Canivet, v. 1-2, Paris 1958.
Theodoretus, Haereticarum fabularum compendium, PG 83, 336-556.
Theodoretus, Interpretatio in Psalmos, PG 80, 857-1998.Theophrastus, De causis plantarum, ed. and tr. B. Einarson – G.K.K. Link, v. 3, Cambridge 1990.
Amigues S., Le styrax et ses usages antiques, “Journal des Savants” 2 (2007) p. 261-318. (Crossref)
Amundsen D.W., Medicine and Faith in Early Christianity, “Bulletin of the History of Medicne” 56 (1982) p. 326-350.
Antike Medizin. Ein Lexikon, ed. K.-H. Leven, München 2005.
Ashbrook Harvey S., Scenting Salvation. Ancient Christianity and the Olfactory Imagination, Berkeley – Los Angeles – London 2006. (Crossref)
Boudon-Milliot V., Fards et teintures capillaires: la médecine galénique entre cosmétique et commôtique, in: La coupe d’Hygie. Médecine et chimie dans l’Antiquité (Actes de la journée d’étude internationale organisée à Paris, au C2RMF, le 24 juin 2011), ed. M. Pardon-Labonnelie, Dijon 2013, p. 17-32.
Boudon-Millot V., Greek and Roman Patients under Galen’s Gaze: A Doctor at the
Crossroads of Two Cultures, in: ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts: Studies in Cultural Change and Exchange in Ancient Medicine, ed. B. Maire, Leiden – Boston 2014, p. 5-24.
Boudon-Millot V., Souffrir pour être belle (ou beau). Thérapeutique et cosmétique dans l’Antiquité, in: Le teint de Phrynè Thérapeutique et cosmétique dans l’Antiquité, ed. V. Boudon-Millot – M. Pardon-Labonnelie, Paris 2018, p. 15-29.
Bouras-Vallianatos P., Galen in Late Antique Medical Handbooks, in: Brill’s Companion to the Reception of Galen, ed. P. Bouras-Vallianatos – B. Zipser, Leiden – Boston 2019, p. 38-61. (Crossref)
Brill’s Companion to the Reception of Galen, ed. P. Bouras-Vallianatos – B. Zipser, Leiden – Boston 2019.
Brun J.-P. – Fernandez X., Parfums antiques: de l‘archéologue au chimiste, Milano 2015.
Buzzi S., L’igiene in eta tardoantica: Oribasio di Pergamo, Alessandria 2018.
Buzzi S. – Calá I., Le ricette cosmetiche nelle enciclopedie mediche tardoantiche, in: Collecting Recipes. Byzantine and Jewish Pharmacology in Dialogue, ed. L. Lehmhaus – M. Martelli, Boston – Berlin 2017, p. 123-146. (Crossref)
Calá I., Some cosmetic recipes in medical texts of late antiquity: Treatments for the face in the Libri medicinales of Aetius Amidenus, “Meridies. Estudios De Historia Y Patrimonio De La Edad Media” 11 (2020) p. 2-14. (Crossref)
Chemical Technology in Antiquity, ed. S.C. Rasmussen, Washington 2015.
Collecting Recipes. Byzantine and Jewish Pharmacology in Dialogue, ed. L. Lehmhaus – M. Martelli, Boston – Berlin 2017.
Dalby A., Dangerous Tastes. The Story of Spices, London 2002.
Dawson W.R., Studies in Medical History: (a) The Origin of the Herbal. (b) Castor-oil in Antiquity, “Aegyptus” 10 (1929) p. 57-72.
Donato G. – Seefried M., The Fragrant Past. Perfumes of Cleopatra and Julius Caesar. Emory University Museum of Art and Archaeology Atlanta, April 5 – June 25, 1989, Roma 1989.
Ferngren G.B., Medicine and Health Care in Early Christianity, Baltimore 2009.Faure P., Parfums et aromates de l’Antiquité, Paris 1987.
Freedman P., Mastic: a Mediterranean Luxury Product, “Mediterranean Historical Review” 26 (2011) p. 99-113. (Crossref)
Gowling F., Aëtius’ Extraction of Galenic Essence: A Comparison Between Book 1 of Aetius’ Libri Medicinales and Galen’s On Simple Medicines, in: Collecting Recipes. Byzantine and Jewish Pharmacology in Dialogue, ed. L. Lehmhaus – M. Martelli, Boston – Berlin 2017, p. 83-101. (Crossref)
Groom N., Frankincense and Myrrh: A Study of the Arabian Incense Trade, London – New York 1981.
Guardasole A., Galien de Pergame et la transmission des traités anciens de cosmétique, in: Le teint de Phrynè Thérapeutique et cosmétique dans l’Antiquité, ed. V. Boudon-Millot – M. Pardon-Labonnelie, Paris 2018, p. 31-50.
Haw S.G., Cinnamon, Cassia, and Ancient Trade, “Journal of Ancient History and Archaeology” 4 (2017) p. 5-18. (Crossref)
Kokoszko M., Nard (νάρδος; Nardostachys jatamansi [D. Don] DC) w wybranych źródłach greckich antyku i Bizancjum, in: Lek roślinny. Rośliny w lecznictwie, w środowisku naturalnym i krajobrazie kulturowym, ed. B. Płonka-Syroka – A. Syroka, Wrocław 2017, p. 31-51.
Kokoszko M. – Rzeźnicka Z., Kadzidło i inne pożytki z drzew rodzaju kadzidła (Boswellia, Roxburgh ex Colebrooke). Świadectwo wybranych źródeł medycznych, in: Lek roślinny. Badania nad leczniczymi i toksycznymi właściwościami roślin – historia i współczesność, ed. B. Płonka-Syroka – A. Syroka, Wrocław 2018, p. 15-30.
Konkol K.L. – Rasmussen S.C., An Ancient Cleanser: Soap Production and Use in Antiquity, in: Chemical Technology in Antiquity, ed. S.C. Rasmussen, Washington 2015, p. 245-266. (Crossref)
Le teint de Phrynè Thérapeutique et cosmétique dans l’Antiquité, ed. V. Boudon-Millot – M. Pardon-Labonnelie, Paris 2018.
Lek roślinny. Rośliny w lecznictwie, w środowisku naturalnym i krajobrazie kulturowym, ed. B. Płonka-Syroka – A. Syroka, Wrocław 2017.
Lek roślinny. Badania nad leczniczymi i toksycznymi właściwościami roślin – historia i współczesność, ed. B. Płonka-Syroka – A. Syroka, Wrocław 2018.
Lev E. – Amar Z., Practical Materia Medica of the Medieval Eastern Mediterranean According to the Cairo Genizah, Leiden – Boston 2008. (Crossref)
Material Culture and Well-Being in Byzantium (400–1453). Proceedings of the International Conference (Cambridge, 8-10 September 2001), ed. M. Grünbart – E. Kisslinger – A. Muthesius – D.Ch. Stathakopoulos, Wien 2007.
Mudry Ph., Effacer tatouages et marques d’infamie. Quelques recettes de la médecine antique, in: Le teint de Phrynè Thérapeutique et cosmétique dans l’Antiquité, ed. V. Boudon-Millot – M. Pardon-Labonnelie, Paris 2018, p. 167-180.
Musselman L.J., A Dictionary of Bible Plants Cambridge – New York 2012. (Crossref)
Nutton V., From Galen to Alexander. Aspects of Medicine and Medical Practice in Late Antiquity, DOP 38 (1984) p. 1-14. (Crossref)
Nutton V., Ancient Medicine, London – New York 2005. (Crossref)
Nutton V., Galen in Byzantium, in: Material Culture and Well-Being in Byzantium (400–1453). Proceedings of the International Conference (Cambridge, 8-10 September 2001), ed. M. Grünbart – E. Kisslinger – A. Muthesius – D.Ch. Stathakopoulos, Wien 2007, p. 171-176.
Scarborough J., Criton, Physician to Trajan: Historian and Pharmacist, in: The Craft of the Ancient Historian: Essays in Honor of Chester G. Starr, ed. J.W. Eadie – J. Ober, Lanham 1985, p. 387-405.
Scarborough J., Theodora, Aetius of Amida, and Procopoius: Some Possible Connections, GRBS 53 (2013) p. 742-762.
Squillace G., Le lacrime di Mirra. Miti e luoghi dei profumi nel mondo antico, Bologna 2015.
Temkin O., Byzantine Medicine: Tradition and Empiricism, DOP 16 (1962) p. 95-115. (Crossref)
The Craft of the Ancient Historian: Essays in Honor of Chester G. Starr, ed. J.W. Eadie – J. Ober, Lanham 1985.
The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists. The Greek Tradition and its Many Heirs, ed. P.T. Keyser – G. Irby-Massie, London – New York 2008.
The Prosopography of the Later Roman Empire, v. 2: A.D. 395–527, ed. A.H.M. Jones – J.R. Martindale – J. Morris, Cambridge – London – New York – New Rochelle – Melbourne – Sydney 1980.
Totelin L., The third Way. Galen, Pseudo-Galen, Metrodora, Cleopatra and the Gynaecological Pharmacology of Byzantium, in: Collecting Recipes. Byzantine and Jewish Pharmacology in Dialogue, ed. L. Lehmhaus – M. Martelli, Boston – Berlin 2017, p. 103-122. (Crossref)
Uniwersytet Łódzki
Dr Zofia Rzeźnicka: associate professor; the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe (Ceraneum); University of Łódź.
https://orcid.org/0000-0001-8566-4946Licencja
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
