Znaczenie terminu mandatum w koncepcji historii zbawienia Filastriusza z Brescii
Mariusz Szram
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Abstrakt
Filastriusz, biskup Brescii (zm. ok. 387 r.), przedstawił w swoim traktacie Diversarum hereseon liber koncepcję historii zbawienia w trzech etapach: sub mandato, sub lege i sub gratia. Autor artykułu wydobywa z tekstu traktatu Filastriusza różne odcienie znaczeniowe terminu mandatum, stosując metody historyczno-porównawczą i filologiczną. Po pierwsze, termin ten oznacza pierwotne przykazanie dane przez Boga człowiekowi w raju (por. Rdz 2, 16-17). Było ono wystarczające do rozpoznania jedynego Stwórcy i oddawania Mu należnej czci. Zostało jednak naruszone przez grzech pierwszych rodziców, a Prawo Mojżeszowe (lex) stanowiło jego przypomnienie. Po drugie, znaczenie terminu mandatum zbliża się do pojęcia prawa naturalnego, mimo że Filastriusz nigdzie go tak nie definuje. Zwraca natomiast uwagę, że na podstawie naturalnej zdolności, otrzymanej w akcie stwórczym od Boga, człowiek mógł przyjąć pierwsze przykazanie. Po trzecie, Filastriusz użył terminu mandatum także na określenie przykazania miłości, przyniesionego przez Chrystusa (gratia Christi). To ono stanowiło istotę przykazania danego ludziom na początku. Tak więc – w rozumieniu Filastriusza i na tym polega oryginalność jego koncepcji – pierwotne przykazanie, określone terminem mandatum, nabiera charakteru swoistej klamry spinającej całe dzieje ludzkości: jest zarówno punktem wyjścia, ustanowionym przez Boga, jak i punktem dojścia, będącym dopełnieniem tego, co zostało udzielone człowiekowi na początku, a potem przez niego częściowo utracone.
Słowa kluczowe:
Filastriusz z Brescii, Diversarum hereseon liber, pierwotne przykazanie, mandatum, historia zbawieniaBibliografia
Filastrius Brixiensis, Diversarum hereseon liber (wydania w układzie chronologicznym):
Philastri Episcopi Brixiensis Haereseon catalogus. Cui adiectus est eruditissimus libellus Lanfranci episcopi Canthuariensis de Sacramento Eucharistiae adversus Berengarium. Nunc recens editi. Quem edidit Ioannes Sichardus, Basileae 1528.
Sancti Philastri Episcopi Brixiensis De haeresibus liber cum emendationibus et notis J. Alberti Fabricii ss. Theol. d. et prof. Publ. additisque indicibus locupletissimis, Hamburgi 1721.
Sancti Philastrii Episcopi Brixiani Liber de haeresibus, w: Veterum Brixiae episcoporum episcoporum S. Philastrii et S. Gaudentii opera nec non B. Ramperti et Ven. Adelmanni opuscula, nunc primum in unum collecta, ad veteres MSS. Codices collata, notis, aliisque additionibus illustrata & aucta, Brixiae 1738 (reedycja: Brescia 1980).
Filastrius Brixiensis, Liber de haeresibus, PL 12, Paris 1845, k. 1111-1302.
Filastrius Brixiensis, Diversarum hereseon liber, ed. F. Marx, CSEL 38, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1898, s. 1-137.
Filastrius Brixiensis, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen, CCL 9, Turnhout 1957, s. 217-324.
San Filastrio di Brescia, Delle varie eresie, ed. F. Heylen, G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, Milano – Roma 1991, s. 20-227 (tekst oryginalny i przekład na język włoski).
Augustinus, De civitate Dei, ed. B. Dombart, A. Kalb, CCL 47-48, Turnhout 1955; tłum. W. Kornatowski: Św. Augustyn, O Państwie Bożym przeciw poganom ksiąg XXII, t. 1-2, Warszawa 1977.
Augustinus, De haeresibus, ed. R. Vander Plaetse – C. Beukers, CCL 46, Turnhout 1969, s. 266-345.
Augustinus, Epistulae, ed. A. Goldbacher, CSEL 34, 44, 57, 58, Wien 1895-1923.
Augustinus, Sermones, ed. G. Morin, Miscellanea Agostiniana, vol. 1, Roma 1930.
Epiphanius, Panarion, I (1-33), wyd. M. Gilski: Epifaniusz z Salaminy, Panarion. Herezje 1-33. Tekst grecki i polski, Kraków 2015; II (34-64), hrsg. K. Holl, GCS 31, Leipzig 1922; III (65-80), hrsg. K. Holl, GCS 37, Leipzig 1933.
Gregorius Nyssenus, De infantibus praemature abreptis, ed. H. Hörner, Gregorii Nysseni Opera 3/2, Leiden – New York – Köln 1987, s. 65-108; tłum. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, O dzieciach przedwcześnie zmarłych, BOK 23, Kraków 2004, s. 64-91.
Gregorius Nyssenus, De opificio hominis, PG 44, Paris 1863, 124-256; tłum. M. Przyszychowska: Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka, ŹMT 39, Kraków 2006.
Gregorius Nyssenus, Oratio catechetica magna, ed. E. Mühlenberg, Gregorii Nysseni Opera 3/4, Leiden – New York – Köln 1996; tłum. T. Sinko: Św. Grzegorz z Nyssy, Nauka katechetyczna, w: Św. Grzegorz z Nyssy, Wybór pism, Warszawa 1963, s. 57-136.
Origenes, Commentarii in Iohannem, éd. C. Blanc, SCh 129, 157, 222, 290, 385, Paris 1966-1992; tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, ŹMT 27, Kraków 2003.
Origenes, Homiliae in Iesu Nave, éd. A. Jaubert, SCh 71, Paris 1960; tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księdze Jozuego, PSP 34/2, Warszawa 1986, s. 3-137.
Pelagius, Expositiones epistularum Pauli, PLS 1, Paris 1958, k. 1110-1505; tłum. A. Baron – F. Czarnota – T. Górski: Pelagiusz, Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian, ŹMT 15, Kraków 1999, s. 169-323.
Socrates Scholasticus, Historia ecclesiasitca, hrsg. G.C. Hansen, GCS Neue Folge 1, Berlin 1995.
Tatianus, Oratio ad Graecos, ed. J.C.Th. Otto, Corpus Apologetarum Christianorum saeculi secundi, t. 6, Wiesbaden 1969, s. 2-162; tłum. L. Misiarczyk: Tacjan Syryjczyk, Mowa do Greków, BOK 24, Kraków 2004, s. 311-366.
Tertullianus, Apologeticum, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954, s. 78-181; tłum. J. Sajdak: Tertulian, Apologetyk, POK 20, Poznań 1947.
Theodoretus Cyrensis, Haereticarum fabularum compendium, PG 83, Paris 1864, 335-556; tłum. P.M. Szewczyk: Teodoret z Cyru, O herezjach, ŹMT 77, Kraków 2016.
Banterle G., Introduzione, w: San Filastrio di Brescia, Delle varie eresie, ed. F. Heylen, G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, Milano – Roma 1991, s. 9-18.
Brox N., Non ulla gens non christiana, VigCh 27 (1973), s. 46-49. (Crossref)
Daniélou J., Platonisme et Théologie mystique. Essai sur la doctrine spirituelle de saint Grégoire de Nysse, Paris 1944.
Feutscher L., Die natürliche Gotteserkenntnis bei Tertullian, ZKTh 51 (1927), s. 1-34, 217-251.
Filipowicz A.F., „Anima naturaliter christiana” – wiara i rozum na drogach duszy do Boga w pismach Tertuliana, w: Wczesne chrześcijaństwo a religie, red. I.S. Ledwoń – M. Szram, Lublin 2012, s. 475-498.
Gaj B., Styl łacińskich traktatów Firmikusa Maternusa i Filastra z Brescii (IV w. n. e.), „Stylistyka” 29 (2020), s. 411-423. (Crossref)
Gilski M., Epifaniusz z Salaminy i jego „Panarion”, w: Epifaniusz z Salaminy, Panarion. Herezje 1-33. Tekst grecki i polski, przekład i wstęp M. Gilski, opr. i kom. A. Baron, Kraków 2015, s. 5-20.
Guerrini P., Nella luce di quattro centenari – S. Filastrio, le sue reliquie, il suo culto, „Memorie storiche della Diocesi di Brescia” 9 (1938), s. 152-175.
Portarena D., Doctrina scripturistica S. Filastrii Brixiensis episcopi et textus biblicus ab eo adhibitus, Roma 1946.
Pourkier A., L’héresiologie aux premiers siècles du christianisme, nouveau genre littéraire, w: Troïka. Parcours antiques. Mélanges offerts à Michel Woronoff, vol. 1, Besançon 2007, s. 389-398.
Przyszychowska M., Nauka o łasce w dziełach świętego Grzegorza z Nyssy, Kraków 2010.
Quispel G., Anima naturaliter christiana, „Latomus” 10 (1951), s. 163-169.
Spinelli G., Intorno alla cronologia dei vescovi Filastrio e Gaudenzio, „Brixia Sacra. Bollettino bimestrale di studi e documenti per la storia ecclesiastica bresciana” 9 (2004) fasc. 3-4, s. 7-19.
Starowieyski M., J.M. Szymusiak, Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, Poznań 2018.
Szram M., “Varii errores qui ab origine mundi emerserunt”. The Semantic Scope of the Term “Heresy” in Filastrius Brixiensis’ of Brescia “Diversarum hereseon liber”, "Vox Patrum" 68 (2017), s. 315-325. (Crossref)
Szram M., Chrystus – Mądrość Boża według Orygenesa, Lublin 1997.
Szram M., Egzegeza literalna Starego Testamentu jako źródło herezji – stanowisko Filastriusza z Brescii, „Vox Patrum 67 (2017), s. 619-629. (Crossref)
Szram M., Geneza herezji wczesnochrześcijańskich w ujęciu Filastriusza z Brescii, "Vox Patrum" 65 (2016), s. 631-651. (Crossref)
Szram M., Herezje skrypturystyczne w „Diversarum hereseon liber” Filastriusza z Brescii, w: „Dla dobra jego ciała, którym jest Kościół (Kol 1, 24). Księga Pamiątkowa Księdza Profesora Antoniego Paciorka z Okazji Złotego Jubileuszu Kapłaństwa, Częstochowa 2019, s. 435-450.
Szram M., Herezje skrypturystyczne w „Diversarum hereseon liber” Filastriusza z Brescii, w: „Dla dobra jego ciała, którym jest Kościół (Kol 1, 24). Księga Pamiątkowa Księdza Profesora Antoniego Paciorka z Okazji Złotego Jubileuszu Kapłaństwa, Częstochowa 2019, s. 435-450.
Szram M., Pojęcie herezji w rozumieniu Filastriusza z Brescii, w: W służbie Bogu bogatemu w miłosierdzie w archidiecezji i metropolii warmińskiej. Księga jubileuszowa księdza arcybiskupa dra Wojciecha Ziemby Metropolity Warmińskiego i Wielkiego Kanclerza Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie z okazji 50-lecia święceń prezbiteratu i 35-lecia sakry biskupiej, red. K. Parzych-Blakiewicz – J. Pawlik – P. Rabczyński – M. Żmudziński, Olsztyn 2017, s. 385-394.
Szydelski S., Testimonium animae naturaliter christianae, CT 25 (1954) fasc. 1-2, s. 178-193.
Tibiletti C., Tertulliano e la dottrina dell’ „anima naturaliter christiana”, „Atti dell’Academia delle Scienze di Torino. Classe di Scienze morali, storiche e filologiche” 88 (1953-54), s. 84-117.
Verschoren M., Lex in cordibus scripta and conscientia (Romans 2:15) according to Augustine, „Augustiniana” 58 (2008) fasc. 1-2, s. 75-93.
Zachhuber J., Human nature in Gregory of Nyssa. Philosophical Background and Theological Significance, „Vigiliae Christianae” Supplementum 46, Leiden – Boston – Köln 2000. (Crossref)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Licencja
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
