Modlitwa „Sub Tuum praesidium”: czas powstania, miejsce w liturgii oraz recepcja w kulturze muzycznej. Zarys problematyki
Abstrakt
Sub Tuum praesidium uważane jest za najstarszą modlitwę prośby skierowanej do Najświętszej Maryi Panny. Jej grecki tekst znajduje się odnalezionym w Egipcie na początku XX w. papirusie, który został zakupiony w 1917 r. przez John Rylands Library w Manchester i wydany w 1938 przez Colina Hendersona Robertsa. Dotychczas uważano, że jest to najstarsza zachowana wersja tej modlitwy. W dyskusji nad kwestią jej datacji wielu badaczy wskazywało np. na III wiek (Giamberardini, Starowieyski). Okazuje się jednak, że w świetle najnowszych badań paleograficznych, należy przesunąć ten czas na VI/VII, a nawet VIII/IX wiek (Hans Förster, Theodore de Bruyns, Arne Effenberger). Według Förstera to wiedeński zapis antyfony, pochodzący z VI/VII w. powinien być dziś uważany za najstarszy (ed. Treu i Diethart, 1993).
Sub Tuum praesidium włączono w wiekach średnich w ramy oficjum brewiarzowego, co potwierdzają księgi liturgiczne: Antyfonarz z Compiègne (IX w.), Lekcjonarz z Cluny (XI w.), Antyfonarz z Saint-Maur-des-Fossés, Antyfonarz ambrozjański (XII w.). Modlitwa ta znalazła także miejsce w obrzędzie błogosławieństwa obrazu Najświętszej Dziewicy (Pontyfikał Duranda) oraz w liturgii mszalnej w rycie ambrozjańskim (Missale Ambrosianum). Po Soborze Watykańskim II włączono ją w zakończenie komplety (Liturgia Godzin) oraz do Graduale romanum.
Antyfona Sub Tuum praesidum miała także wpływ na ukształtowanie się wielkich form muzycznych inspirowanych jej tekstem i gregoriańską melodyką. Do grupy tej należą m.in. dwa cykle mszalne (Obrecht, La Rue), motety (Palestrina, Mielczewski, Pękiel, Charpentier, Zelenka, Mozart, Gounod, Saint-Saëns, Moniuszko) oraz kompozycje współczesne, które powstały w XX w. (Perosi, van Looy, Sawa, Bartolucci) oraz XXI wieku (Villard, Molinari, Ward, Pandolfo, Militello, Majka, Czerniewicz, Łukaszewski, Kramarz).
Słowa kluczowe:
Sub Tuum praesidium, datacja, liturgia, wielkie formy muzyczneBibliografia
Roberts C.H., Catalogue of the Greek and Latin Papyri in the John Rylands Library 3, Manchester 1938, nr 470.
Fonti e paleografia del canto ambrosiano, ed. M. Huglo – L. Agustoni – E. Cardine – E.M. Caglio, Archivo Ambroziano 7, Milano 1956.
Graduale Simplex, Editio typica altera, Vaticano 1999.
Griechische literarische Papyri christlichen Inhaltes II (Mitteilungen aus der Papyrussammlung der Österreichischen Nationalbibliothek Neue Serie XVII), ed. K. Treu – J. Diethart, Wien 1993, 56, nr 29.
Le Pontifical romain au Moyen-Age, t. 3: Le Pontifical de Guillaume Durand, ed. M. Andrieu, Studi e testi 88, Città del Vaticano 1940.
Liber Usualis Missae et Officii pro Dominicis et Festis cum cantu gregoriano, Parisiis – Tornaci – Rome 1954.
Liturgia Horarum iuxta ritum romanum, t. 4: Tempus per annum. Hebdomadae XVIII-XXXIV, editio typica, Vaticano 1977.
Missale Ambrosianum, Editio secunda post Typicam, Mediolani 1909.
La Rue P. de, Opera omnia, t. 6: Five Masses, ed. Nigel St. John Davison – J. Evan Kreider – T. Herman Keahey, Corpus Mensurabilis Musicae 97, Neuhasen – Stuttgart 1996.
Sobór Efeski (431), w: Dokumenty soborów powszechnych, t. 1, opr. A. Baron – H. Pietras, Kraków 2003, s. 99-189.
Socrates, Historia Ecclesiastica, SCh 506, tł. S. Kazikowski, Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, Warszawa 1986.
Altaner B. – Stuiber A., Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, tł. P. Paciorek, Warszawa 1990.
Balboni D., Notae de prece „Sub tuum praesidium” (Papyrus Rylands 470 [cm 18 x 9,4], saec. III), „Ephemerides Liturgicae” 48 (1954) s. 245-247.
Cantalamessa R., Theotokos znakiem prawdziwej wiary chrystologicznej w świetle soborów w Efezie i Chalcedonie, „Salvatoris Mater” 9/1 (2007) s. 105-122.
Cecchetti I., Sub tuum praesidium, w: Enciclopedia Cattolica, t. 11, Roma 1953, k. 1468-1472.
De Bruyn Th., Appeals to the Intercessions of Mary in Greek Liturgical and Paraliturgical Texts from Egypt, w: Presbeia Theothokou: The Intercessory Role of Mary across Times and Places in Byzantium (4th-9th Century), red. L.M. Peltomaa – A. Külzer – P. Allen, Wien 2015, s. 115-130.
Degórski B., Boże Macierzyństwo Maryi a Sobór Efeski i Chalcedoński, „Dissertationes Paulinorum” 2 (1989) s. 5-16.
Dobrzeniecki T., Hagia Maria-Theotokos w sztuce wczesnochrześcijańskiej (zagadnienia wybrane), w: Maryja w tajemnicy Chrystusa, red. S.C Napiórkowski – S. Longosz, Niepokalanów 1997, s. 140-164.
Effenberger A., Maria als Vermittlerin und Fürbitterin: Zum Marienbild in der spätantiken und frühbyzantinischen Kunst Ägyptens, w: Presbeia Theothokou: The Intercessory Role of Mary across Times and Places in Byzantium (4th-9th Century), red. L.M. Peltomaa – A. Külzer – P. Allen, Wien 2015, s. 49-108.
Förster H., Die älteste marianische Antiphon – eine Fehldatierung? Überlegungen zum “ältesten Beleg» des „Sub tuum praesidium”, „Journal of Coptic Studies” 7 (2005) s. 99-109. (Crossref)
Förster H., Zur ältesten Überlieferung der marianischen Antiphon „Sub tuum praesidium”, „Biblos” 44 (1995) s. 183-192.
Giamberardini G., „Sub tuum praesidium” e il titolo „Theotokos” nella tradizione egiziana, „Marianum” 96 (1969) s. 324-362.
Giamberardini G., Il culto mariano in Egitto, t. 1, Gerusalemme 1975.
Heinz A., Die marianischen Schlussantiphonen im Stundengebet, w: Lebendiges Stundengebet, red. M. Klöckener – H. Rennings, Freiburg 1989, s. 358-362.
Iacoangeli R., „Sub tuum praesidium”. La più antica preghiera mariana: filologia e fede, w: La mariologia nella catechesi dei Padri (Età prenicena), red. S. Felici, Roma 1989, s. 207-240.
Jastrzębowska E., Mozaiki łuku triumfalnego w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie, w: Maryja w tajemnicy Chrystusa, red. S.C Napiórkowski – S. Longosz, Niepokalanów 1997, s. 120-133.
Jezierski J., Maryja początkiem nowego świata. Zarys mariologii katolickiej, Kraków 2012.
Kasprzak D., Maryja w nauczaniu Kościoła epoki patrystycznej, w: Duc in altum 5: Matka Pana w katechezie. Materiały z XXX Sympozjum Katechetycznego Międzyzakonnego Wyższego Instytutu Katechetycznego w Krakowie (11 marca 2006), red. A.E. Klich, Kraków 2006, s. 137-167.
Królikowski J., Ogłoszenie „Theotokos” na Soborze Efeskim, „Vox Patrum” 55 (2010) s. 385-392. (Crossref)
Krupa A.L., Maryja Matką Miłosierdzia, w: Ewangelia miłosierdzia, red. W. Granat, Poznań 1970, s. 113-173.
Longosz S., Bogarodzica w nauce Ojców Kapadockich, „Salvatoris Mater” 2/2 (2000) s. 84-104.
Maas-Ewerd Th., „Sub Tuum praesidium...”. Zeugnis für ein marianisches Gebet von hohem Rang, „Klerusblatt” 74 (1994) s. 155-157.
Malo A.M., La plus ancienne prière à Notre-Dame, w: De primordiis cultus mariani. Acta Congressus mariologici-mariani in Lusitania anno 1967 celebrati, t. 2: De fundamentis scripturisticis et dogmatico-liturgicis cultus mariani, Romae 1970, s. 475-485.
Mazza R., Dating Early Christian Papyri: Old and New Methods – Introduction, „Journal for the Study of the New Testament” 42/1 (2019) s. 46-57. (Crossref)
Mercenier F., L’ancienne mariale grecque la plus ancienne, „Muséon” 52 (1939) s. 229-233.
Mercenier F., La plus ancienne prière à la Sainte Vierge, „Les questions liturgiques et paroissiales” 25 (1940) s. 33-36.
Nadolski B. – Śpiewak P. – Bednarowicz S., Kompleta czyli Liturgiczna Modlitwa na zakończenie dnia, Kraków 2011.
Naumowicz J., Theotokos, EK XIX 762-763.
Pałubska Z., Pod Twoją obronę, EK XV 964-965.
Pod Twoją obronę (Sub Tuum praesidium), w: Nowy słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, red. M. Starowieyski – J.M. Szymusiak – W. Stawiszyński, Poznań 2018, s. 805.
Pod Twoją obronę, w: Leksykon liturgii, opr. B. Nadolski, Poznań 2006, s. 1192-1193.
Quecke H., Das „Sub tuum praesidium” im koptischen Horologion, „Enchoria” 1 (1970) s. 9-17.
Rieland E.M., De Completorio Fratrum Praedicatorum, „Ephemerides Liturgicae” 60 (1946) s. 27-92.
Starowieyski M., Le titre Theotokos avant le concile d’Ephèse, „Studia Patristica” 19 (1989) s. 237-242.
Starowieyski M., Tytuł „Theotokos” w świadectwach przedefeskich, „Analacta Cracoviensia” 16 (1984) s. 409-449. (Crossref)
Stegmüller O., Sub Tuum praesidium. Bemerkungen zur ältesten Überlieferung, „Zeitschrift für katholische Theologie” 74 (1952) s. 76-82.
Szram M., Orygenes, EK XIV 851-857.
Towarek P., Egzorcyzm: historia, liturgia, teologia, Olsztyn 2013.
Triacca A.M., „Sub tuum praesidium”: nella „lex orandi” un’anticipata presenza della lex credendi. La „teotocologia” precede la „mariologia”, w: La mariologia nella catechesi dei Padri (età prenicena), red. S. Felici, Roma 1989, s. 183-205.
Benefield R., Introduction, w: Motets for One Voice by Franck, Gounod, and Saint-Saëns. The Organ-Accompanied Solo Motet in Nineteenth-Century France, ed. R. Benefield, Middleton – Wisconson 2003, s. I-XXVII. (Crossref)
Bloxam M.J., Plainsong and Polyphony for the Blessed Virgin. Notes an Two Masses by Jakob Obrecht, „Journal of Musicology” 12 (1994) s. 51-75. (Crossref)
Brou L., Les chants en langue grecque dans les liturgies latines, „Sacris Erudiri” 1 (1948) s. 165-180. (Crossref)
Brou L., Les chants en langue grecque dans les liturgies latines: premier Supplément, „Sacris Erudiri” 4 (1952) s. 226-238. (Crossref)
Bujas J., „Missa in Dis” Antoniego Milwida (1755–1837) w kontekście repertuaru kapeli klasztornej z Czerwińska nad Wisłą, „Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ” 41/2 (2019) s. 43-72. (Crossref)
Chomiński J. – Wilkowska-Chomińska K., Historia muzyki, t. 1, Kraków 1989.
Chomiński J. – Wilkowska-Chomińska K., Wielkie formy wokalne, Kraków 1984.
Delamare J., La plus ancienne prière à la Sainte Vierge: Sub tuum praesidium, „Vie spirituelle” 95 (1956) s. 149-159.
Feicht H., Kompozycje religijne Bartłomieja Pękiela, w: H. Feicht, Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, red. Z. Lissa et al., Opera Musicologica Hieronymi Feicht 3, Kraków 1980, s. 290-454.
Hinz E., Muzyka kościelna w czasie polskiego oświecenia, „Studia Pelplińskie” 46 (2013) s. 71-81.
Jasiński T., Anonimowy dodatek „Domina nostra” do motetu „Sub tuum praesidium” Bartłomieja Pękiela – kompilacja i kontrafaktura. Z osobliwości staropolskich praktyk kompozytorskich, „Muzyka” 46/2 (2001) s. 29-41. (Crossref)
Kaczorowski R., Pieśń „Sub tuum praesidium” na baryton i orkiestrę Stanisława Moniuszki w perspektywie genetycznej, w: Sakralny wymiar twórczości Stanisława Moniuszki, red. M. Karwaszewska, Musica Sacra 15, Gdańsk 2019, s. 128-142.
King R., Mozart in Salzburg, w: Mozart. Exsultate Jubilate! Carolyn Sampson, The Kong’s Consort, Robert King, Hyperion Records Limited, London 2006 (broszura dołączona do płyty CD).
Leszczyńska A., Melodyka niderlandzka w polifonii Josquina, Obrechta i La Rue, Warszawa 1997.
Lockwood L., A note on Obrecht’s Mass „Sub tuum praesidium”, „Revue Belge de Musicologie” 1/4 (1960) s. 30-39. (Crossref)
Lölkes H., Vorwort, w: Wolfgang Amades Mozart. Sub tuum praesidium Offertorium KV 198 (158b) per due Soprani 2 Violini, Viola, Basso continuo (Violoncello/Contrabbasso, Organo), Stuttgarter Mozart-Ausgaben Urtext, Stuttgart 2003, s. 2.
Mrowiec K., Maryja w muzyce polskiej XIX wieku, w: Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku. Księga pamiątkowa V Ogólnopolskiego Kongresu Mariologicznego i Maryjnego. Lublin–Wąwolnica 28-31 VIII 1986, red. B. Pylak – Cz. Krakowiak, Lublin 1988, s. 683-697.
Papinutti E., Maria Santissima nella musica, „Liturgia” 22 (1988) s. 14-24.
Pothier J., Antienne „Sub tuum”, „Revue du chant gregorien” 2 (1893-1894) s. 3-4.
Stockigt J.B., Jan Dismas Zelenka: A Bohemian Musician at the Court of Dresden, Oxford 2000.
Towarek P., Ofertorium mszalne wczoraj i dziś, „Studia Elbląskie” 19 (2018) s. 207-226.
Towarek P., Święta Katarzyna Aleksandryjska w muzycznych opracowaniach mszalnych i oratoryjnych, w: Święta Katarzyna Aleksandryjska w wierze, pobożności, teologii i sztuce – dawniej i dziś. Perspektywa uniwersalna i regionalna, red. J. Jezierski –
K. Parzych-Blakiewicz – P. Rabczyński, Olsztyn 2016, s. 153-165.
Towarek P., Wielkie formy muzyczne dedykowane św. Jackowi Odrowążowi, „Studia Elbląskie” 20 (2019) s. 177-192.
Towarek P., Wielkie formy muzyczne dedykowane św. Jakubowi Większemu, w: Święty Jakub Apostoł (Większy) w wierze, pobożności, teologii i sztuce – dawniej i dziś. Perspektywa uniwersalna i regionalna, red. K. Parzych-Blakiewicz – S. Kuprjaniuk, Olsztyn 2019, s. 111-133.
Prayer to Mary (Greek P 470), w: Manchester1824 - The University of Manchester, w: https://www.digitalcollections.manchester.ac.uk/view/MS-GREEK-P-00470/1 (dostęp: 13.07.2021).
Dom Pedro I, Sub Tuum praesidium: w: https://www.latheotokos.it/programmi/SUB_TUUM_ PRAESIDIUM/DOM_PEDRO_I.pdf (dostęp: 20.07.2021).
Grzegorz Majka, w: Polskie Centrum Informacji Muzycznej, w: https://www.polmic.pl/index.php? option=com_mwosoby&id=1271&litera=15&view=czlowiek&Itemid=5&lang=pl (dostęp: 22.07.2021).
Z ziemi Polskiej - transmisja koncertu z okazji 100. rocznicy urodzin św. Jana Pawła II, w: Polski Chór Kameralny Schola Cantorum Gedanensis, w: https://www.polskichorkameralny.pl/pl/aktualnosci-blog/z-ziemi-polskiej-transmisja-koncertu (dostęp: 22.07.2021).
Komisja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów KEP, Modlitwy w języku polskim ujednolicone przez Konferencję Episkopatu Polski – tekst integralny, s. 20, w: https://episkopat.pl/wp-content/uploads/2020/09/2020-09-04b-Ujednolicone-modlitwy-tekst-integralny.pdf (dostęp: 1.08.2021).
Pocieszycielka strapionych, w: Fundacja inCanto, w: https://fundacjaincanto.pl/pocieszycielka-strapionych/ (dostęp: 23.07.2021).
Marek Czerniewicz, oficjalna strona, biogram, w: https://www.marekczerniewicz.com/#bio-2 (dostęp: 22.07.2021).
Marian Sawa, kompozycje, muzyka wokalno-instrumentalna, w: Towarzystwo im. Mariana Sawy, w: http://mariansawa.org/mariansawa/kompozycje/muzyka-wokalno-instrumentalna/ (dostęp: 23.07.2021).
Mariusz Białkowski, „Sub Tuum praesidium” – najstarszą śpiewaną modlitwą maryjną Kościoła, w: Kult maryjny inspiracją kompozytorów muzyki sakralnej, w: Sympozjum naukowe (9 grudnia 2020, Akademia Muzyczna w Poznaniu, w: https://www.youtube.com/watch?v=LNk5BwrJ5oI (dostęp: 26.07.2021).
Mariusz Kramarz, oficjalna strona kompozytora, w: http://www.mariuszkramarz.pl/ (dostęp: 23.07.2021).
Paolo Pandolfo, Compositore, w: http://www.pandolfopaolo.com/ (dostęp: 20.07.2021).
Sergio Militello, w: Centro Diffusione Musica Sacra, w: http://centrodiffusionemusicasacra.it/art-director/cv-italiano/ (dostęp: 21.07.2021).
Sergio Militello, Florilegio Gregoriano, Nr. 6 on «Sub tuum praesidium», w: https://www.latheotokos.it/programmi/SUB_TUUM_PRAESIDIUM/MILITELLO-SERGIO.pdf (dostęp: 21.07.2021).
Wyższe Seminarium Duchowne w Elblągu https://orcid.org/0000-0002-5809-5060
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
