„Odnawia się młodość twoja jak orła” (Ps 103 [102], 5) . Motyw orła z krzyżem w dziobie na późnoantycznej tkaninie z Egiptu w kolekcji Władysława Czartoryskiego
Anna Głowa
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-0478-7563
Abstrakt
W artykule przeprowadzona została analiza formalna, interpretacja ikonograficzna i ikonologiczna przedstawienia orła na mało znanej późnoantycznej tkaninie z Egiptu w Muzeum Narodowym w Krakowie. We wprowadzeniu zarysowuję kontekst jej pochodzenia, następnie przechodzę do analizy formalnej dekorującego ją wyobrażenia i do wskazania analogii zarówno wśród innych zachowanych tkanin z tego okresu, jak i innego rodzaju zabytków późnoantycznych z terenów Egiptu i Nubii. Aby zrozumieć znaczenie motywu orła w sztuce tej epoki w ogóle, a w szczególności na tkaninach, najpierw omawiam w oparciu o źródła pisane i ikonograficzne symbolikę tego ptaka w świecie starożytnym i wczesnochrześcijańskim, a następnie znaczenie dekoracji na ubiorach i tkaninach domowego użytku w epoce późnego antyku. Motyw orła i towarzyszących mu atrybutów okazuje się wielowymiarowym i możliwym do odczytania w różnych kluczach symbolem, ilustrującym wielokulturowość późnoantycznego świata.
Słowa kluczowe:
późnoantyczne tkaniny z Egiptu, kolekcja Władysława Czartoryskiego, moty orła w sztuce starożytnej i wczesnochrześcijańskiej, późnoantyczna kultura materialnaBibliografia
Ambrosius, De Poenitentia, PL 16, tł. W. Szołdrski, Św. Ambroży, O pokucie, w: Św. Ambroży, Wybór pism: O pokucie, O ucieczce od świata, O dobrach przynoszonych przez śmierć, PSP 7, Warszawa 1971, s. 19-88.
Ambrosius, De bono mortis, PSP 7, tł. W. Szołdrski, Św. Ambroży, O dobrach przynoszonych przez śmierć, w: Św. Ambroży, Wybór pism: O pokucie, O ucieczce od świata, O dobrach przynoszonych przez śmierć, PSP 7, Warszawa 1971, s. 129-170.
Aristoteles, Historia animalium, tł. P. Siwek, Arystoteles, Zoologia, Warszawa 1982.
Augustinus, Enarrationes in Psalmos, tł. J. Sulowski, Św. Augustyn, Objaśnienia Psalmów, Ps 78-102, PSP 40, Warszawa 1986.
Claudius Aelianus, De natura animalium, tł. A.M. Komornicka, Klaudiusz Elian, O właściwościach zwierząt, Warszawa 2005.
Johannes Chrysostomus, In epistulam I ad Corinthios homiliae, tł. A. Paciorek, Świętego Jana Chryzostoma arcybiskupa Konstantynopola homilie do Pierwszego Listu św. Pawła Apostoła do Koryntian, Częstochowa 2021.
Maximus Tauriniensis, Sermones, tł. J. Januszewski, Św. Maksym z Turynu, Homilie na rok liturgiczny, Kraków 2019.
Plinius Secundus, Naturalis historia, tł. I. Mikołajczyk, Gajusz Pliniusz Sekundus, Historia naturalna, t. 2: Antropologia i Zoologia. Księgi VII–XI, Toruń 2019.
Physiologus, tł. K. Jażdżewska, Fizjolog, Warszawa 2003.
Badawy A., Coptic art and archaeology: the art of the Christian Egyptians from the late antique to the Middle Ages, Cambridge – London 1978.
Bagnall R.S., Egypt in Late Antiquity, Princeton 1995.
Ball J.L., Charms: Protective and Auspicious Motifs, w: Designing Identity: The Power of Textiles in Late Antiquity, red. Th. K. Thomas, New York 2016, s. 55-63.
Bourget P. du, Sztuka Koptów, tł. J. Lipińska, Warszawa 1971.
Cantone V., Renovabitur sicut aquilae juventus tua. L’iconografia dell’aquila nella cultura monastica altomedievale, w: Le arti a confronto con il sacro. Metodi di ricerca e nuove prospettive di indagine interdisciplinare, Atti delle giornate di studio, Padova, 31 maggio - 1 giugno 2007, red. V. Cantone – S. Fumian, Padova 2009, s. 11-18.
Cassis M., Bulla, w: The Eerdmans Encyclopedia of Early Christian Art and Archaeology, t. 1, red. P. Corby Finney, Michigan 2017, s. 228-229.
Clédat J., Le monastère et la nécropole de Baouît, Mémoires de l’Institut Français d’Archéologie Orientale du Caire 12, Paris 1904.
Clédat J., Le monastère et la nécropole de Baouît, Mémoires de l’Institut Français d’Archéologie Orientale du Caire 39, Paris 1916.
Crum W.E., Catalogue général des antiquités égyptiennes du Musée du Caire, Osnabrück 1975.
Cumont F., L’aigle funéraire d’Hiérapolis et l’apothéose des empereurs, w: F. Cumont, Études syriennes, Paris 1917, s. 35-118.
Doresse J., Des Hiéroglyphes à la Croix. Ce que le Passé Pharaonique a légué au Christianisme, Leiden 1960.
Dunand F. – Lichtenberg R., Mummies and Death in Egypt, London 2007.
Frankfurter D., Christianizing Egypt: Syncretism and Local Worlds in Late Antiquity, Princeton 2017. (Crossref)
Gąsiorowski S.J., Późnohellenistyczne i wczesnochrześcijańskie tkaniny egipskie w zbiorach polskich, „Prace Komisji. Historii Sztuki PAU” 6 (1928) s. 211-291.
Gerstinger H., Bulla, w: Reallexikon für Antike und Christentum, t. 2, red. F. Dölger – Th. Klauser – E. Dassmann, Stuttgart 1954, k. 800.
Głowa A., „French connection”. The contacts of Władysław Czartoryski in Egypt and his acquisition of late antique textiles – the background for the history of the collection, w: Egypt as a textile hub. Textile interrelationships in the 1st millennium AD, red. A. de Moor – C. Fluck – P. Linschied, Tielt 2019, s. 193-201.
Gorzelany D., Po-puławska kolekcja sztuki starożytnej księcia Władysława Czartoryskiego, w: „Otwieram świątynię pamięci”. Zbiory Czartoryskich a narodziny idei muzeum w Polsce, red. J. Wałek, Kraków 2015, s. 150-156.
Hristensen T.M., Dressed in Myth: Mythology, Eschatology, and Performance on Late Antique Egyptian Textiles, w: Antike Mythologie in christlichen Kontexten der Spätantike, red. H. Leppin, Berlin 2015, s. 263-296. (Crossref)
Innemée K., Funerary Aspects in the paintings from the Apollo Monastery at Bawit, w: Christianity and Monasticism in Middle Egypt, red. G. Gabra – H. Takla, Cairo 2015, s. 241-253. (Crossref)
Iwaszkiewicz B., La frise de l’abside de la premiére Cathédrale de Faras, „Orientalia Christiana Periodica” 40 (1974) s. 377-406.
Iwaszkiewicz B., Problematyka symboliki orła w sztuce wczesnochrześcijańskiej, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 21 (1974) s. 203-212.
Iwaszkiewczi-Wronikowska B., Jeszcze raz o fryzie z ptakami z Katedry w Faras, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia. Archaeologica” 26 (2009) s. 189-195.
Klęczar A., Ezechiel Tragik i jego dramat Exagōgē, Kraków 2006.
Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa 2002.
Kobielus S., Fizjologi i aviarium. Średniowieczne traktaty o symbolice zwierząt, Kraków 2005.
Kukiel M., Czartoryski Władysław, książę (1828–1894), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 300.
Lucchesi-Palli E., Bulla und Kreuzhanger in der koptischen Kunst, w: Theologia Crucis-Signum Crucis, red. C. Andresen – G. Klein, Tübingen 1979, s. 351-358.
Lucchesi Palli E., Eine Gruppe koptischer Stelen und die Herkunft ihrer figürlichen Motive und Ornamente, „Jahrbuch für Antike und Christentum” 24 (1981) s. 114-130.
Lucchesi-Palli E., Observations sur l’iconographie de l’aigle funéraire, w: Études nubiennes. Colloque de Chantilly, 2-6 juillet 1975, Cairo 1975, s. 175-191.
Lucchesi-Palli E., Symbols in Coptic Art. Eagle, w: Clairmont Coptic Encyclopedia, t. 7, New York 1991, s. 2167-2170.
Maguire H., Art and holy powers in the early Christian house, Chicago 1989.
Maguire H., Garments Pleasing to God: The Significance of Domestic Textile. Designs in the Early Byzantine Period, „Dumbarton Oaks Papers” 44 (1990) s. 215-224. (Crossref)
Muc A., Crux ansata. Remarks on the meaning of the symbol and its use in Coptic funerary stelae, „Studies in ancient art and civilization” 12 (2008) s. 97-103.
Nicgorski A.M., The Fate of Serapis: A Paradigm for Transformations in the Culture and Art of Late Roman Egypt, w: Roman in the Provinces: Art on the Periphery of Empire, red. L. Brody – G. Hoffman, Boston College 2014, s. 153-166.
O’Connell E.R., The discovery of Christian Egypt: From manuscript hunters toward an archaeology of Late Antiquity, w: Coptic Civilization, red. G. Gabra, Cairo 2014, s. 143-156.
Osharina O., Textile with an Eagle, w: The Road to Byzantium. Luxury Arts of Antiquity, red. M. Sutcliffe – F. Althaus, London 2006, nr kat. 70. s. 155.
Pennick Morgan F., Dress and Personal Appearance in Late Antiquity. The Clothing of the Middle and Lower Classes, Leiden 2018. (Crossref)
Rooijakkers T., Tracing the red thread, w: Excavating, Analysing, Reconstructing: Textiles of the 1st millennium AD from Egypt and neighbouring countries , red. A. De Moor – C. Fluck – P. Linscheid, Tielt 2017, s. 243-251.
Roztworowski M., Kraków, w: The Princess Czartoryski Musuem. A History of a Collection, red. Z. Żygulski, Kraków 2001, s. 142-238.
Schrenk S., Textilien des Mittelmeerraumes aus spätantiker bis frühislamischer Zeit, Bern 2004.
Sztuka koptyjska (Wystawa. Muzeum Narodowe w Warszawie), red. W. Godlewski et al., Warszawa 1984.
Thomas Th.K., Egyptian Art of Late Antiquity, w: A Companion to Ancient Egypt, red. A.B. Llloyd, New York 2010, s. 1032-1063. (Crossref)
Voegtle S., The Eagle as a Divine Symbol in the Ancient Mediterranean, w: Symbols and Models in the Mediterranean: Perceiving through Cultures, red. A. Barnes – M. Salerno, Cambridge 2017, s. 107-123.
Wittkower R., Eagle and Serpent. A Study in the Migration of Symbols, „Journal of the Warburg Institute” 2/4 (1939) s. 293-325. (Crossref)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin https://orcid.org/0000-0002-0478-7563
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
