Sanctus - definicje wobec tekstowego znaczenia słowa w pismach św. Izydora z Sewilli
Anna Ledzińska
Instytut Języka Polskiego PAN, Warszawa , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-7865-0781
Abstrakt
Izydor z Sewilli żyjący na przełomie VI/VII w. w wizygockiej Hiszpanii z jednej strony gromadził w swych dziełach dziedzictwo świata antycznego, z drugiej zaś stał się jedną z najważniejszych auctoritas średniowiecza. Żył w czasach przełomu historycznego, kulturowego, politycznego, a zmiana otaczającego świata zazwyczaj generuje zmiany językowe. Celem badań było sprawdzenie jak głoszone przez Izydora eksplicytnie poglądy na świętość wyrażoną przez leksem sanctus, mają się do tych immanentnie tkwiących w jego języku. W związku z tym przebadano pod kątem semantyki i źródeł trzy definicje sanctus zawarte w Etymologiach oraz dziele O różnicach słów, a następnie zestawiono je z tekstowymi wystąpieniami tego słowa w korpusie wszystkich dzieł Izydora o potwierdzonej autentyczności. Te ostatnie badano z zastosowaniem metod korpusowych, przy użyciu oprogramowania Sketch Engine. Dodatkowo jako tło analizy wykorzystano materiał leksykograficzny zawarty w kilku słownikach łaciny klasycznej i kościelnej. Wyniki wskazują na starożytną proweniencję znaczeń leksemu sanctus deklarowanych w izydorowych definicjach oraz odmienny, wyraźnie średniowieczny, eklezjalny profil semantyczny słowa w korpusie tekstów. Przeprowadzone badania ukazują proces adaptacji języka łacińskiego do zmieniających się okoliczności, przemiany pojęć i świata myśli pod wpływem chrześcijaństwa u progu średniowiecza u jednego z najważniejszych autorów tego okresu.
Słowa kluczowe:
Izydor z Sewilli, leksem sanctus, zmiana językowa, łacina średniowieczna i kościelnaBibliografia
Braulio Caesaraugustanus, Renotatio librorum divi Isidori, PL 82, 65-68.
Isidorus Hispalensis, Allegoriae, w: Isidori episcopi Hispaniarum doctoris opera omnia, t. 3-7, ed. F. Arévalo, Roma 1797, PL 82-83.
Isidorus Hispalensis, Allegoriae, PL 83, 97-129.
Isidorus Hispalensis, Chronicon, PL 83, 1017-1057.
Isidorus Hispalensis, De differentiis rerum, PL 83, 69-97.
Isidorus Hispalensis, De differentiis verborum, PL 83, 9-69; Isidorus Hispalensis, De differentiis verborum (De differentiis I), wyd. C. Codoñer, Les Belles Lettres, Paris 1992.
Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis, PL 83, 737-825.
Isidorus Hispalensis, De fide catholica contra Iudeos, PL 83, 449-538.
Isidorus Hispalensis, De natura rerum, PL 83, 963-1017.
Isidorus Hispalensis, De origine Gothorum et regno Suevorum et etiam Wandalorum historia, PL 83, 1057-1081.
Isidorus Hispalensis, De ortu et obitu patrum, PL 83, 129-155.
Isidorus Hispalensis, De viris illustribus, PL 83, 1081-1107.
Isidorus Hispalensis, Epistulae, PL 83, 893-914.
Isidorus Hispalensis, Etymologiae, PL 82, 73-728; Isidorus Hispalensis, Etymologiae I-X (San Isidoro de Sevilla. Etimologías I-X), wyd. J. Oroz Reta – M.A. Marcos Casquero, Madrid 1982; Isidorus Hispalensis, Etymologiae XV, w: Isidore de Séville, Étymologies. Livre XV: Les constructions et les terres, ed. J.Y. Guillaumin, Paris 2004.
Isidorus Hispalensis, Liber numerorum, PL 83, 179-201.
Isidorus Hispalensis, Proemia, PL 83, 155-180.
Isidorus Hispalensis, Quaestiones in Vetus Testamentum, PL 83, 201-433.
Isidorus Hispalensis, Regula monastica, PL 83, 867-893.
Isidorus Hispalensis, Sententiae, PL, 83, 537-738.
Isidorus Hispalensis, Synonyma, PL, 83, 827-868.
Adams J.N., The Regional Diversification of Latin 200 BC – 600 AD, Cambridge 2007. (Crossref)
Amsler M.A., Etymology and Grammatical Discourse in Late Antiquity and the Early Middle Ages, Amsterdam – Philadelphia 1989. (Crossref)
Anspach A.E., Das Fortleben Isidors im VII. bis IX. Jahrhundert, w: Miscellanea Isidoriana. Homenaje a Eleuterio Elorduy con occasión de su 80 anniversario, red. F. Rodríguez – J. Iturriaga, Bilbao 1978, s. 323-356.
Benveniste E., Le vocabulaire des institutions indo-européennes, t. 2, Paris 1969.
Blaise A., Dictionnaire latin-francaise des auteurs chrétiens, Strasbourg 1954.
Bourgain P., Le latin médiéval, Turnhout 2005.
Brown S.F., Theology and Philosophy, w: Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, ed. F.A.C. Mantello – A.G. Rigg, Washington 1996, s. 93-105.
Brugnoli G., Il liber de differentiis rerum di Isidoro di Siviglia, „Vetera Christianorum” 1 (1964) s. 65-82.
Campos J., La Regula monachorum de S. Isidoro y su lengua, „Helmantica” 12 (1961) s. 61-101. (Crossref)
Chevalier J.F., Remarques sur la réception des Étymologies d’Isidore de Séville au Trecento, „Cahiers de Recherches Médiévales et Humanistes” 16 (2008) s. 7-16. (Crossref)
Codoñer C., „Origines” o „Etymologiae”?, „Helmántica” 45 (1994) s. 511-527. (Crossref)
Codoñer C., Antecedentes del diccionario. El libro X de „Etymologiae”, w: Los Visigodos. Historia y civilización. Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos, Madrid–Toledo–Alcalá de Henares, 21–25 de octubre de 1985, red. A. González Blanco, Murcia 1986, s. 351-371.
Codoñer C., De glosarios, vocabularios, definiciones y etimologías, w: La compilación del saber en la Edad Media/La compilation du savoir au Moyen Âge/The Compilation of Knowledge in the Middle Ages, red. M. J. Muñoz – P. Cañizares – C. Martín, Porto 2013, s. 61-84. (Crossref)
Codoñer C., Differentia y etymologia, dos modos de aproximación a la realidad, w: De Tertullien aux Mozarabes: Mellanges offerts à Jacques Fontaine, t. 2, red. L. Holtz – J.C. Fredouille – J. Fontaine, Etudes Augustiniennes, Paris 1992, s. 19-30.
Codoñer C., El libro X de las Etymologiae, ¿léxico o diccionario?, „Voces” 21 (2010) s. 49-68.
Codoñer C., Historia del texto del libro I de las „Differentiae” de Isidoro de Sevilla, „Revue d’histoire des textes” 14-15 (1984-1985) s. 77-95. (Crossref)
Codoñer C., Introducción al libro X de las ETYMOLOGIAE. Su lugar dentro de esta obra. Su valor como diccionario, Logrono 2002.
Codoñer C., La lengua de Isidoro, „Antiquité Tardive” 23 (2015) s. 47-57. (Crossref)
Codoñer C., La ‘etymología’ en Isidoro de Sevilla, w: Symbola Ludovico Mitxelena septuagenario oblata, red. J.L. Melena, Vitoria 1985, s. 275-286.
Codoñer C., La conception de la „Differentiaˮ dans le recueil „Inter Aptumˮ d’Isidore de Seville, „Revue de Philologie” 60 (1986) s. 187-196.
De Souza M., La question de la tripartition des catégories du droit divin dans l’Antiquité romaine, Saint-Etienne 2004.
Denecker T., Ideas on Language in Early Latin Christianity. From Tertullian to Isidore of Seville, Leiden – Boston 2017. (Crossref)
De Vaan M., Etymological Dictionary of Latin and other Italic Languages, Leiden – Boston 2008.
Dumézil G., La religion romaine archaïque avec un appendice sur la religion des Etrusques, Paris 1974.
Elfassi J., La langue des Synonyma d’Isidore de Séville, „Archivum Latinitatis Medii Aevi” 62 (2004) s. 59-100.
Elfassi J., Le latin des Sententiae d’Isidore de Séville est-il „vulgaire”?, w: Latin vulgaire – Latin tardif IX. Actes du IXe colloque international sur le latin vulgaire et tardif, Lyon, 2-6 septembre 2009, red. F. Biville – M.-K. Lhommé – D. Vallat, Lyon 2012, s. 893-900.
Elorduy E., San Isidoro: unidad orgánica de su education reflejada en sus escritos. La gramática ciencia totalitaria, w: Miscellanea Isidoriana. Homenaje a S. Isidoro
de Sevilla en el XIII centenario de su muerte, red. P.J.A. de Aldama, Roma 1936, s. 293-323.
Engels J., La portée de l’étymologie isidorienne, „Studi Medievali” 3/3 (1962) s. 99-128.
Ernout A. – Meillet A., Dictionaire Étymologique de la Langue Latine. Histoire des Mots, Paris 1959.
Fontaine J., Cohérence et l’originalité de l’étymologie isidorienne, w: Homenaje a Eleuterio Elorduy con occasión de su 80 anniversario, red. F. Rodríguez – J. Iturriaga, Bilbao 1978, s. 113-144.
Fontaine J., Problèmes de méthode dans l’étude des sources isidoriennes, w: Isidoriana: Estudios sobre san Isidoro de Sevilla en el XIV centenario de su nacimiento , red. M.C. Díaz y Díaz, Leon 1961, s. 115-133.
Fugier H., Recherches sur l’expression du sacré dans la langue latine, Paris 1963.
Geeraerts D., Theories of Lexical Semantics, New York 2010. (Crossref)
Guillaumin J.-Y., La notice sur sanctum, religiosum, sacrum et profanum dans le commentum du Pseudo-Agennius, „Dialogues d’histoire ancienne” 39/1 (2013) s. 63-73. (Crossref)
Isidor ze Sevilly, Etymologiae X, tł. L. Pultrová, Praha 2010.
Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, wyd. 3, Poznań 1958.
Kilgarriff A. et al., The Sketch Engine: Ten Years on, „Lexicography” 1/1 (2014) s. 7-36. (Crossref)
Klinck R., Die lateinische Etymologie des Mittelalters, Münich 1970.
Krynicka T., Wprowadzenie, w: Izydor z Sewilli, Sentencje, tł. T. Krynicka, Kraków 2012, s. 5-28.
Latte K., Römische Religionsgeschichte, München 1960.
Ledzińska, A. Definicje świętości u Izydora z Sewilli: rekonesans, w: https://fil.ug.edu.pl/strona/76069/anna_ledzinska_-_definicje_swietosci_u_izydora_z_sewilli_rekonesans (dostęp: 25.02.2022).
Ledzińska A., Gramatyka wobec sztuk wyzwolonych w pismach Izydora z Sewilli. Origo et fundamentum liberalium litterarum, Kraków 2014.
Magallón García A.-I., La tradición gramátical de differentia y etymologia hasta Isidoro de Sevilla, Zaragoza 1996.
Malenica A., Res sanctae nel periodo pre-cristiano di Roma antica, „Diritto e storia. Rivista Internazionale di Scienze Giuridiche e Tradizione Romana” 13/12 nuova serie (2014) s. 5-18, w: https://www.dirittoestoria.it/12/pdf/Malenica-Res-sanctae-it.pdf (dostęp 21.03.2022).
Otto R., Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, tł. B. Kupis, Wrocław 1993.
Oxford Latin Dictionary, red. P.G.W. Glare et al., Oxford 1968.
Poerck G. de, Etymologia et origo à travers la tradition latine, w: Anamnesis. Gedenkboek Dr. E.A. Leemans, red. E.A. Leemans, Brugge 1970, s. 192-228.
Reydellet M., La diffusion des Origines d’Isidore de Séville au Haut Moyen Âge, „Mélanges d’Archéologie et d’Histoire” 78 (1966) s. 383-437. (Crossref)
Roux J.P., Krew: mity, symbole, rzeczywistość, tł. M. Chrobak, Kraków 2013.
Rychlý P., Manatee/Bonito-A Modular Corpus Manager, w: Recent Advances in Slavonic Natural Language Processing. RASLAN, red. P. Sojka – A. Horák, Brno 2007, s. 65-70.
Schilling R., Sacrum et profanum: Essai d’interprétation, „Latomus” 30/4 (1971) s. 953-969.
Schindler U., Zur frühen Überlieferungsgeschichte der Etymologiae Isidors von Sevilla, „Studi Medievali” 29 (1988) s. 587-605.
Schmid H., Probabilistic Part-of-Speech Tagging Using Decision Trees, w: Proceedings of International Conference on New Methods in Language Processing, Manchester 1994, s. 44-49.
Schweickard W., Etymologia est origo vocabulorum... Zum Verständnis der Etymologiedefinition Isidors von Sevilla, „Historiographia Linguistica” 12 (1985) s. 1-25. (Crossref)
Šedinová H., Isidor ze Sevilly a jeho hledání původu slov, w: Isidor ze Sevilly. Etymologiae X, Praha 2010, s. 9-129.
Sinclair J., Corpus, Concordance, Collocation, Oxford 1991.
Sinclair J., Reading Concordances: An Introduction, London – New York – Toronto – Sydney – Hong Kong – Cape Town – Madrid 2003.
Słownik języka polskiego, t. 2, red. W. Doroszewski, Warszawa 1960.
Słownik łacińsko-polski, red. J. Korpanty, Warszawa 2003.
Sobotka P., Etymologizowanie i etymologia. Od semantyki ontologicznej do etymologii hermeneutycznej, Warszawa 2015.
Stubbs M., Words and Phrases: Corpus Studies of Lexical Semantics, Oxford 2001.
Talamanca M., Istituzioni di diritto romano, Milano 1990.
Tassi Scandone E., Sacer e sanctus. Quali rapporti?, w: Autour de la notion de sacer, red. Th. Lafranchi, Roma 2017, s. 117-148. (Crossref)
Tassi Scandone E., Quodammodo diuini iuris. Per una storia giuridica delle ‘res sanctae’, Napoli 2013.
Thesaurus Linguae Latinae, t. 5, Lipsiae 1909-1934.
Van den Abeele B., La tradition manuscrite des Étymologies d’Isidore de Séville. Pour une reprise en main du dossier, „Cahiers de Recherches Médiévales et Humanistes” 16 (2008) s. 195-205. (Crossref)
Vauchez A., Duchowość średniowiecza, tł. H. Zaremska, Gdańsk 2004.
Vega A.C., Cuestiones criticas de las biografias isidorianas, w: Colección de estudios sobre Isidoro de Sevilla, publicados con ocasion del XIV Centenario de su nacimiento, red. M.C. Díaz y Díaz, León 1961, s. 78-87.
Zumthor P., Étymologie (essai d’histoire sémantique), w: Etymologica. Festschrift Walther von Wartburg zum 70. Geburtstag, ed. H.E. Keller, Tübingen 1958, s. 873-893.
Instytut Języka Polskiego PAN, Warszawa https://orcid.org/0000-0001-7865-0781
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
