Alegoria a alegoreza - przyczynek do dyskusji o poprawności terminów stosowanych w badaniach nad alegorezą grecką, żydowską i wczesnochrześcijańską
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest skonfrontowanie metody alegorezy greckiej (Heraklit Alegoreta) z alegorezą żydowską, zrekonstruowaną w oparciu o dzieła Filona Aleksandryjskiego i wczesnochrześcijańską (Orygenes). Rekonstrukcja ta pozwoliła mi, w części zatytułowanej alegoria a alegoresis, na postawienie następujących tez: po pierwsze, terminy alegoria i alegoreza, bez zasadnego powodu, stosowane są zamiennie lub mieszane. A przecież zabieg alegoryzowania (alegoria) różni się i to w sposób znaczący od metody alegoretycznej. Dlatego, postawiłem kolejne tezy: (1) o konieczności jednoznacznego odróżnienia powyższych procedur oraz (2) wprowadzenia konkretnych terminów pozwalających uchwycić różnicę między grecką, żydowską i wczesnochrześcijańską alegorezą. W tym celu wprowadziłem określenia stosowane w hermeneutyce, a mianowicie: alegoresis sacra i alegoresis prophana. W kolejnych częściach tekstu omówiłem specyficzne cechy każdego typu alegorezy starożytnej: greckiej, żydowskiej i chrześcijańskiej. Wszystkie trzy formy alegorezy mają na celu przedłożenie komentarza, który spełniałby standardy racjonalności wypracowane przez starożytną naukę (filozofię), tzn. wyeliminowania wszelkich nielogiczności, antropomorfizmów czy antropopatyzmów (w odniesieniu do Boga) oraz wydobycia z tekstu „Biblii” uniwersalnego przesłania. Różnica jaka się jednak między nimi wyłania, prowadzi do wniosku, że w przeciwieństwie do alegorezy greckiej, Filon i Orygenes postrzegają odmiennie wartość sensu dosłownego (litery tekstu) – dbając o jego zachowanie. Można zatem twierdzić, że u Orygenesa, metoda alegoretyczna uzyskała swą najpełniejszą czyli dojrzałą postać, (1) wskazując na trzy sensu tekstu: dosłowny (soma) moralny (psyche) i mistyczno-filozoficzny (pneuma) i (2) łącząc alegorezę sacra i prophana w jedną metodę odczytywania i interpretowania tekstu Pisma świętego.
Słowa kluczowe:
alegoria, alegoreza, alegoresis sacra, alegoresis prophana, Heraklit Alegoreta, papirus z Derveni, Filon Aleksandryjski, OrygenesBibliografia
Arnim J., Stoicorum verterum fragmenta, t. 1-4, Lipsiae 1921-1924.
Aristoteles, Metaphysica, ed. W.D. Ross, Oxford 1924, tł. K. Leśniak, Arystoteles, Metafizyka, Warszawa 1990, s. 615-857.
Cornutus, Theologiae Graecae Compendium, ed. C. Lang, Leipzig 1881 (reprint: I. Ramelli, Compendio di teologia greca, Milano 2003).
Diels H. – Kranz W., Die Fragmente der Vorsokratiker, t. 1-3, Berlin 1951-1952.
Diogenes Laertius, Vitae philosophorum, ed. H.S. Long, Oxford 1964, tł. I. Krońska, Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, Warszawa 1988.
Euripidis, Fabulae, t. 1-3, ed. J. Diggle, Oxford 1984-1994. (Crossref)
Eusebius Caesariensis, Historia ecclesiastica, ed. G. Bardy, SCh 31, 41, 55, Paris 1953-1958, tł. A. Lisiecki, Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna. O męczennikach palestyńskich, Poznań 1925, Kraków 1993.
Filon Aleksandryjski, Pisma, t. 1, tł. L. Joachimowicz, Warszawa 1986.
Filon Aleksandryjski, Pisma, t. 2, tł. S. Kalinkowski, Kraków 1994.
Fragmenta pseudepigraphorum quae supersunt Graeca, Pseudepigrapha Veteris Testamenti Graece 3, ed. A.-M. Denis, Leiden 1970.
Heraclitus, Quaestiones Homericae, ed. Fr. Oelmann, Leipzig 1910.
Herodotus, Historie, ed. Ph.-E. Legrand, Paris 1932-1954, tł. S. Hammer, Herodot, Dzieje, Wrocław 2005.
Homerus, Ilias, ed. T.W. Allen, Oxford 1931, tł. F.K. Dmochowski, Homer, Iliada, Warszawa 1990.
Homerus, Odyssea, ed. P. von der Muehll, Stuttart 1962, tł. L. Siemieński, Homer, Odyseja, Warszawa 1990.
Origenes, De principiis, ed. H. Crouzel – M. Simonetti, SCh 252, 268, Paris 1978-1980, tł. S. Kalinkowski, Orygenes, O zasadach, Kraków 1996.
Origenes, Homilae in Leviticum, ed. M. Borret, SCh 286-287, Paris 1981, tł. S. Kalinkowski, Orygenes, Homilie o Księdze Kapłańskiej, w: Orygenes, Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, t. 1-2, Warszawa 1984.
Origenes, Homiliae in Numeros, ed. L Doutreleau, SCh 415, Paris 1996, SCh 442, Paris 1999, ed. W.A. Baehhrens, GCS 7, s. 3-285, tł. S. Kalinkowski, Orygenes, Homilie o Księdze Liczb, w: Orygenes, Homilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sędziów, t. 1-2, Warszawa 1986.
Origenis Opera omnia quae Graece vel Latine Tantum Exstant et Ejus Nomine Circumferuntur, Beroline 1845-1847.
Origenes, Philocalia, ed. M. Harl, SCh 302, Paris 1983, tł. K. Augustyniak, Orygenes, Filokalia, Warszawa 1979.
Philo, De Abrahamo De Congressu, De Decalogo, Posteritate Caini, De Praemiis et Poenis, De Somniis, w: Philo, [The works] with an English translation by F.H. Colson and G.H.Whitaker, t. 1-9 + suplement, Cambridge 1984-1994.
Pindarus, Carmina cum fragmentis, ed. H. Maehler – B. Snell, Berlin 2008.
Plato, Phaedrus, w: Platonis opera, t. 1, ed. J. Burnet, Oxford 1987, s. 67-118, tł. L. Regner, Platon, Fajdros, Warszawa 1993.
Plato, Io, w: Platonis opera, t. 3, ed. J. Burnet, Oxford 1987, s. 530-542, tł. W. Witwicki, Platon, Ion, Warszawa 1958.
Plato, Politicus, w: Platonis opera, t. 1, ed. J. Burnet, Oxford 1987, s. 257-311, tł. W. Witwicki, Platon, Państwo, Kęty 2003.
Plato, Protagoras, w: Platonis opera, t. 3, ed. J. Burnet, Oxford 1987, s. 309-362, tł. L Regner, Platon, Protagoras, Warszawa 1995.
Plato, Timaeus, w: Platonis opera, t. 4, ed. J. Burnet, Oxford 1987, s. 17-105, tł. P. Siwek, Platon, Timajos, w: Platon, Timajos. Kritias albo Atlantyk, Warszawa 1960, s. 19-128.
Plutarchus, De Iside et Osiride, ed. W. Sieveking, Leipzig 1935, tł. A. Pawlaczyk, Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, Poznań 2003.
Quintilianus Marcus Fabius, Institutio oratoria, vol. 1-2, ed. L. Radermacher, Leipzig 1907, tł. S. Śnieżewski, Kwintylian, Kształcenie mówcy, Kraków 2012.
Bardski K., Słowo oczyma Gołębicy: metodologia symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii oraz jej teologiczne i duszpasterskie zastosowanie, Warszawa 2007.
Betegh G., The Derveni Papyrus: Cosmology, Theology and 1nterpretation, Cambridge 2004. (Crossref)
Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja typu „B” oryginalnego tekstu z XVI w. i wstępy J. Frankowski, Warszawa 1999.
Brisson L., Les théogonies orphiques et le ppyrus de Derveni, „Revue de l’Historie des Religions” 202/4 (1985) s. 389-420. (Crossref)
Böner P. – Gilson E., Historia Filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, tł. S. Stomm, Warszawa 1962.
Crouzel H., La distinction de la „typologie” et de l’„allégorie”, „Bulletin de Litérature Ecclésiatique” 65 (1964) s. 161-174.
Crouzel H., Orygenes, tł. J. Margański, Bydgoszcz 1996.
Dawson D., Allegorical Readers and Culture Revision in Ancient Alexandria, Berkeley 1992. (Crossref)
Domaradzki M., Heraklit Alegoreta i filozoficzne znaczenie starożytnej egzegety Homera, „Ruch Filozoficzny” 68/3 (2011) s. 463-483.
Gajda J., Teorie wartości w filozofii przedplatońskiej, Wrocław 1992.
Hanson R., Allegory and Event: A Study of the Sources and Significance of Origen’s Interpretation of Scripture, Louisville 2002.
Henry M., The Derveni Commentator as literary critic, „Transactions of the American Philological Association” 116 (1986) s. 149-164. (Crossref)
Heinze R., Xenokrates. Darstellung der Lehre und Sammlung der Fragmente, Leipzig 1982.
Interpretacja Biblii w kościele. Dokument papieskiej komisji biblijnej z komentarzem biblistów polskich, red. R. Rubinkiewicz, Warszawa 1999.
Interpretation and Allegory. Antiquity to the Modern Period, red. J. Whitman, Leiden 2000.
Isnardi Parente M., Senocrate – Ermodoro. Frammenti, Napoli 1982.
Joachimowicz L., Wstęp. Filon – filozof alegoryzujący, w: Filon Aleksandryjski, Pisma, t. 1, tł. L. Joachimowicz, Warszawa 1986, s. 5-30.
Kouremenos T. – Panissoglou G.M., The Derveni Papyrus: edited with Introduction and Commentary, Firenze 2006.
Laks A. – Most G.W, Studies on the Derveni Papyrus, Oxford 1997.
Metaphor, Allegory and Classical Tradition: Ancient Thought and Modern Revisions, red. G.R. Boys-Stones, Oxford 2003.
Lubac H. de, Typologie et allégorisme, „Recherches de science religieuse” 34 (1947) s. 180-226.
Lubac H. de, Pismo Święte w tradycji Kościoła, tł. K. Łukowicz, Kraków 2008.
Orphisme et Orphée: en l’honneur de Jean Rudhardt, red. P. Borgeaud, Geneva 1991.
Osborne G.R., The hermeneutical spiral: a comprehensive introduction to biblical interpretation, Illinois 1991.
Oxford Readings in Classical Studies: Ancient Literary Criticism, red. A. Laird, Oxford 2006.
Pajares A.B., Generciones de dioses y sucesión interrumpida: el mito hitita de Kumarbi, la Teogonía de Hesíodo y la del Papiro de Derveni, „Aula Orientalis” 7 (1989) s. 159-179.
Pépin J., Mythe et allégorie: Les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, Paris 1976.
Poemat papirusu z Derveni. Wprowadzenie, rekonstrukcje i komentarz, red. J. Łazicki – M. Nowak – K. Pietruczuk, Poznań 2008.
Reale G., Historia filozofii starożytnej. Od początków do Sokratesa, t. 1, tł. E.I. Zieliński, Lublin 1999.
Rusten J.S., Interim Notes on the papyrus from Derveni [Orphic theogony], „Harvard Studies in Classical Philology” 89 (1985) s. 121-140. (Crossref)
Simonetti M., Między dosłownością a alegorią: przyczynek do historii egzegezy patrystycznej, tł. T. Skibiński, Kraków 2000.
Stein E., Pierwsi apologeci hellenistyczno-żydowscy, Lwów 1936.
Szram M., Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II-V w.), Lublin 2001.
Świderkówna A., Bogowie zeszli z Olimpu. Bóstwo i mit w greckiej literaturze świata hellenistycznego, Warszawa 1991.
Whitman J., Allegory. The Dynamics of an Ancient and Medieval Technique, Cambridge 1987. (Crossref)
Young F., Biblical Exegesis and the Formation of Christian Culture, Cambridge 1997. (Crossref)
Uniwersytet Wrocławski https://orcid.org/0000-0003-0132-5002
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
