„Ozdobiona wszelkimi cnotami” cesarska siostra Pulcheria i „roztropna” cesarzowa Atenais-Eudocja – co o epoce Teodozjusza II wiedzieli Słowianie prawosławni w średniowieczu?
Zofia Brzozowska
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-5951-3781
Mirosław J. Leszka
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2643-4520
Abstrakt
Obraz cesarstwa bizantyńskiego w połowie V w. i wizerunek władających nim osób w piśmiennictwie staroruskim ukształtował się na bazie stworzonych na Bałkanach przekładów cerkiewnosłowiańskich dzieł trzech historyków bizantyńskich: Jana Malalasa (VI w.), Jerzego Mnicha zw. Hamartolosem (IX w.) i Konstantyna Manassesa (XII w.). Wykorzystywanie ich przekazów przez autorów chronografów nawet w drugiej połowie XVI w. świadczy o wyjątkowej żywotności historiografii bizantyńskiej i swoistej ponadczasowości utworów wspomnianych dziejopisów. Trzeba jednak zauważyć, iż Pulcheria, Teodozjusz II, Atenais-Eudocja i Marcjan nie przykuwali uwagi staroruskich historiografów tylko jako osoby mające realny wpływ na bieg wydarzeń w przeszłości.
Słowianie prawosławni schyłku średniowiecza postrzegali połowę V w. przede wszystkim jako epokę wielkich sporów o naturę Chrystusa, zakończonych zwołaniem soborów ekumenicznych w Efezie (431 r.) i Chalcedonie (451 r.). Niektórzy zaangażowani w kontrowersje teologiczne swego czasu cesarze i cesarzowe byli na obszarze Slavia Orthodoxa czczeni jako święci. Analiza staroruskich chronografów z XIV–XVI w. pozwala przypuścić, że hagiografia oddziaływała na kreowanie wizerunków tego rodzaju postaci w historiografii. By zrekonstruować całościowy obraz Pulcherii i Atenais-Eudocji w literaturze staroruskiej należałoby zatem przebadać też poświęcone im teksty hagiograficzne.
Słowa kluczowe:
Pulcheria, Atenais-Eudocja, Teodozjusz II, literatura staroruskaBibliografia
Constantinus Manasses, Breviarium Chronicum, t. 1-2, rec. O. Lampsidis, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 36/1-2, Athenis 1996.
Georgius Monachus, Chronicon, t. 1-2, ed. C. de Boor, Stutgardiae 1978.
Ioannes Malalas, Chronographia, rec. J. Thurn, Berolini et Novi Eboraci 2000. (Crossref)
Ioannes Zonaras, Epitome historiarum libri XIII–XVIII, ed. Th. Büttner-Wobst, Bonnae 1897.
Istrin V.M., Chronika Ioanna Malaly v slavjanskom perevode, ed. M.I. Černyševa, Moskva 1994.
Istrin V.M., Knigy vremenyja i obraznyja Georgija Mnicha. Chronika Georgija Amartola v drevnem slavjanorusskom perevode, t. 1-3, Petrograd 1920-1922.
Iz Chroniki Konstantina Manassii, w: Biblioteka literatury Drevnej Rusi, t. 9, ed. D.S. Lichačev – L.A. Dmitriev – A.A. Alekseev – N.V. Ponyrko, Sankt-Peterburg 2006, s. 114-159, 510-516.
Jacobs A., Zonaras-Zonara. Die byzantinische Geschichte bei Joannes Zonaras in slavischer Übersetzung, München 1970.
Letopisec Ellinskij i Rimskij, t. 1: Tekst, ed. O.V. Tvorogov, Sankt-Peterburg 1999.
Letopis’ po Voskresenskomu spisku, Sankt-Peterburg 1856.
Licevoj letopisnyj svod XVI v. Vsemirnaja istorija, t. 7, ed. Ch.Ch. Mustafin, Moskva 2014.
Matveenko V. – Ščegoleva L., Knigi vremennye i obraznye Georgija Monacha, t. 1-2, Moskva 2006-2011.
Russkij chronograf. Chronograf redakcii 1512 g., Sankt-Peterburg 1911.
Russkij chronograf. Chronograf Zapadnorusskoj redakcii, Petrograd 1914.
Sreznevskij V.I., Simeona Metafrasta i Logoteta opisanie mira ot bytija i letovnik sobran ot različnych letopisec. Slavjanskij perevod Chroniki Simeona Logofeta s dopolnenijami, Sankt-Peterburg 1905.
Tvorogov O.V., Materialy k istorii russkich chronografov. 3. Troickij chronograf, „Trudy Otdela drevnerusskoj literatury” 42 (1989) s. 287-343.
Tvorogov O.V., Paralipomen Zonary. Tekst i kommentarij, w: Letopisi i chroniki. Novye issledovanija. 2009-2010, ed. O.L. Novikova, Moskva – Sankt-Peterburg 2010, s. 3-101.
Afinogenov D., The date of Georgios Monachos reconsidered, „Byzantinische Zeitschrift” 92 (1999) s. 437-447. (Crossref)
Afinogenov D., Le manuscrit grec Coislin. 305: la version primitive de la Chronique de Georges le Moine, „Revue des Etudes Byzantines” 62 (2004) s. 239-242. (Crossref)
Anisimova T.V., Rogožskij chronograf. Tekst, w: Letopisi i chroniki. Novye issledovanija. 2009-2010, red. O.L. Novikova, Moskva – Sankt-Peterburg 2010, s. 102-161.
Amosov A.A., Licevoj letopisnyj svod Ivana Groznogo. Kompleksnoe kodikologičeskoe issledovanie, Moskva 1998.
Angelidi C., Pulcheria. La castità al potere (399-455), Donne d’Oriente e d’Occidente 5, Milano 1996.
Anisimova T.V., Chronika Georgija Amartola v drevnerusskich spiskach XIV-XVII vv., Moskva 2009.
Banchich T.M., Introduction, w: The History of Zonaras from Alexander Severus to the Death of Theodosius the Great, tr. T.M. Banchich – E.N. Lane, New York 2009, s. 1-19. (Crossref)
Bobrov A.G., K voprosu o vremeni i meste sozdanija Letopisca Ellinskogo i Rimskogo vtoroj redakcii, „Trudy Otdela drevnerusskoj literatury” 55 (2004) s. 82-90.
Bondač A.G., Ioann Zonara, w: Pravoslavnaja ènciklopedija, t. 24, Moskva 2010, s. 250-261.
Boeck E.N., Displacing Byzantium, disgracing convention: the manuscript patronage of Tsar Ivan Alexander of Bulgaria, „Manuscripta: A Journal for Manuscript Research” 51/2 (2007) s. 181-208. (Crossref)
Boeck E.N., The Vatican Manasses as a Curated Display of Universal History, w: Laudator temporis acti. Studia in memoriam Ioannis A. Božilov, t. 2: Ius, imperium, potestas, litterae, ars et archeologia, ed. I. Biliarsky, Serdica 2018, s. 419-431.
Brzozowska Z.A., Zapożyczona czy własna wizja dziejów powszechnych? Wpływ autorów bizantyńskich na świadomość historyczną Słowian Południowych i Wschodnich (na przykładzie opowieści o Mahomecie i Historii paulicjan Piotra z Sycylii), w: Widmo Mahometa, cień Samuela. Cesarstwo Bizantyńskie w relacji z przedstawicielami innych religii i kultur (VII-XV w.), red. Z.A. Brzozowska – M.J. Leszka – K. Marinow – T. Wolińska, Byzantina Lodziensia 39, Łódź 2020, s. 13-44.
Brzóstkowska A., Kroniki z kręgu Symeona Logotety, w: Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Seria grecka, v. V, Pisarze z X w., red. A. Brzóstkowska, Warszawa 2011, s. 64-67.
Bujanin D.M., Serbskaja Aleksandrija i Russkij Chronograf, „Rossica Antiqua” 1/2 (2018) s. 48-92.
Burman J., The Athenian Empress Eudocia, w: Post-Herulian Athens. Aspects of Life and Culture in Athens A.D. 267-529, red. P. Castrén, Helsinki 1994, s. 63-87.
Franklin S., The Empire of the Rhomaioi as Viewed from Kievan Russia: Aspects of Byzantino-Russian Cultural Relations, „Byzantion” 53 (1983) s. 507-537 [= Byzantium – Rus – Russia. Studies in the Translation of Christian Culture, Aldershot 2002].
Franklin S., Malalas in Slavonic, w: Studies in John Malalas, red. E. Jeffreys – B. Croke – R. Scott, Byzantina Australiensia 6, Sydney 1990, s. 276-290 [= Byzantium – Rus – Russia. Studies in the Translation of Christian Culture, Aldershot 2002].
Franklin S., Writing, Society and Culture in Early Rus, c. 950-1300, Cambridge 2002. (Crossref)
Griffin S., The Liturgical Past in Byzantium and Early Rus, Cambridge 2019. (Crossref)
Grigoriadis, Linguistic and literary studies in the Epitome Historion of John Zonaras, Thessaloniki 1998.
Guimon T.V., Historical Writing of Early Rus (c. 1000-c. 1400) in a Comparative Perspective, Leiden – Boston 2021.
Holum K.G., Theodosian Empresses: Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, Los Angeles 1981.
Jeffreys E., The Beginning of Byzantine Chronography. John Malalas, w: Greek and Roman Historiography in Late Antiquity. Fourth to sixth century A.D., red. G. Marasco, Leiden 2003, s. 497-527. (Crossref)
Kloss B.M., Letopisnyj svod licevoj, w: Slovar’ knižnikov i knižnosti Drevnej Rusi (vtoraja polovina XIV–XVI v.), t. 2, red. D.S. Lichačev, Leningrad 1989, s. 30-32.
Kolesov V.V., Zametki o jazyke Letopisca Ellinskogo i Rimskogo vtoroj redakcii (K voprosu o meste i vremeni sostavlenija), „Trudy Otdela drevnerusskoj literatury” 55 (2004) s. 91-97. (Crossref)
Kosiński R., The Chronicle by George the Monk and Its Relation to Theodore Lector’s Work, „Res Gestae” 5 (2017) s. 46-72.
Mallan Ch., The Historian John Zonaras: Some Observations on His Sources and Methods, w: Les historiens grecs et romains: entre sources et modèles, red. O. Devillers – B. Sebastiani, Bordeaux 2018, s. 353-366.
Matveenko V. – Ščegoleva L., Vremennik Georgija Monacha (Chronika Georgija Amartola). Russkij tekst, kommentarij, ukazateli, Moskva 2000.
Monégier du Sorbier M.-A., Recherches sur la tradition manuscrite de la chronique de Georges le Moine, la tradition directe, 1–2, b.m.w. 1985 (niepublikowana praca doktorska).
Morozov V.V., Licevoj svod v kontekste otečestvennogo letopisanija XVI v., Moskva 2005.
Neville L., Guide to Byzantine Historical Writing, Cambridge 2018. (Crossref)
Nilsson I., Discovering Literariness in the Past: Literature vs. History in the Synopsis Chronike of Konstantinos Manasses, w: L’écriture de la mémoire: la litterarité de l’historiographie. Actes du colloque international sur la littérature byzantine, Nicosie 6-8 mai 2004, ed. P. Odorico – P.A. Agapitos – M. Hinterberger, Paris 2006, p. 15-31.
Nilsson I. – Nystrom E., To compose, read, use a Byzantine texts: Aspects of the Chronicle of Constantine Man asses, „Byzantine and Modern Greek Studies” 33 (2009) s. 42-60. (Crossref)
Petrova M., Hamartolos or Zonaras. Searching for the Author of a Chronicle in a Fourteenth-century Slavic Manuscript. MS. Slav. 321 from the Library of RAS, „Scripta & e-Scripta” 8-9 (2010) s. 405-425.
Podskalsky G., Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988-1237), tł. J. Zychowicz, Kraków 2000.
Popov I.N., Ioann Malala, w: Pravoslavnaja ènciklopedija, t. 24, Moskva 2010, s. 437-443.
Prohin A., The Sovereign’s Dream as Historical Parable in the Byzantine World Chronicles from the Romanian Principalities (16th-17th century), w: Religious Rhetoric of Power in Byzantium and South-Eastern Europe, red. I. Biliarsky – M. Mitrea – A. Timotin, Brăila 2021, s. 167-186.
Salmina M.A., Chronika Konstantina Manassii kak istočnik Russkogo chronografa, „Trudy Otdela drevnerusskoj literatury” 32 (1978) s. 279-287.
Srednebolgarskij perevod Chroniki Konstantina Manassii v slavjanskich literaturach, red. D.S. Lichačev – I.S. Dujčev, Sofija 1988.
Swoboda W., Kontynuacja Georgiosa, w: Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 2, red. W. Kowalenko – G. Labuda – T. Lehr-Spławiński, Wrocław 1965, s. 468.
The Chronicle of Constantine Manasses, tr. L. Yuretich, Liverpool 2018, s. 1-17.
Toločko P.P., Davn’orus’ki litopycy i litopysci X–XIII st., Kyïv 2005.
Treadgold W., The Early Byzantine Historians, Basingstoke 2007.
Treadgold W.T., The Middle Byzantine Historians, New York 2013. (Crossref)
Tsatsos J., Empress Athenais-Eudocia: A Fifth Century Byzantine Humanist, Brookline 1977.
Turilov A.A., Zametki o slavjanskoj rukopisnoj tradicii chroniki Ioanna Zonary, w: Letopisi i chroniki. Novye issledovanija. 2015-2016, red. O.L. Novikova, Moskva – Sankt-Peterburg 2017, s. 3-11.
Tvorogov O.V., Chronika Georgija Amartola, w: Slovar’ knižnikov i knižnosti Drevnej Rusi (XI–pervaja polovina XIV v.), red. D.S. Lichačev, Leningrad 1987, s. 468-469.
Tvorogov O.V., Chronograf Russkij, w: Slovar’ knižnikov i knižnosti Drevnej Rusi (vtoraja polovina XIV-XVI v.), t. 2, ed. D.S. Lichačev, Leningrad 1989, s. 499-505.
Tvorogov O.V., Chronograf Troickij, w: Slovar’ knižnikov i knižnosti Drevnej Rusi (XI-pervaja polovina XIV v.), red. D.S. Lichačev, Leningrad 1987, s. 478.
Tvorogov O.V., Drevnerusskie chronografy, Leningrad 1975.
Tvorogov O.V., Letopisec Ellinskij i Rimskij, w: Slovar’ knižnikov i knižnosti Drevnej Rusi (vtoraja polovina XIV–XVI v.), t. 2, red. D.S. Lichačev, Leningrad 1989, s. 18‑20.
Vilkul T.L., Iudejskij i Sofijskij chronografy v istorii drevnerusskoj chronografii, „Palaeoslavica” 17/2 (2009) s. 65-86.
Vilkul T.L., Litopis i chronograf. Studiï z domongol’s’kogo kyïvs’kogo litopysannja, Kyïv 2015.
Vodolazkin E.G., K voprosu ob istočnikach Russkogo chronografa, „Trudy Otdela drevnerusskoj literatury” 47 (1993) s. 200-214.
Vodolazkin E.G., Vsemirnaja istorija v literature Drevnej Rusi, Sankt-Peterburg 2008.
Wahlgren S., The Old Slavonic Translations of the Chronicle of Symeon the Logothete, „Acta Byzantina Fennica” 2 (2005) s. 151-166.
Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0003-2643-4520
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
