Decreta caelestia versus princeps bonus w świetle "Res Gestae" Ammiana Marcellina
Abstrakt
Ammian Marcellin w Res Gestae uczynił z cesarza Juliana wzór dobrego władcy, mimo że bogowie zadecydowali o klęsce jego wyprawy perskiej, w której on sam poniósł śmierć. Dokonując oceny jego charakteru przypisał mu konkretny katalog cnót. Na ich czele znalazły się najpierw cztery cnoty kardynalne: temperantia, prudentia, iustitia i fortitudo, które zostały uzupełnione dodatkowo przez scientia rei militaris, auctoritas, felicitas i liberalitas. Zabrakło wśród nich pietas, należącej w przekonaniu Rzymian do zasadniczych cnót moralnych, która w epoce cesarstwa stała się kardynalną cnotą imperatorów. Kwestia ta nie znalazła dotychczas należytego wyjaśnienia. Analizując przekaz Ammiana Marcellina autor artykułu wykazał, że Ammian Marcellin zrezygnował z pietas, gdyż powszechnie była znana przesada z jaką Julian celebrował kulty tradycyjne. Tym bardziej że tego typu nadużycia generowały oskarżenie o superstitio. Niewątpliwie Ammian był zafascynowany postacią cesarza, widząc w jego postępowaniu wzór do naśladowania dla innych panujących. Zależność felicitas od pietas stanowiła jednak dla niego poważny kłopot, wymagający rozwiązania. Postanowił więc zrezygnować z lansowania pobożności Juliana jako cnoty cesarskiej. Nie chciał wszelako jego klęski tłumaczyć bezbożnością. Znalazł więc wyjaśnienie, które cesarza nie obciążało, a był nim kapryśny charakter Fortuny.
Słowa kluczowe:
Ammian Marcellin, Julian Apostata, cnoty kardynalneBibliografia
Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri qui supersunt, t. 1-2, ed. C.V. Clark, Berlin 1910-1915, tł. I. Lewandowski, Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, t. 1-2, Warszawa 2001-2002.
Gregorius Nazianenus, Orationes 2731, ed. P. Gallay, SCh 250, Paris 1978.
Joannes Chrysostomus, De sancto Babyla, contra Julianum et gentiles, PG 50, 533-572.
Libanii opera, ed. R.Foerster, t. 1-4, Lipsiae 1903-1908.
Res Gestae Divi Augusti, ed. A.E.Cooley, Cambridge 2009.
Plato, Politeia, ed. B. Jowett – L. Campbell, Oxford 1894.
Seneca L.A., De Clementia libri duo, Berlin – Boston 2017. (Crossref)
Socrates, Historia ecclesiastica, t. 1, ed. G.C. Hansen, Die Griechischen Christlichen Schriftseller. Neue Folge, Berlin 1995, tł. S.J. Kazikowski, Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, Warszawa 1986.
Autin L., Virtus et Fortuna: le général et l’armée au combat chez Tacite, „Vita Latina” 195- 196 (2017) s. 207-231. (Crossref)
Balbuza K., Triumfator. Triumf i ideologia zwycięstwa w starożytnym Rzymie epoki cesarstwa, Poznań 2005.
Barnes T.D., Ammianus Marcellinus and the Representation of Historical Reality, Ithaca – London 1998.
Baynes N.H., The Death of Julian the Apostate in a Christian Legend, „The Journal of Roman Studies” 37 (1937) s. 22-29. (Crossref)
Blockley R.C., Ammianus Marcellinus: A Study of His Historiography and Political Thought, Brussels 1975.
Bradbury S., Julian’s Pagan Revival and the Decline of Blood Sacrifice, „Phoenix” 49/4 (1995) s. 331-335. (Crossref)
Brandt A., Moralische Werte in den „Res Gestae” des Ammianus Marcellinus (Hypomnemata 122), Göttingen 1999. (Crossref)
Brodka D., Ammianus Marcellinus Studien zum Geschichtsdenken im vierten Jahrhundert n. Ch., Kraków 2009.
Budzanowska D., Cztery cnoty władcy w De Clementia Seneki Młodszego, Warszawa 2013.
Champeaux J., „Pietas”: piété personelle et piété collective à Rome, „Bulletin l’Association Guillaume Budé” 3 (1989) s. 263-279. (Crossref)
Charlesworth M.P., The Virtues of a Roman Emperor: Propaganda and the Creation of Belief, „Proceedings of the British Academy” 23 (1937) s. 105-133.
Cichocka H., Ammianus Marcellinus a literatura Grecka i Rzymska, „Meander” 29 (1974) s. 289-306.
Demandt A., Zeitkritik und Geschichtsbild im Werk Ammians, Bonn 1965.
Fears J.R., The cult of Virtues and Roman Imperial Ideology, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II/17/2, Berlin – New York 1981. (Crossref)
Fornara C.W., Julian’s Persian Expedition in Ammianus and Zosimus, „The Journal of Hellenic Studies” 111 (1991) s. 1-15. (Crossref)
Gärtner H., Einige Überlegungen zur kaiserzeitlichen Panegyrik und zu Ammians Charakteristik des Kaisers Julian, „Akademie der Wissenschaft en und der Literatur in Mainz. Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaft lichen Klasse” 10 (1968) s. 497-529.
Heim F., La théologie de la Victoire de Constantin á Théodose, Paris 1992. (Crossref)
Heim F., Virtus. Idéologie politique et croyances religieuses au IVe siècle, Berne – Frankfurt a. M. – New York 1991.
Jenkins F.W., Ammianus Marcellinus. An Annotated Bibliography 1474 to the Present, Leiden – Boston 2017. (Crossref)
Kelly G., Ammianus Marcellinus: The Allusive Historian, Cambridge 2008.
Kloft H., Liberalitas Principis. Herkunft und Bedeutung. Studien zur Prinzipatsideologie, Köln – Wien 1970.
Kluczek A.A., Primordia. Mityczna przeszłość Rzymu i pamięć o niej w rzymskich numizmatach zaklęta, Katowice 2019.
Kolb F., Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, tł. A. Gierlińska, Poznań 2008.
Korpanty J., Pietas Romana, w: Studia Archeologica. Prace dedykowane Profesorowi Januszowi A. Ostrowskiemu w sześćdziesięciolecie urodzin, red. E. Papuci-Władyka – J. Śliwa, Kraków 2001, s. 189-196.
Korpanty J., Studia nad łacińską terminologią polityczno-socjalną okresu republiki rzymskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976.
Krauze A., Od antycznej Pietas do wczesnochrześcijańskich przedstawień orantów, w: Kultura cnoty-cnoty kultur. Materiały z konferencji naukowej. Gniezno 10-11 maja 2007, red. T. Ewertowski – S. Krawczyk, Poznań 2010, s. 27-38.
Laconi S., Virtus, Studio semantico e religioso dalle origini al Basso Impero, Cagliari 1988, s. 13-107.
Manning C.E., „Liberalitas” – the Decline and Rehabilitation of a Virtue, „Greece and Rome” 32 (1985) s. 73-83. (Crossref)
Matthews J., The Roman Empire of Ammianus, Michigan 2007.
Metropoulos N.P., Oi kyries aretes kai e aristotelike ethike, „Erkyna, Epitheorese Ekpaideutikon-Epistemonikon Thematon” 20 (2014) s. 76-86.
Mikocki T., Zgodna, pobożna, płodna, skromna, piękna… Propaganda cnót żeńskich w sztuce rzymskiej, Wrocław 1997.
Mleczek A., Dekadencja moralna społeczeństwa rzymskiego w Res Gestae Ammiana Marcellina, Kraków 2019.
Mleczek A., Julian the Apostate’s religious policy and renovatio imperii morumque in the Res Gestae of Ammianus Marcellinus, „Classica Cracoviensia” 23 (2020) s. 77-116. (Crossref)
Naudé C.P.T., Fortuna in Ammianus Marcellinus, „Acta Clasica” 7 (1964) s. 70-88.
Neri V., Constanzo, Giuliano e l’ideale del „civilis princeps” nelle storie di Ammiano Marcellino, Roma 1984.
Neri V., Ammiano e il cristianesimo. Religione e politica nelle Res Gestae di Ammiano Marcellino, „Studi di storia antica” 11 (1985) s. 71-157.
Olszaniec S., Julian Apostata jako reformator religijny, Kraków 1999.
Paschoud F., Roma Aeterna. Études sur les patriotisme Romain dans l’occident latin á l’époque des grandes invasions, Rome 1967.
Piechocka-Kłos M., Opis śmierci Juliana Apostaty w wybranych źródłach chrześcijańskich i pogańskich (IV-V w.), „Studia Warmińskie” 51 (2014) s. 341-352. (Crossref)
Rike R.L., Apex Omnium: Religion in the Res Gestae of Ammianus, Berkeley – Los Angeles – London 1987. (Crossref)
Ross A.J., Ammianus’ Julian: Narrative and Genre in the Res Gestae, Oxford 2016. (Crossref)
Rüpke J., Superstition ou individualité? Déviance religieuse dans l’Empire romain, Bruxelle 2015.
Samberger Ch., Die Kaiserbiographie in den Res Gestae des Ammianus Marcellinus. Eine Untersuchung zur Komposition der ammianeischen Geschichtsschreibung, „Klio” 51 (1969) s. 349-482. (Crossref)
Stachura M., Wrogowie porządku rzymskiego. Studium zjawiska agresji językowej w Kodeksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjańskich i Konstytucjach Sirmondiańskich, Kraków 2010.
Szopa A., Wódz doskonały w świetle łacińskich panegiryków późnoantycznych, „Vox Patrum” 35 (2015) s. 1-23. (Crossref)
Waagenvoort H., Pietas, w: Pietas. Selected Studies in Roman Religion, Leiden 1980, s. 1-20. (Crossref)
Wallace-Hadrill A., The Emperor and His Virtues, „Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte”, 30/3 (1981) s. 298-323.
Zanker P., August i potęga obrazów, tł. L. Olszewski, Poznań 1999.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
