Praesentia carnalis Christi. Terminologia dotycząca wcielenia w polemice antyheretyckiej Filastriusza z Brescii
Mariusz Szram
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Abstrakt
Terminologia występująca w jednym z najstarszych łacińskich katalogów herezji Diversarum hereseon liber Filastriusza, biskupa Brescii (330-387/388), była dostosowana do potrzeb antyheretyckiej polemiki, a zarazem odzwierciedlała sposób mówienia o ziemskiej misji Chrystusa charakterystyczny dla łacińskiej literatury patrystycznej 2. poł. IV wieku. Szczegółowa analiza filologiczno-teologiczna traktatu Filastriusza pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: (1) Terminologia używana przez autora na określenie wcielenia była zakorzeniona we wczesnochrześcijańskiej tradycji (caro, corpus, incarnatio, incorporatio), ale też oryginalna poprzez zastosowanie własnej formuły praesentia carnalis; (2) Stosowane słownictwo było ściśle zależne od tematyki sporu doktrynalnego. W polemice z herezjami o nastawieniu doketystycznym Filastriusz używał częściej terminu caro niż corpus, określając nim ciało, a także pośrednio całą ludzką naturę Chrystusa. Natomiast w dyskusji z herezjami nieporuszającymi wprost tematu ciała Chrystusa, a także podczas prezentowania ortodoksyjnej nauki Kościoła na temat wcielenia Syna Bożego, stosował częściej termin incorporatio niż incarnatio; (3) Ulubionym sformułowaniem używanym przez Biskupa Brescii na określenie wcielenia był zwrot praesentia carnalis Christi. Za jego pomocą Filastriusz podkreślał kilka istotnych aspektów teologii wcielenia: rzeczywistą cielesność osoby Chrystusa; obecność Syna Bożego wśród ludzi oraz jej zbawczy cel; długi proces objawiania się Boga człowiekowi, związany ze starotestamentalnymi zapowiedziami, których wypełnieniem było przyjście Zbawiciela na ziemię.
Słowa kluczowe:
Wcielenie, terminologia patrystyczna, Filastriusz z Brescii, herezje, incarnatio, incorporatio, praesentia carnalis ChristiBibliografia
Acta Synodalia 381-431, opr. A. Baron – H. Pietras, Synodi et Collectiones Legum 4, Kraków 2010.
Ambrosius, De fide, PL 16, 527–698.
Ambrosius, De incarnationis Dominicae sacramento, ed. O. Faller, CSEL 79, Wien 1964.
Aristides, Apologia, ed. B. Pouderon – M.J. Pierre – B. Outtier – M. Guiorgadzé, SCh 470, Paris 2003.
Athanasius, Epistula ad Epictetem, PG 26, 1049-1069.
Athanasius, De incarnatione Verbi, ed. Ch. Kannengiesser, SCh 199, Paris 1973.
Augustinus, De haeresibus, ed. R. Vander Plaetse – C. Beukers, CCL 46, Turnhout 1969, p. 266-345.
Augustinus, Epistulae, ed. A. Goldbacher, CSEL 34, 44, 57, 58, Wien 1895-1923.
Augustinus, Sermones, ed. G. Morin, Miscellanea Agostiniana, vol. 1, Roma 1930.
Basilius Caesariensis, De Spiritu Sancto, ed. B. Pruche, SCh 17 bis, Paris 1968.
Clemens Alexandrinus, Protrepticus, ed. C. Mondesert, SCh 2 bis, Paris 1976.
Epistula Barnabae, ed. R.A. Kraft – P. Prigent, SCh 172, Paris 1971.
Filastrius Brixiensis, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen, CCL 9, Turnhout 1957, p. 217-324, Spanish transl. C. Setién Garcia, Filastrio de Brescia, Diversarum hereseon liber, Universidad de Cantabria 2019, Polish transl. M. Szram, Filastriusz z Brescii, Księga różnych herezji, ŹMT 87, Kraków 2021.
Gregorius Nazianzenus, Orationes 27-31, ed. P. Gallay, SCh 250, Paris 1978.
Gregorius Nyssenus, Oratio catechetica magna, ed. E. Mühlenberg – R. Winling, SCh 453, Paris 2000.
Hieronymus, De viris inlustribus, ed. E.C. Richardson, TU 14, Leipzig – Berlin 1896.
Hilarius Pictaviensis, De Trinitate, ed. P. Smulders, CCL 62, 62A, Turnhout 1979-1980.
Hilarius Pictaviensis, Tractatus super Psalmos, ed. J. Doignon, CCL 61, 61A, Turnhout 1997-2002.
Hippolytus Romanus, Contra Noetum, ed. H.-J. Sieben, Fontes Christiani 34, Freiburg 2001, p. 258-312.
Ignatius Antiochenus, Epistulae, ed. P.-Th. Camelot, SCh 10, Paris 1969.
Irenaeus, Adversus haereses, ed. A. Rousseau – L. Doutreleau – B. Hemmerdinger – Ch. Mercier, SCh 100/1-2, 152-153, 210-211, 263-264, 293-294, Paris 1965-1982.
Ioannes Cassianus, De incarnatione Domini contra Nestorium, ed. M. Petschenig, CSEL 17, Wien 1888, p. 235-391.
Iustinus Martyr, Apologia I-II, PG 6, 327-470.
Lactantius, Divinae Institutiones, ed. S. Brandt, CSEL 19, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1890, p. 1-672.
Leo Magnus, Sermones, ed. A. Chavasse, CCL 138, 138A, Turnhout 1973.
Melito Sardensis, De Pascha, ed. O. Perler, SCh 123, Paris 1966.
Origenes, De principiis, ed. H. Crouzel – M. Simonetti, SCh 252-253, 268-269, 312, Paris 1978-1984.
Origenes, Commentarii in Iohannem, ed. C. Blanc, SCh 120 bis, 157, 222, 290, 385, Paris 1970-1996.
Origenes, Contra Celsum, ed. M. Borret, SCh 132, 136, 147, 150, 227, Paris 1967-1976.
Origenes, Disputatio cum Heracleida, ed. J. Scherer, SCh 67, Paris 1960.
Petrus Chrysologus, Sermones, ed. A. Olivar, CCL 24, 24A, 24B, Turnhout 1975-1982.
Tertullianus, Adversus Marcionem, ed. A. Kroymann, CCL 1, Turnhout 1954, p. 441-726.
Tertullianus, Adversus Praxean, ed. E. Evans, CCL 2, Turnhout 1954, p. 1157-1205.
Tertullianus, De carne Christi, ed. J.-P. Mahé, SCh 216-217, Paris 1975.
Tertullianus, De resurrectione carnis, ed. J.G.P. Borleffs, CCL 2, Turnhout 1954, p. 919-1012.
Tertullianus [dubium], Adversus omnes haereses, ed. E. Kroymann, CCL 2, Turnhout 1954, p. 1399-1410.
Theodoretus Cyrensis, Haereticarum fabularum compendium, PG 83, 335-556.
Böhm T., Die Christologie des Arius. Dogmengeschichtliche Überlegungen unter besonderer Berücksichtigung der Hellenisierungsfrage, Studien zur Theologie und Geschichte 7, St. Ottilien 1991.
Boularand E. , L’hérésie d’Arius et La “foi” de Nicée, Paris 1972.
Braun R., Deus Christianorum. Recherches sur le vocabulaire doctrinal de Tertullien, Paris 1977.
Camelot P.T., Introduction, w: Ignace d’Antioche, Polycarpe de Smyrne, Lettres, Martyre de Polycarpe, Paris 1998, SCh 10 bis, p. 9-54.
Częsz B., Wcielenie Syna Bożego jako wejście wieczności w czas według św. Ireneusza z Lyonu, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 71-81. (Crossref)
Daniélou J., A History of Early Christian Doctrine Before the Council of Nicaea, III. The Origins of Latin Christianity, London – Philadelphia 1977.
Diekamp F., Doctrina Patrum de incarnatione Verbi. Ein griechisches Florilegium, Münster 1907.
Dragas G.D., Ἐνανθρώπησις or ἐγένετο ἄνθρωπος. A neglected aspect of Athanasius’ Christology, “Studia Patristica” 16 (1985) p. 281-294.
Eckmann A., “Incarnatio Christi” w pismach św. Augustyna: istota i cel, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 237-245. (Crossref)
Fédou M., La Sagesse et le monde. Essai sur la christologie d’Origène, Jésus et Jésus Christ 64, Paris 1995.
Figiel J., Fenomen tajemnicy wcielenia w pismach dogmatycznych św. Ambrożego, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 171-184. (Crossref)
Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, I. From the Apostolic Age to Chalcedon (451), London 1975.
Hanssens J.M., Il Concilio di Aquileia del 381 alla luce dei documenti contemporanei, “La Scuola Cattolica” 103 (1975) p. 562-664.
Heyden W.v., Doketismus und Inkarnation. Die Entstehung zweier gegensätzlicher Modelle von Christologie, Tübingen 2014.
Kaczmarek T., Tajemnica wcielenia w nauczaniu Leona Wielkiego, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 323-331. (Crossref)
Kelly J.N.D., Early Christian Doctrines, London 1977.
Kochaniewicz B., Tajemnica wcielenia w mowach św. Piotra Chryzologa, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 293-321. (Crossref)
Kołosowski T., Nauka o wcieleniu Słowa u św. Hilarego z Poitiers, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 125-139. (Crossref)
Limone V., La Kénosi del Figlio. L’Incarnazione di Cristo nel Commento a Giovanni di Origene, “Annales Theologici” 29 (2015) p. 73-96.
Longobardo L., Il linguaggio theologico di Ilario di Poitiers, “Asprenas” 29 (1982) p. 257-291.381-405.
Longosz S., Atanazjańska terminologia teologii wcielenia, „Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 141-156. (Crossref)
Longosz S., Wprowadzenie (Wczesnochrześcijańskie traktaty o wcieleniu), “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 7-10. (Crossref)
Mahé J.P., Eléments de doctrines hérétiques dans le “De carne Christi” de Tertullian, “Studia Patristica” 14 (1976) p. 48-61.
Misiarczyk L., Początki chrześcijańskiej nauki o wcieleniu w pismach Ojców Apostolskich, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 21-40. (Crossref)
Misiarczyk L., Teologia wcielenia u apologetów greckich II wieku, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 41-70. (Crossref)
Müller G., Lexicon Athanasianum, Berlin 1952. (Crossref)
Naumowicz J., Wcielenie Boga i zbawienie człowieka. Złota reguła soteriologii patrystycznej, “Warszawskie Studia Teologiczne” 13 (2000) p. 17-30.
Myszor W., Chrystologia gnostyków (Podstawowe problemy), “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 83-92. (Crossref)
Myszor W., The Incarnate Logos in Gnostic Theology, “Roczniki Humanistyczne” 66/3 (2018) p. 49-57. (Crossref)
Pietras H., Herezje, Kraków 2019.
Pietras H., Ortodoksja i herezje. Historia szukania prawdy w pierwszych wiekach Kościoła, Kraków 2022.
Prestige G.L., God in Patristic Thought, London 1969.
Starowieyski M. – Szymusiak J.M., Nowy Słownik Wczesnochrześcijańskiego Piśmiennictwa, Poznań 20222.
Strękowski S., Pierwsza łacińska terminologia teologii wcielenia u Tertuliana, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 93-104. (Crossref)
Studer B., Trinity and Incarnation. The Faith of the Early Church, Collegeville, Minnesota 1993.
Szram M., Ciało dobre i złe. Kwestia pochodzenia i natury ciała Adama i Chrystusa we wczesnochrześcijańskich ruchach heretyckich, “Vox Patrum” 63 (2015) p. 77-93. (Crossref)
Szram M., Ciało zmartwychwstałe w myśli patrystycznej przełomu II i III wieku, Lublin 2011.
Szram M., Egzegeza literalna Starego Testamentu jako źródło herezji – stanowisko Filastriusza z Brescii, “Vox Patrum” 67 (2017) p. 619-629. (Crossref)
Szram M., Herezje skrypturystyczne w „Diversarum hereseon liber” Filastriusza z Brescii, in: „Dla dobra jego ciała, którym jest Kościół” (Kol 1, 24). Księga Pamiątkowa Księdza Profesora Antoniego Paciorka z Okazji Złotego Jubileuszu Kapłaństwa, Częstochowa 2019, p. 435-450.
Szram M., Pełna natura ludzka Chrystusa w świetle Orygenesowskiej koncepcji człowieka,“Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 107-120. (Crossref)
Szram M., Wstęp, in: Filastriusz z Brescii, Księga różnych herezji, wstęp, tłum. z j. łacińskiego i opr. M. Szram, ŹMT 87, Kraków 2021, p. 7-58.
Weinandy Th.G., Does God Change? The Word’s Becoming in the Incarnation, Studies in Historical Theology 4, Still River, Massachusetts 1985.
Wojtczak J., Problematyka wcielenia Syna Bożego w „Divinae Institutiones” Laktancjusza, “Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 121-124. (Crossref)
Wysocki M., God in Trinity in Tertullian’s Interpretaion of the Act of Creation (Gen:1-2), “Biblica et Patristica Thoruniensia” 4 (2011) p. 203-222. (Crossref)
Żurek A., Tajemnica wcielenia w galijskiej literaturze V wieku na przykładzie Jana Kasjana,“Vox Patrum” 38-39 (2000) p. 267-280. (Crossref)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
