Motyw papugi w mozaikowej dekoracji kościoła św. Apostołów w Madabie (578‑579)
Anna Głowa
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-0478-7563
Abstrakt
Papuga jest jednym z najczęściej ukazywanych w sztuce rzymskiej i późnoantycznej ptaków, a szczególnie popularna staje się w V-VI w. na obszarze Syropalestyny. W kościele św. Apostołów w Madabie z 578-579 r. kilkadziesiąt przedstawień papug tworzy wzór pokrywający powierzchnię mozaikowej posadzki w nawie głównej, a na ich tle, w centrum, widnieje medalion z personifikacją morza, Thalassą. Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie o znaczenie motywu papugi w tym konkretnym kościele i przyczynę jego popularności w sztuce późnoantycznej w ogóle. W pierwszej części artykuł zaprezentowane są analogie dla kompozycji opartej na powtarzającym się motywie papugi, występujące w omawianym okresie w domach, synagogach i kościołach. Druga część artykułu zawiera analizę źródeł pisanych odnoszących się do tego ptaka, a także jego wcześniejszych przedstawień w sztuce grecko-rzymskiej, które pozwalają zrozumieć sieć skojarzeń, jakie wywoływała papuga. Na tej podstawie można stwierdzić, że papuga stanowiła nieodłączną część języka wizualnego wyrażającego koncepcje związane z dobrobytem, bogactwem natury i jej cyklicznym odradzaniem się, „rajskimi” ogrodami, błogostanem. Konteksty, w jakich wzmiankuje się papugę w tekstach chrześcijańskich, pozwalają przypuszczać, że mogła być elementem programów ikonograficznych głoszących pochwałę stworzonego świata i potęgę Stwórcy.
Słowa kluczowe:
papuga, mozaiki późnoantyczne, kościół śś. Apostołów w MadabieBibliografia
Aelianus Praenestinus, De natura animalium, w: Aelian, On Animals, v. 3: Books 12-17, ed. A.F. Scholfield, Loeb Classical Library 449, Cambridge 1959.
Ambrosius Mediolanensis, Exaemeron, red. C. Schenkl, CSEL 32/1, Vindobonae 1897, s. 3-261.
Anthologia Palatina, w: The Greek Anthology, v. 3/9: The Declamatory Epigrams, ed. W.R. Paton, Loeb Classical Library 84, Cambridge 1917.
Apuleius, Florida, w: The Apologia and Florida of Apuleius of Madaura, tł. H.E. Butler, Oxford 1909.
Aristoteles, Historia animalium, w: Aristotle, Historia animalium, ed. A.L. Peck, Loeb Classical Library 43, Cambridge 1965.
Augustinus Hipponensis, Enarrationes in Psalmos, ed. E. Dekkers – J. Fraipont, CCL 40, Tournhout 1956.
Achilleus Tatios, De Clitophontis et Leucippes amoribus, w: Achilles Tatius, Leucippe and Clitophon, ed. S. Gaselee, Loeb Classical Library 45, Cambridge 1969.
Artemidorus Ephesius, Oneirocritica, w: Artemidori Daldiani Onirocriticon Libri V, ed. R.A. Pack, Leipzig 1963.
Athenaeus Naucratita, Deipnosophistae, w: Athenaei Naucratitae Dipnosophistarum libri XV, ed. G. Kaibel, Lipsiae 1887.
Ctesias, Indica, w: Ctesias, On India, and Fragments of His Minor Works, tł. A. Nichols, London 2011.
Cyranides, tł. E. Żybert, Kyranides. O magicznych właściwościach roślin, zwierząt i kamieni, Wrocław 2013.
Dionysius Periegetes, De avibus, w: Paraphrasis Dionysii poematis de aucupio, ed. A Garzya, „Byzantion” 25-27 (1955-1957) s. 195-240.
Gaius Plinius Caecilius Minor, Epistulae, w: Pliny the Younger, Letters, Volume I: Books 1-7, ed. B. Radice, Loeb Classical Library 55, Cambridge 1969.
Ioannes Chrysostomus, In Acta apostolorum homiliae, PG 60, 13-384.
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum Sive Originum Libri XX, ed. W.M. Lindsay, Oxford 1911.
Lucius Flavius Arrianus, Indica, w: Arrian, Anabasis of Alexander, Books 5-7. Indica, ed. P.A. Brunt, Loeb Classical Library 269, Cambridge 1983.
Marcus Valerius Martialis, Epigrammata, w: Martial, Epigrams, Volume III: Books 11-14, ed. D.R. Shackleton, Loeb Classical Library 480, Cambridge 1993.
Oppianus, Cynegetica, w: Oppian, Colluthus, Tryphiodorus, tł. A.W. Mair, Loeb Classical Library 219, Cambridge 1928.
Pausanias, Graeciae descriptio, w: Pausanias, Description of Greece, Volume I: Books 1-2 (Attica and Corinth), ed. W.H.S. Jones, Loeb Classical Library 93, Cambridge 1918.
Philo Alexandrinus, De animalibus, w: Philonis Alexandrini De animalibus: the Armenian text, with an introduction, translation, and commentary, ed. A. Terian, Chico 1981.
Physiologus, tł. K. Jażdżewska, Fizjolog, Warszawa 2003.
Publius Ovidius Naso, Amores, w: Ovid, Heroides. Amores, ed. G. Showerman, Loeb Classical Library 41, Cambridge 1914.
Publius Papinius Statius, Silvae, w: Statius, Silvae, ed. D.R. Shackleton Bailey, Loeb Classical Library 206, Cambridge 2015.
Severianus Gabalensis, De mundi creatione, PG 56, 429-500.
Caius Iulius Solinus, Memorabilia, w: Caius Iulius Solinus, Collectanea rerum memorabilium, ed. T. Mommsen, Berlin 1895.
Arnott B., Birds in the Ancient World from A to Z, London 2007.
Boehrer B.T., Parrot Culture: Our 25-Year-Long Fascination with the World’s Most Talkative Bird, Philadelphia 2010.
Cahn H.A., Thalassa, w: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, t. 8/1, Zurich – München 1997, s. 1198-1199.
Dauphin C., Mosaic Pavements as an Index of Prosperity and Fashion, „The Journal of the Council for British Research in the Levant” 12 (1980) s. 112-134.
Dauphin C., Carpets of Stone: The Graeco-Roman Legacy in the Levant, „Classics Ireland” 4 (1997) s. 1-32.
Doncel-Voûte P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban, Louvain-la-Neuve 1988.
Dresken-Weiland J., Die frühchristlichen Mosaiken von Ravenna, Regensburg 2015.
Dronke P., Imagination in the Late Pagan and Early Christian World: The First Nine Centuries AD, Florence 2003.
Esbroeck M. van, The Memra on the parrot by Isaac of Antioch, „The Journal of Theological Studies” 47 (1996) s. 464-476.
Gonosova A., The formation and sources of early Byzantine floral semis and floral diaper patterns reexamined, „Dumbarton Oaks Papers” 41 (1987) s. 227-237.
Habas L., The Mosaic Floors of the House of Kyrios Leontis in Nysa Scythopolis (Beth Shean), „Journal of Mosaic Research” 14 (2021) s. 169-197.
Harrison T., History of Madaba, w: Madaba: Ciltural Heritage, red. P. Maynor Bikai – T.A. Dailey, Amman 1996, s. 1-17.
Henderson P., The Christian Mosaics of Byzantine Palestine, t. 1-2, Canberra 1990.
Kitchen R.A. – Peers G., ‘The Bird Who Sang the Trisagion’ of Isaac of Antioch, Cham 2024.
Kitzinger E., Studies on Late Antique and Early Byzantine Floor Mosaics: I. Mosaics at Nikopolis, „Dumbarton Oaks Papers” 6 (1951) s. 83-122.
Kondoleon C., Antioch: The Lost Ancient City, Princeton 2001.
Leatherbury S.V., Inscribing Faith in Late Antiquity: Between Reading and Seeing, London – New York 2020.
Levi D., Antioch mosaic pavements, Princeton 1947.
Lux U., Die Apostel-Kirche in Mādeba, „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” 84 (1968) s. 106-129.
Maguire H., Earth and ocean: the terrestrial world in early Byzantine art, London 1987.
Noth M., Die Mosaikinschriften der Apostel-Kirche in Mādeba, „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins” 84 (1968) s. 130-142.
Piccirillo M., Madaba: le chiese e i mosaici, Milano 1989.
Piccirillo M., I mosaici di Giordania dal I all’VIII secolo d.C., Spilimbergo 1990.
Piccirillo M., Madaba, w: The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, t. 3, red. E.M. Meyers, Oxford 1997, s. 393-397.
Piccirillo M., Arabia cristiana. Dalla provincia imperiale al primo periodo islamico, Milano 2002.
Rice E.E., The grand procession of Ptolemy Philadelphus, Oxford – New York 1983.
Szastyńska-Siemion A., A parrot hails the Emperor, w: Birthday beasts’ book: where human roads Cross Animal Trails… Cultural Studies in Honour of Jerzy Axer, red. K. Marciniak, Warszawa 2011, s. 415-442.
Spiro M., Critical Corpus of the Mosaic Pavements on the Greek Mainland, Fourth-Sixth Centuries, with Architectural Surveys, Michigan 1978.
Stillwell R., Antioch on-the-Orontes: the excavations 1933-1936, t. 2. Princeton 1938.
Tammisto A., Birds in Mosaics: A Study on the Representation of Birds in Hellenistic and Romano-Campanian Tessellated Mosaics to the Early Augustan Age, Rome 1997.
Wages S.M., A Note on the Dumbarton Oaks „Tethys Mosaic”, „Dumbarton Oaks Papers” 40 (1986) s. 124-128.
Wilber D.N., Iranian Motifs in Syrian Art, „Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archeology” 5 (1937) s. 22-26.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-0478-7563
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
