Bizantyńska obecność na Krymie i pamięć o niej w literaturze Słowian Południowych i Wschodnich z X–XVI w. (casus biskupów-męczenników z Chersonezu Taurydzkiego)
Mirosław J. Leszka
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2643-4520
Zofia Brzozowska
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-5951-3781
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie początków i rozwoju kultu w Kościele wschodnim – zarówno w jego bizantyńskim, jak i słowiańskim wymiarze – siedmiu świętych męczenników: Bazylego, Efrema, Eugeniusza, Elpidiusza, Agatodora, Eteriusza i Kapitona, którzy przynajmniej od IX–X w. czczeni byli jako biskupi Chersonezu, którzy przyczynili się do upowszechnienia chrześcijaństwa na obszarze Półwyspu Krymskiego. W pierwszej części artykułu staramy się zrekonstruować początki tego kultu w Bizancjum i pokazać, w jakim stopniu wczesna tradycja hagiograficzna biskupów-męczenników z Chersonezu została ukształtowana przez zmieniającą się sytuację polityczną w cesarstwie bizantyńskim. Część druga poświęcona jest słowiańskiemu wymiarowi ich kultu: omawiamy tu najwcześniejsze wzmianki o tych świętych, jakie można znaleźć w źródłach cerkiewnosłowiańskich, analizując wszystkie poświęcone im teksty hagiograficzne, jakie zachowały się na wschodzie Słowiańszczyzny oraz na południowosłowiański (bułgarski i serbski) materiał rękopiśmienny z X–XVI w. Uwagę poświęcono także wizerunkom siedmiu biskupów-męczenników z Chersonezu w średniowiecznej sztuce prawosławnej.
Słowa kluczowe:
literatura bizantyńska, literatura cerkiewnosłowiańska, Bazyli, Efrem, Eugeniusz, Elpidiusz, Agatodor, Eteriusz, Kapiton, Półwysep Krymski, ChersonezBibliografia
Codex suprasliensis. Kodeks supraski czyli Cyrylicka księga supraska w przekładzie na język polski, red. H. Paprocki, Białystok 2023.
Constantinus Porphyrogennetus, De administrando imperio, tł. K. Bagrjanorodnyj, Ob upravlenii imperiej, tekst, perevod, kommentarij, red. G.G. Litavrin – A.P. Novosel’cev, Moskva 1991.
Eusebius Caesariensis, Historia ecclesiastica, tł. Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, red. H.Pietras – tł. A. Caba, Kraków 2013.
Latyšev V.V., Žitija sv. episkopov chersonskich. Issledovanija i teksty, St-Peterburg 1906.
Lavrov P., Žitija chersonskich svjatych v greko-slavjanskoj pis’mennosti, Moskva 1911.
Menologium Basilianum, ex edilione cardinalis Albani, ed. J.-P. Migne, PG 117, Parisiis 1894.
Pavlova R. – Željazkova V., Stanislavov (Lesnovski) prolog ot 1330 g., Veliko Tărnovo 1999.
Powieść minionych lat. Najstarsza kronika kijowska, tł. F. Sielicki, Wrocław 2005.
Totomanova A.M. – Atanasova D., Stanislavov Četi-Minej, t. 1, Izdanie na teksta, Sofija 2018.
Velikija Minei Četii. Dekabr’. Dni 18‑23, Moskva 1907.
Weiher E. – Šmidt S.O – Škurko A.I., Die Grossen Lesemenäen des Metropoliten Makarij. Uspenskij Spisok. 1.-11. März, Freiburg 1997.
Zaimov J. – Kapaldo M., Suprasǎlski ili Retkov sbornik, t. 2, Sofija 1983.
Żywot św. Konstantyna-Cyryla, w: Żywoty Konstantyna i Metodego (obszerne), tł. T. Lehr-Spławiński, Warszawa 2000, s. 1‑93.
Ajbabin A.I., Na granice Vizantijskoj imperii i Chazarskogo kaganata. Koniec VII-IX v., w: Istorija Kryma, t. 1. red. A.V. Jurasov, Moskva 2019, s. 236‑265.
Borkowski A., Wpływy bizantyjsko-bałkańskie na ziemiach polskich na przykładzie Kodeksu Supraskiego, „Elpis” 40 (2013) s. 63‑68.
Cukerman K., Episkopy i garnizon Chersona w IV veke, „Materialy po archeologii, istorii i etnografii Tavrii” 4 (1994) s. 545‑561.
Dvornik F., The idea of apostolicity in Byzantium and the legend of the Apostle Andrew, Cambridge 1958.
Gerasimov N.N., Freski cerkvi Simeona Bogopriimca v novgorodskom Zverine monastyre, w: Pamjatniki kul’tury. Novye otkrytija. Ežegodnik. 1978, Leningrad 1979, s. 242‑266.
Ivanova K., Bibliotheca hagiographica balcano-slavica, Sofija 2008.
Jones A.H.M. – Martindale J.R. – Morris J., Prosopography of the Later Roman Empire, t. 1: A.D. 260‑395, Cambridge 1971. (Crossref)
Kaszlej A., Dzieje Kodeksu supraskiego, Supraśl 1997.
Kierejczuk E., Kodeks supraski wśród zbiorów biblioteki monasteru supraskiego. Kilka hipotez w sprawie czasu przybycia Minieji Czetnej z XI w. do Supraśla, „Latopisy Akademii Supraskiej” 2 (2011) s. 141‑152.
King N.Q., The 150 Holy Fathers of the Council of Constantinople 381. Some Notes on the Bishop-lists, w: Studia Patristica. Papers presented to the Second International Conference on Patristic Studies held at Christ Church, Oxford, 1955, ed. K. Aland – F.L. Cross, Berlin 1957, s. 635‑641.
Klenina E., The Saint Martyrs of Chersonesos According to Written and Archaeological Sources, „Chersonesskij sbornik” 15 (2006) s. 117‑127.
Krustev G. – Boyadjiev A., On the Dating of Codex Suprasliensis, w: Rediscovery: Bulgarian Codex Suprasliensis of 10th Century, red. A. Miltenova, Sofia 2012, s. 17‑23.
Loseva O.V., Russkie mesjaceslovy XI-XIV vv., Moskva 2001.
Mironowicz A., Bulgarian Manuscripts in the Collections of the Supraśl Monastery in the mid-16th century, „Acta Patristica” 11/23 (2020) s. 143‑163.
Mogaričev J.M., Žitija sv. Chersonskich episkopov. Versija protografa, „Problemy istorii, filologii, kul’tury” 1 (2012) s. 102‑127.
Mogaričev J.M. – Sazanom AV. – Sargsjan T.È. – Soročan S.B. – Šapošnikov A.K., Žitija episkopov Chersonskich v kontekste istorii Chersonesa Tavričeskogo, Char’kov 2012.
Nikitenko N.N., Svjataja Sofija Kievskaja, Kiev 2008.
Nystazopoulou-Pélékidou M., L’administration locale de Cherson à l’époque byzantine (IVe-XIIe s.), w: ΕΥΨΥΧΙΑ. Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler, red. M. Balard et al., Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998, s. 567‑579. (Crossref)
Petrova M. – Jovčeva M., Svetcite ot Suprasălskija sbornik: imena, dati, iztočnici, w: Rediscovery: Bulgarian Codex Suprasliensis of 10th Century, red. A. Miltenova, Sofia 2012, s. 377‑434.
Soročan S.B., O datirovkie žitij svv. episkopov Chersonskich, w: VI Bosporskije čtenija. Bospor Kimerijskij i varvarskij mir v period antičnoti i srednieviekov’ja. Periody destabilizacji i katastrof, Kerč’ 20005, s. 270‑275.
Soročan S.B., O „peščere Parfenon” v Chersonese, „Materialy po archeologii i istorii antičnogo i srednevekovogo Pričernomor’ja” 9 (2017) s. 297‑310.
Soročan S.B., Vizantijskij Cherson (vtoraja polovina VI-pervaja polovina X vv.). Očerki istorii i kul’tury, t. 1‑2, Char’kov 2005.
Tvorogov O.V., Perevodnye žitija v russkoj knižnosti XI–XV vv., Moskva – St.-Peterburg 2008.
Uchanova E.V., Obretenije moščej sv. Klimenta, papy rimskogo, v kontekste vnešniej i vnutrennej polityki Vizantii serediny IX v., „Vizantijskij Vremennik” 59 (2000) s. 116‑128.
Velčeva B., Suprasălskijat sbornik i vremeto na car Petăr, w: Rediscovery: Bulgarian Codex Suprasliensis of 10th Century, ed. A. Miltenova, Sofia 2012, s. 13‑16.
Vinogradov A.J., „Minovala uže zima jazyčeskogo bezumija…” Cerkov’ i cerkvi Chersona v IV veke po danym literaturnych istočnikov i epigrafiki, Moskva 2010.
Vvedenskaja N.M., O freskovom ansamble cerkvi Simeona Bogopriimca v Novgorode, w: Russkaja agiografija. Issledovanija. Materialy. Publikacji, t. 4, St.-Peterburg 2022, s. 33‑73.
Zuсkerman C., Two notes on the early history of the thema of Cherson, „Byzantine and Modern Greek Studies” 21 (1997) s. 210‑222. (Crossref)
Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0003-2643-4520
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
