Cuda, jakich nikt inny uczynić nie zdoła, czyli jeszcze o weselu w Kanie Galilejskiej w literaturze greckiej i orientalnej
Rafał Zarzeczny
Papieski Uniwersytet Gregoriański w Rzymie , Włochyhttps://orcid.org/0009-0005-8620-5713
Abstrakt
Chociaż perykopa o weselu w Kanie Galilejskiej (J 2,1-11) nie cieszyła się szczególnym zainteresowanie komentatorów i homiletów w okresie patrystycznym, zachowało się kilka ciekawych jej opracowań, zwłaszcza w literaturze chrześcijańskiego Wschodu. W artykule omówiono niektóre teksty greckie od II do V wieku, wśród nich pisma Ireneusza, Orygenesa, Jana Chryzostoma, Epifaniusz z Salaminy i Cyryla Aleksandryjskiego. Szczególną uwagę zwraca się na teksty w języku syryjskim, które często prezentują odmienne spojrzenie na teologię biblijną. Obszerny komentarz egzegetyczny bogaty w wątki teologiczne opracował Efrem Syryjczyk (IV w.), zaś poetycką homilię pozostawił nam Jakub z Sarug (V/VI w.). Homilia o weselu w Kanie Beniamina I patriarchy Aleksandrii z VII wieku, zachowała się w dialekcie koptyjskim i w przekładzie arabskim; w istocie jest ona traktatem przeciw różnym odstępcom od wiary. W kręgu literatury etiopskiej opis wesela w Kanie Galilejskiej zyskała szersze opracowanie w apokryficznych Cudach Jezusa (XIV w.). W Synaksariusz i w księdze Skarbiec wiary (XVI w.) cud ten interpretuje się w kontekście chrystologicznym, podobnie jak to czyni Giyorgis z Saglā (XV w.) w Księdze tajemnic, bazującej zapewne na starszym materiale. Również etiopska homilia niesłusznie przypisywana Janowi Chryzostoma (CAe 2150; zob. CPG Sup. 5190.14), przetłumaczona tu po raz pierwszy na język polski, cechuje się rozbudowaną chrystologią. Oprócz nauki o jedności bóstwa i człowieczeństwa w Chrystusie w polemice przeciwko Nestoriuszowi, w homilii tej pojawiają się także wątki eschatologiczne i maryjne, co wskazuje na kompozycję tekstu już po kryzysie efeskim. Widoczny jest też wpływ egzegezy Efrema, być może w opracowaniu Jakuba z Sarug, którego homilie trafiły do średniowiecznej Etiopii poprzez tłumaczenia arabskie.
Słowa kluczowe:
Wesele w Kanie Galilejskiej, homilia etiopska, literatura orientalna, (Pseudo) ChryzostomBibliografia
Ammonius Alexandrinus, Fragmenta in Iohannem, CPG 5502, ed. J. Reuss, Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche, Texte und Untersuchungen 89, Berlin 1966, s. 196‑358.
Anonymus, Commentarius in Iohannem aethiopice (Tergwamē za-Yoḥannes), CAe 2456 (ineditum).
Apollinaris Laodicenus, Fragmenta in Iohannem, CPG 3691, ed. J. Reuss, Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche, Texte und Untersuchungen 89, Berlin 1966, s. 3‑64.
Beniamin Alexandrinus, Homilia de nuptiis in Cana coptice et arabica, CPG 7941, ed. H. de Vis, Homélies coptes de la Vaticane, Hauniae 1922, s. 53‑106; przedruk w: Cahiers de Bibliotheque Copte 5, Louvain 1990; ed. C.D.G. Müller, Die Homilie über die Hochzeit zu Kana und weitere Schriften des Patriarchen Benjamin I von Alexandrien, Heidelberg 1968, tł. T. Orlandi, Omelie copte, Torino 1981, s. 269‑286; M.S.A. Mikhail, w „Coptic Church Review” 23/3 (2002) s. 66‑93 (przedruk w Anaheim 2019).
Clemens Alexandrinus, Paedagogus, CPG 1376, ed. L. Mondésert – H.I. Marrou, Clément d’Alexandrie. Le Pédagogue. Livre II, SCh 108, Paris 1965, tł. M. Szarmach, Klemens Aleksandryjski. Wychowawca, Toruń 2012.
Clemens Alexandrinus, Stromata, CPG 1377, ed. B. Pouderon, Clément d’Alexandrie. Les Stromates. Stromate I, SCh 633, Paris 2023, tł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Klemens Aleksandryjski. Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy, t. 1, Warszawa 1994.
Confessio patrum aethiopice (Hāymānota abaw), CAe 1186, ed. Patriarchat Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego Tawāḥedo, Addis Ababa 1986 A.M.
Cyrillus Alexandrinus, Commentarii in Iohannem, CPG 5208, PG 73, 9‑1056.
Cyrillus Alexandrinus, Ep. III ad Nestorium, CPG 5317, ed. ACO I 1, 1, s. 33‑42, tł. A. Baron et al., SCL 4, ŹMT 52, Kraków 2010, s. 351*-359*.
Cyrillus Alexandrinus, Quod unus sit Christus, CPG 5228, ed. G.M. de Durand, Cyrille d’Alexandrie. Deux Dialogues christologiques; introduction, texte critique, traduction et notes, SCh 97, s. 302‑515, ed. B.M. Weischer, Qērellos III: Der Dialog ʹDass Christus Einer istʹ des Kyrillos von Alexandrien, Äthiopische Forschungen 2, Wiesbaden 1977.
Cyrillus Hierosolymitanus, Mystagogiae 1‑5, CPG 3586, PG 33, 1065‑1128, tł. W. Kania, Cyryl Jerozolimski. Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne, BOK 14, Kraków 2000.
Diodorus Siculus, Bibliothecae historicae libri xv, ed. C.H. Oldfather, Diodorus of Sicily in Twelve Volumes, Book II, London – Cambridge 1967.
Ephraem Syrus, Commentarius in evangelium concordans, ed. L. Leloir, Saint Éphrem. Commentaire de l’Évangile Concordant. Texte Syriaque (Manuscrit Chester Beatty 709) Folios Additionnels, Leuven 1990, tł. L. Leloir, Éphrem de Nisibis. Commentaire de l’Évangile concordant ou Diatessaron, SCh 121, Paris 1966; tł. C. McCarthy, Saint Ephrem’s Commentary on Tatian’s Diatessaron. An English Translation of Chester Beatty Syriac MS 709 with Introduction and Notes, Journal of Semitic Studies Supplement 2, Oxford 1993.
Ephraem Syrus, Hymni de nativitate et epiphania, ed. E. Beck, Des Heiligen Ephraem des Syrers Hymnen de nativitate (epiphania), CSCO 186‑187, Louvain 1959.
Ephraem Syrus, Hymni de virginitate, ed. E. Beck, Des Heiligen Ephraem des Syrers Hymnen de Virginitate, CSCO 223‑224, Louvain 1962.
Epiphanius Constantiensis, Adversus haereses, CPG 3745, ed. K. Holl, Epiphanius. Ancoratus und Panarion; zweite Band; Panarion, haer. 34‑64, GCS 31, Leipzig 1922.
Epistula apostolorum, CANT 22, ed. L. Guerrier, Le Testament en Galilée de Notre-Seigneur Jésus-Christ; texte éthiopien édité et traduit en français (pars 2, n. 12‑62), PO 9, Paris 1913, s. 188‑232, tł. S. Kur, List Apostołów, w: Apokryfy Nowego Testamentu, t. 3: Listy i apokalipsy chrześcijańskie, ed. M. Starowieyski, Kraków 2001, s. 26‑50.
Georgius Saglavi, Liber mysterium, CAe 1952, tł. Y. Beyene, Giyorgis di Saglā. Il Libro del mistero (Maṣḥafa mesṭir). Parte prima, CSCO 515‑516, Louvain 1990.
Gregorius Nyssenus, In illud: Tunc et ipse filius (ICor. 15,28), CPG 3151, PG 44, 1304‑1325.
Historia patriarcharum alexandrinorum, ed. B. Evetts, History of the Patriarchs of the Coptic Church of Alexandriia, II: Peter I to Benjamin I (661); Arabic text edited, translated, and annotated, PO 1/4, Paris 1907, s. 383‑518.
Iacobus Sarugenis, Homilia CLXVII de nuptiis in Cana Galilaeae, ed. P. Bedjan, Homiliae selectae Mar-Jacobi Sarugensis, t. 5, Paris 1910, s. 480‑494 (reprint Gorgias Press, Piscataway 2006).
Iohannes Chrysostomus, In illud: Propter fornicationes uxorem (1Co 7,2), CPG 4377, PG 51, 207‑218, tł. T. Krynicka, Św. Jan Chryzostom. Ze względu na niebiezpieczeństwo rozpusty należy się żenić (In illud: Propter fornicationes unusquisque suam uxorem habeat, CPG 4377), „Vox Patrum” 56 (2011) s. 579‑595. (Crossref)
Iohannes Chrysostomus, In illud: Vidi dominum (Is. 6,1), homiliae 1‑6, CPG 4417, ed. J. Dumortier, Jean Chrysostome. Homélies sur Ozias (In illud, Vidi Dominum), SCh 277, Paris 1981.
Iohannes Chrysostomus, In Iohannem homiliae 1‑88, CPG 4425, PG 59, 23‑482.
Iohannes Chrysostomus, In Matthaeum homiliae 1‑90, CPG 4424, PG 57, 13‑90, 175‑472, PG 58, 471‑794, tł. A. Baron – J. Kryniacki, Św. Jan Chryzostom. Homilie na Ewangelię według św. Mateusza, cz. 1: Homilie 1‑40, Źródła Myśli Teologicznej 18, Kraków 2000; cz. 2: homilie 41‑90, Źródła Myśli Teologicznej 23, Kraków 2001.
Iohannes Chrysostomus (Pseudo), De nuptiis in urbe Cana celebribus, CAe 2150, CPG Sup. 5190.14, ed. F.M.E. Pereira, Homilia sobre as vodas de Caná de Galileia attribuida a S. João Chrysostomo, Academia das sciencias de Lisboa. Separato de Boletim de Segunda Classe 4, Lisboa 1911.
Irenaeus Lugdunensis, Adversus haereses, CPG 1306, ed. A. Rousseau – L. Doutreleau, Irénnée de Lyon. Contre les hérésies. Livre III, SCh 211, Paris 1974, tł. W. Myszor, Św. Ireneusz z Lyonu. Bóg w Ciele i Krwi. Wybór tekstów i wprowadzenie, BOK 16, Kraków 2001.
Liber canticorum et hymnorum aethiopice (Deggwā), CAe 4078, ed. Addis Ababa 1995/6 (i inne).
Liber exequiae aethiopice (Maṣḥafa genzat), CAe 1931, ed. Addis Ababa 2004/5 (i inne).
Miracula Iesu aethiopice (Ta’ammera Iyasus), CAe 5992, CANT 45, ed. S. Grébaut, Les Miracles de Jésus, PO 12/4, Paris 1919; PO 14/5, Paris 1920; PO 17/4, Paris 1923.
Origenes, Commentarius in Iohannem, CPG 1453, ed. E. Preuschen, Origenes Werke IV. Der Johanneskommentar, GCS 10, Leipzig 1903, tł. S. Kalinkowski, Orygenes. Komentarz do Ewangelii według św. Jana, ŹMT 27, Kraków 2003.
Origenes, De principiis, CPG 1482, ed. P. Koetschau, Origenes Werke V. De principiis, GCS 22, Leipzig 1913, tł. S. Kalinkowski, Orygenes. O zasadach, ŹMT 1, Kraków 1996.
Origenes, In Canticum canticorum libri X, CPG 1433, PG 13, 61‑198, tł. S. Kalinkowski, Orygenes. Komentarz do Pieśni nad Pieśniami, Kraków 1994.
Origenes – Hieronymus, Tractatus sive homiliae in psalmos, CPG 1429, ed. G. Morin, CCL 78, Turnhout 1958, s. 1‑447, tł. S. Kalinkowski, Orygenes – Hieronim. Homilie o Księdze psalmów, ŻMT 32, Kraków 2004.
Photius Constantinopolitanus, Fragmenta in Iohannem, ed. J. Reuss, Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche, Texte und Untersuchungen 89, Berlin 1966, s. 359‑412.
Plinius, Historia naturalis, ed. H. Rackham, Pliny. Natural History, t. 1, Cambridge – London 1958.
Severus ibn al-Muqaffa, Liber conciliorum, wyd. P. Chébli, Sévère ibn-al-Moqaffa’, évèque d’Aschmounain. Réfutation de Sa’îd ibn-Batriq (Eutychius). Le Livre des conciles, PO 3/2, Paris 1909.
Synaxarium aethiopicum (Senkessār), CAe 2375, ed. G. Colin, Le Synaxaire éthiopien. Mois de maskaram, PO 43/3, Paris 1986; Mois de ṭerr, PO 45/1, Paris 1990.
Synaxarium alexandrinum, ed. I. Forget, CSCO 47, Beryti – Parisiis 1905, tł. I. Forget, CSCO 78, Romae 1922.
Synaxarium arabo-jacobiticum, ed. R. Basset, Le Synaxaire arabe jacobite (rédaction copte); texte arabe publié, traduit et annoté, PO 1/3, Paris 1907 (I); PO 11/5, Paris 1916 (III).
Theodorus Heracleensis, Fragmenta in Iohannem, CPG 3564, ed. J. Reuss, Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche, Texte und Untersuchungen 89, Berlin 1966, s. 64‑178.
Theodorus Mopsvestenus, Commentarius in evangelium Iohannis apostoli (syriace), CPG 3843, ed. J.-M. Vosté, Theodori Mopsuesteni commentarius in Evangelium Iohannis Apostoli, CSCO 115‑116, Lovanii 1940.
Theophilus Axumiensis, Homilia in epiphaniam aethiopice, CAe 6518 (inedita).
Thesaurus fidei aethiopice (Mazgaba hāymānot), CAe 1994, ed. E. Cerulli, La Storia dei quattro concili መዝገበ ፡ ሃይማኖት ። „Tesoro della fede”, w: Scritti teologici etiopici dei secoli XVI-XVII, t. 2: La storia dei Quattro Concili ed altri opuscoli monofisiti, ed. E. Cerulli, Studi e Testi 204, Città del Vaticano 1960.
Aldama J.A. de, Repertorium pseudochrysostomicum, Paris 1965.
Arras V. – Van Rompay L., Les manuscrits éthiopiens des „Miracles de Jésus” (comprenant l’Évangile apocryphe de Jean et l’Évangile de l’Enfance selon Thomas l’Israélite), „Analecta Bollandiana” 93 (1975) s. 133‑146. (Crossref)
Atiya A.S., Sāwīrus ibn al-Muqaffa’, w: The Coptic Encyclopedia, t. 7, New York – Toronto 1991, s. 2100b-2102b.
Ayele Teklehaymanot (alias Mario da Abiy Addi), La dottrina della Chiesa etiopica dissidente sull’unione ipostatica, Orientalia Christiana Analecta 147, Roma 1956.
Bainton R.H., The Origins of Epiphany, Boston 1962.
Bandrès J.L., La doctrine christologique de l’Église orthodoxe Tawāḥedo d’Éthiopie. Évolution au cours des siècles, „Irénikon” 76 (2003) s. 5‑46.
Bandrès J.L., La doctrine christologique de l’Église orthodoxe Tawāḥedo d’Éthiopie. La situation actuelle, „Irénikon” 77 (2004) s. 44‑68.
Bandrès J.L. – Zanetti U., Christology, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 1, Wiesbaden 2003, s. 728a-732b.
Bausi A., Translations in Late Antique Ethiopia, w: Egitto crocevia di traduzioni, ed. F. Crevatin, Trieste 2018, s. 69‑99.
Brock S., A Brief Outline of Syriac Literature, Kottayam 1997.
Budge E.A.W., The Book of the Saints of the Ethiopian Church: A translation of the Ethiopic Synaxarium መጽሐፈ ፡ ስንክሳር ፡ made from the Manuscripts Oriental 660 and 661 in the British Museum, t. 1‑4, Cambridge 1928. (Crossref)
Butts A.M. – Erho T., Jacob of Serugh in the Ambrosian Homiliary (ms. Ambros. X.198 sup. and its membra disiecta), „Δελτίο Βιβλικών Μελετών” 33B (2018) s. 37‑54.
Butts A.M., Embellished with Gold: The Ethiopic Reception of Syriac Biblical Exegesis, „Oriens Christianus” 97 (2013‑2014) s. 137‑159.
Butts A.M., From Syriac to Arabic to Ethiopic: Loci of Change in Transmission, w: Circolazione di testi e superamento delle barriere linguistiche e culturali nelle tradizioni orientali, ed. R.B. Finazzi, Orientalia Ambrosiana 7, Milano 2020, s. 21‑57.
Cerulli E., La letteratura etiopica. L’Oriente cristiano nell’unità delle sue tradizioni, Firenze – Milano 1968.
Cerulli E., Il Libro etiopico dei Miracoli di Maria e le sue fonti nelle letterature del medio evo latino, Roma 1943.
Chaîne M., La chronologie des temps chrétiens de l’Égypte et de l’Éthiopie, Paris 1925.
Colin G., Giyorgis of Sägla, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 2, Wiesbaden 2005, s. 812.
Colin G., La notice sur Nestorius du Maṣḥafa Mesṭir de Georges de Saglā (traduction), „Orientalia Christiana Periodica” 50/1 (1984) s. 107‑125.
Colin G., Le synaxaire éthiopien. État actuel de la question, „Analecta Bollandianaˮ 106/3‑4 (1988) s. 273‑317. (Crossref)
Colin G. – Bausi A., Sǝnkǝssar, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 4, Wiesbaden 2010, s. 621a-623a.
Cowley R.W., Ethiopian Biblical Interpretation. A Study in Exegetical Tradition and Hermeneutics, Cambridge 1988.
Dillmann A., Lexicon linguae aethiopicae cum indice latino, Lipsiae 1865.
Dodd C.H., Historical Tradition in the Fourth Gospel, Cambridge 1963. (Crossref)
Ferguson E. – Noris F.W., Encyclopedia of Early Christianity, t. 1, New York 1999.
Fiaccadori G., Nestorius, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 3, Wiesbaden 2007, s. 1169a-1171a.
Förster H., Die Perikope von der Hochzeit zu Kana (Joh 2:1‑11) im Kontext der Spätantike, „Novum Testamentum” 55/2 (2013) s. 103‑126. (Crossref)
Fritsch E., The Liturgical Year of the Ethiopian Church, Addis Ababa 2001.
Fritsch E. – Zanetti U., Calendar. Christian calendar, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 1, Wiesbaden 2003, s. 668a-672b.
Graf G., Geschichte der christlichen arabischen Literatur, t. 2: Die Schriftsteller bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, Studi e Testi 133, Città del Vaticano 1947 (= GCAL).
Geerard M. – Noret J., Clavis Patrum Graecorum. Supplementum, Turnhout 1998.
Getatchew H., Mäzgäbä haymanot, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 3, Wiesbaden 2007, s. 892b-893b.
Grébaut S. – Tisserant E., Codices aethiopici vaticani et borgiani, barberinianus orientalis 2, rossianus 865, t. 1, Città del Vaticano 1935.
Grébaut S., Catalogue des Manuscrits Éthiopiens de la Collection Griaule, t. 3, Paris 1944.
Gribomont J., Giacomo di Sarug, NDPAC II 2153‑2154.
Grill S., Jakob von Sarug als Dichter und Exeget, „Jahrbuch der österreichischen byzantinischen Gesellschaft” 8 (1959) s. 17‑28.
Guinot J.-N., Les lectures patristiques grecques (IIIe-Ve s.) du miracle de Cana (Jn 2,1‑11). Constantes et développements christologiques, Studia Patristica 30, Leuven 1997, s. 28‑41.
Habtemichael Kidane, Dəggwā, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 2, Wiesbaden 2005, s. 123a-124b.
Heine R., Zur patristischen Auslegung von Ioh 2,1‑12, „Wiener Studien” 83 (1970) s. 189‑195.
Hills J.V., Tradition and Composition in the Epistula Apostolorum, Harvard Theological Studies 57, Cambridge 2008.
Kannengiessen C., Handbook of Patristic Exegesis. The Bible in Ancient Christianity, t. 1‑2, Leiden – Boston 2004. (Crossref)
Karczewski Ł., Życie i działalność patriarchy Beniamina I (622‑661) w świetle przekazów ‘Historii koptyjskich patriarchów Aleksandrii’, „Seminare” 26 (2009) s. 285‑296. (Crossref)
King A., The Rites of Eastern Christendom, Roma 1947.
Krawczuk M., Coptic language in Christian Ethiopia (until the 19th Century), „Bulletin de la Société d’Archéologie Copte” 58 (2019) s. 65‑73.
Krawczuk M., O piśmiennictwie etiopskim w języku gyyz, „Literatura na świecie” 7/8 (2014) s. 245‑271.
Leslau W., Concise Dictionary of Ge’ez, Wiesbaden 2010.
Lusini G., Appunti sulla patristica greca di tradizione etiopica, „Studi Classici e Orientali” 38 (1989) s. 469‑493.
Lusini G., Dǝrsan, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 2, Wiesbaden 2005, s. 136b-137a.
Manoir H. du, La scène de Cana commentée par saint Cyrille d’Alexandrie, w: De primordiis cultus mariani. Acta congressus mariologici-mariani in Lusitania anno 1967 celebrati, t. 3: De fundamento cultus B.V. Mariae in operibus sanctorum patrum et scriptorum ecclesiasticorum (post saec. II), Romae 1970, s. 135‑162.
Matta el-Meskeen, The Wedding in Cana of Galilee, „Coptic Church Review” 16/4 (1995) s. 99‑107.
Mikhail M.S.A., On Cana of Galilee: A Sermon by the Coptic Patriarch Benjamin I, „Coptic Church Review” 23/3 (2002) s. 66‑93 (poszerzone wydanie w: ACTS Press, Anaheim 2019).
Mingana A., Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Now in the Possession of the Trustees of the Woodbrooke Settlement, Selly Oak, Birmingham, t. 1: Syriac and Garshuni Manuscripts, Woodbrook Catalogues 1, Cambridge 1939.
Müller C.D.G., Benjamin I, 38. Patriarch von Alexandrien, „Le Muséon” 69 (1956) s. 313‑340.
Müller C.D.G., Die Homilie über die Hochzeit zu Kana und weitere Schriften des Patriarchen Benjamin I von Alexandrien, Heidelberg 1968.
Munro-Hay S., Ethiopia and Alexandria: The Metropolitan Episcopacy of Ethiopia, t. 1, Warszawa 1997.
Nieścior L., Słowa Maryi w Kanie Galilejskiej „Wina nie mają” (J 2,3) w recepcji patrystycznej, „Vox Patrum” 80 (2021) s. 7‑24. (Crossref)
Nosnitsin D., Eṗṗisqoṗṗos, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 2, Wiesbaden 2005, s. 342a-344b.
Origene. Dizionario. La cultura, il pensiero, le opere, ed. A.M. Castagna Roma 2000.
Orlandi T., Omelie copte, Torino 1981.
Orlandi T., Patristica copta e patristica greca, „Vetera Christianorum” 10 (1973) s. 327‑341.
Pazzini D., Giovanni ev. (scritti esegetici su), w: Origene. Dizionario. La cultura, il pensiero, le opere, ed. A.M. Castagna, Roma 2000, s. 197‑200.
Pereira F.M.E., Homilias de S. Joâo Chrysostomo na litteratura ethiopica, Academia Real das Sciencias de Lisboa; Boletim da Segunda Classe 3/5, Lisboa 1910.
Pollard T.E., Giovanni Evangelista, NDPAC II 2182‑2187.
Proverbio D.V., La recensione etiopica dell’omelia pseudocrisostomica de ficu exarata ed il suo tréfonds orientale, Aethiopistische Forschungen 50, Wiesbaden 1998.
Reuss J., Der Presbyter Ammonius von Alexandrien und sein Kommentar zum Iohannes-Evangelium, „Biblica” 44 (1963) s. 159‑170.
Reuss J., Johannes-Kommentare aus der griechischen Kirche, Texte und Untersuchungen 89, Berlin 1966.
Ricci L., Le letterature dell’Etiopia, w: Storia delle letterature d’Oriente, ed. O. Botto, Milano 1969, s. 801‑911.
Samir S.K., Nouveaux fragments de l’homéliaire Arabe de l’Ambrosienne, „Orientalia Christiana Periodica” 52 (1986) s. 214‑219.
Samir S.K., Un nouveau témoin de la „collection arabe d’homélies pour les fêtes du Seigneur”, le codex Le Caire, Musée Copte, Théologie 395, „Le Muséon” (1976) s. 91‑95.
Samir S.K., La place d’Ibn aṭ Ṭayyib dans la pensée arabe, „Journal of Eastern Christian Studies” 58/3 (2006) s. 177‑193. (Crossref)
Sauget J.-M., L’homéliaire arabe de la Bibliothèque Ambrosienne (X. 198 Sup.) et ses membra disiecta, „Analecta Bollandianaˮ 88/3‑4 (1970) s. 391‑475. (Crossref)
Smitmans A., Das Weinwunder von Kana. Die Auslegung von Jo 2,1‑11 bei den Vätern und heute, Tübingen 1966.
Starowieyski M., Apokryfy Nowego Testamentu, t. 3: Listy i apokalipsy chrześcijańskie, Kraków 2001.
Starowieyski M., Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa Wschodu: literatury – arabska, armeńska, etiopska, gruzińska, koptyjska, syryjska, Warszawa 1999 (= SWPW).
Taddesse T., Church and State in Ethiopia 1270‑1527, Oxford 1972.
Talley T.J., Le origini dell’anno liturgico. Edizione italiana, ed. D. Sartore, Brescia 1991.
Tedros A., Gənzät: Mäṣḥafä gənzät, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 2, Wiesbaden 2005, s. 748a-749b.
Ullendorff E., The Confessio Fidei of King Claudius of Ethiopia, „Journal of Semitic Studies” 32 (1987) s. 159‑176. (Crossref)
Valeriani E., Teodoro di Eraclea, NDPAC III 5247‑5249.
Wion A. – Fritsch E., Haymanota abäw, w: Encyklopaedia Aethiopica, t. 2, Wiesbaden 2005, s. 1073b-1075b.
Vis H. de, Homélies coptes de la Vaticane, Cahiers coptes 1, Hauniae 1922, s. 53‑106 (przedruk w: „Cahiers de Bibliotheque Copte” 5, Louvain 1990).
Voicu S.J., Due testi pseudocrisostomici per l’epifania (BHGn 1944t e CPG 4522) e Leonzio di Costantinopoli, „Bollettino della Badia Greca di Grottaferrata” 44 (1990) s. 271‑279.
Voicu S.J., Giovanni Crisostomo (pseudo-), NDPAC III 2224‑2227.
Voicu S.J., Nestorio e la Oratio de epiphania (CPG 4882) attribuita a Giovanni Crisostomo, „Augustinianum” 43 (2003) s. 495‑499. (Crossref)
Wenger A., Une homélie inédite (de Severian de Gabala?) sur l’Épiphanie, „Analecta Bollandianaˮ 95/1‑2 (1977) s. 73‑90. (Crossref)
Witakowski W., Cyril of Alexandria, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 1, Wiesbaden 2003, s. 844a-845b.
Witakowski W., Jacob of Serug, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 3, Wiesbaden 2007, s. 262a-263b.
Witakowski W., John Chrysostom, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 3, Wiesbaden 2007, s. 293a-295b.
Witakowski W., Tä’ammərä Iyäsus, w: Encyclopaedia Aethiopica, t. 4, Wiesbaden 2010, s. 788a-789b.
Witakowski W., The Miracles of Jesus: An Ethiopian Apocryphal Gospel, „Apocrypha” 6 (1995) s. 279‑298. (Crossref)
Wright W., Catalogue of the Ethiopic Manuscripts in the British Museum, London 1877.
Zarzeczny R., Catalogo dei manoscritti etiopici di due collezioni private (Tomasi – Lucchesi) con repertorio dei testi, Orientalia Christiana Analecta 309, Roma 2020.
Zarzeczny R., Euzebiusz z Heraklei i jego Homilia efeska (CPG 6143) z etiopskiej antologii patrystycznej Qerellos, „Vox Patrum” 57 (2012) s. 807‑819. (Crossref)
Zarzeczny R., Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa w Galilei (Testamentum Domini Nostri Jesu Christi in Galilea), „Vox Patrum” 38‑39 (2000) s. 595‑602. (Crossref)
Papieski Uniwersytet Gregoriański w Rzymie https://orcid.org/0009-0005-8620-5713
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
