Struktura arki Noego (Rdz 6,14-16) w łacińskich źródłach patrystycznych przed Augustynem z Hippony
Piotr Kochanek
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-9702-548X
Abstrakt
Niniejszy artykuł zawiera filologiczno-historyczną analizę komentarzy jedenastu autorów łacińskich okresu wczesnochrzejańskiego na temat budowy Arki Noego (Rdz 6,14-16). Autorami tymi są: Tertulian, Cyprian, Pseudo-Cyprian, Wiktoryn z Patawii, Laktancjusz, Hilary z Poitiers, Grzegorz z Elwiry, Ambroży z Mediolanu, Maksymus z Turynu, Hieronim ze Strydonu i Orozjusz. Najważniejszymi punktami w ich odniesień do perykopy o potopie są trzy typologie: Noe – Chrystus, Arka Noego – Kościół Chrystusowy, wody potopu – woda chrztu. Typologie te zostały powiązane z tezą o wyłączności zbawienia w Kościele. Konstrukcja samej arki była w tym kontekście problemem drugo-, a nawet trzeciorzędnym. Jednak z biegiem czasu także i to zagadnienie stało się przedmiotem zainteresowania. Najwięcej uwagi „technicznej” strukturze arki poświęcili Grzegorz z Elwiry i Ambroży z Mediolanu. Należy tutaj dodać również tłumaczenie Orygenesowej II Homilii do Księgi Rodzaju autorstwa Rufina z Akwilei. Pisarze ci zwracali uwagę na piramidalny kształt arki Noego i dwustopniowy podział jej wnętrza na kondygnacje i piętra. Analizie poddano także symboliczne znaczenie wymiarów arki. Typologię arki – Kościoła powiązano także z rozważaniami na temat Kościoła jako mistycznego ciała Chrystusa. W ten sposób teolodzy łacińscy, jeszcze przed tłumaczeniem wspomnianej homilii Orygenesa przez Rufina, albo przyjmowali idee greckich Ojców Kościoła, albo sami dochodzili do tych samych wniosków.
Słowa kluczowe:
typologia biblijna, łacińscy Ojcowie Kościoła, Arka Noego, Rdz 6,14-16Bibliografia
Ambrosius, De Noe, ed. C. Schenkl, Ambrosius, Opera, t. 1, CSEL 32, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1896, s. 413‑497 (= PL 14, 361A-416D).
Ambrosius, Expositio Evangelii secundum Lucam, PL 15, 1527A-1850D.
Biblia pierwszego Kościoła, tł. R. Popowski, Prymasowska Seria Biblijna 43, Warszawa 2016.
Clemens Alexandrinus, [Werke], t. 2: Stromata, z. 1‑6, ed. O. Stählin, GCS 15, Leipzig 1906 (= SCh 30, 38, 278, 279, 446, 463 = PG 8, 685A-1381B i PG 9, 9A-401A).
Cyprianus, De Catholicae Ecclesiae unitate, ed. G. Hartel, Cyprianus, Opera omnia, CSEL 3/1, Vindobonae 1868, s. 209,1‑233,15 (= CCL 3, s. 249‑268 = SCh 500 = PL 4, 493D-520A).
Cyprianus, Epistulae, ed. G. Hartel, CSEL 3/2, Vindobonae 1871.
Cyrillus Hierosolymitanus, Catecheses, PG 33, 332A-1060A.
Gregorius Iliberritanus, De arca Noe, ed. V. Bulhart, Gregorius Iliberritanus, Quae superunt, CCL 69, Turnholti 1967, s. 149‑155.
Hieronymus, Adversus Iovinianum, PL 23, 211A-3338B.
Hieronymus, Altercatio Luciferi et Orthodoxi, ed. A. Canellis, CCL 79B, Turnhout 2000 (= SCh 473 = PL 23, 155A-182B).
Hieronymus, Epistulae, t 3: Epistulae CXXI-CLIV, ed. I. Hilberg, CSEL 56, Vindobonae – Lipsiae 1918 (por. PL 22, 1006‑1224).
Hilarius Pictaviensis, Tractatus mysteriorum, ed. A. Feder, Hilarius Pictaviensis, Opera, t. 4, CSEL 65, Vindobonae – Lipsiae 1916, s. 3, 1‑38, 3 (= SCh 19bis).
Hilarius Pictaviensis, Tractatus super Psalmos, ed. A. Zingerle, CSEL 22, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1891 (= PL 9, 231C-890A).
Irenaeus Lugdunensis, Adversus haereses, w: Irénée de Lyon, Contre les hérésies. Livre IV, ed. A. Rousseau, t. 2: Texte et traduction, SCh 100/2, Paris 1965 (= PG 7, 973A-1118B).
Iustinus Martyr, Dialogus cum Tryphone Iudaeo 138, ed. I.C.Th. Otto, Corpus Apologetarum Christianorum 1/2, Wiesbaden 1969 (= PG 6, 472A-800D).
Lactantius, Divinae institutiones, ed. S. Brandt, w: Lactantius, Opera omnia, CSEL 19, ed. S. Brandt – G. Laubmann, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1890, s. 1‑672 (= SCh 204‑205, 326, 337, 377 = PL 6, 111A-822A).
Maximus Tauronensis, Sermones, PL 57, 531A-760B.
Origenes, Homiliae in Genesim, w: Origène, Homélies sur la Genèse, ed. H. de Lubac – L. Doutreleau, SCh 7bis, Paris 1976.
Origenes, Homiliae in Librum Jesu Nave, ed. W.A. Baehrens, Origenes, Werke, t. 7: Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung, z. 2: Die Homilien zu Numeri, Josua und Judices, GCS 30, Leipzig 1921, s. 286, 2‑463, 16 (= SCh 71 = PG 12, 825A-948C).
Origenes, Homilia II in Genesim, ed. W.A. Baehrens, Origenes, Werke, t. 6: Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung, z. 1: Die Homilien zu Genesis, Exodus und Leviticus, GCS 29, Leipzig 1920, s. 22, 15‑39, 3 (por. PG 12, 161A-175A).
Orosius, Historia adversum paganos, ed. C. Zangemeister, CSEL 5, Vindobonae 1882 (= PL 31, 663B-1174B).
Procopius Gazaeus, Commentarii in Genesim, w: Prokop von Gaza, Eclogarum in libros historicos Veteris Testamenti epitome, t. 1: Der Genesiskommentar, ed. K. Metzler, GCS N.F. 22, Berlin – München – Boston 2015 (por. PG 87, 21A-512C). (Crossref)
Pseudo-Cyprianus, Ad Novatianum, ed. G. Hartel, Cyprianus, Opera spuria, CSEL 3/3, Vindobonae 1871, s. 52,8‑69,9 (= CCL 4, s. 137‑152 = PL 4, 1205D-1218C).
Rufinus Aquileiensis, De benedictionibus patriarcharum, PL 21, 295‑336A.
Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, ed. A. Rahlfs, Stuttgart 1979.
Tertullianus, De baptismo, ed. A. Reifferscheid – G. Wissowa, Tertullianus, Opera, t. 1, CSEL 20, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1890, s. 201‑218 (= SCh 35 = CCL 1, s. 277‑295 = PL 1, 1197A-1224B).
Tertullianus, De idololatria, ed. A. Reifferscheid – G. Wissowa, Tertullianus, Opera, t. 1, CSEL 20, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1890, s. 30‑58 (= CCL 1, s. 1101‑1124 = PL 1, 661D-696B).
Theophilus Antiochenus, Ad Autolycum, w: Théophile d’Antioche, Trois livres à Autolycus, tł. J. Sender, SCh 20, Paris 1948 (= PG 6, 1024B-1168A).
Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel, t. 2: Genesis, ed. B. Fischer, Freiburg 1954.
Victorinus Petavionensis, Commentarii in Apocalypsin editio Victorini et recensio Hieronymi vna cvm posteriorvm additamentis, ed. I. Havssleiter, Victorinus Petavionensis, Opera, CSEL 49, Vindobonae – Lipsiae 1916, s. 14‑154 (= SCh 423, s. 46‑130; por. PL 5, 317A-344C).
Buckley F.J., Christ and the Church according to Gregory of Elvira, Rome 1964.
Congar Y., Czy poza Kościołem nie ma zbawienia?, w: Y. Congar, Szeroki świat moją parafią. Wymiary i prawdy zbawienia, tł. A. Turowiczowa, Kraków 2002, s. 127‑203.
Costa F., Le Christ, clef de l’interprétation de l’Écriture: Aspects de la typologie de Jean Daniélou, „Revista de Magistro de Filosofia” 10/22 (2017) s. 81‑93.
Daniélou J., Bible et liturgie. La théologie biblique des Sacrements et des fêtes d’après les Pères de l’Église, Lex Orandi 11, Paris 1951.
Dołganiszewska E., „Extra Ecclesiam nulla salus”. Cypriana z Kartaginy myśli o Kościele, „Wrocławski Przegląd Teologiczny” 14/1 (2006) s. 141‑157.
Dulaey M., Le „De arca” de Grégoire d’Elvire et la tradition exégètique ancienne, „Graphè” 15 (2006) s. 79‑102.
Elfering L.J., Hooge huizen in de Oudheid, „Neophilogus” 17 (1932) s. 49‑57. (Crossref)
Hanson R.P.C., Allegory and Event: A Study of the Sources and Significance of Origin’s Interpretation of Scripture, Louisville – London 2002.
Koch H., Cyprianische Untersuchungen, Arbeiten zur Kirchengeschichte 4, Bonn 1926. (Crossref)
Kowalczyk P., Extra Ecclesiam nulla salus. Obraz heretyka w nowożytnych przedstawieniach okrętu Kościoła Katolickiego, w: Figura heretyka w nowożytnych sporach konfesyjnych, red. A. Bielak – W. Kordyzon, Warszawa 2017, s. 181‑209.
Ledwoń I., Extra Ecclesiam nulla salus, w: Leksykon teologii fundamentalnej, red. M. Rusecki – K. Kaucha – I. Ledwoń – J. Mastej, Lublin – Kraków 2002, s. 389‑395.
Ledwoń I., „Extra Ecclesiam salus nulla”, „Studia Salvatoriana Polonica” 3 (2009) s. 57‑74.
Longchamps de Bérier F., Czy poza Kościołam nie ma zbawienia?, Kraków – Tyniec 2004.
Morgan J.J., Chaucer and the Bona Matrimonii, „The Chaucer Review” 4/2 (1969) s. 123‑141.
Pietras H., Wprowadzenie, w: Orygenes, Homilie o Księdze Rodzaju. Homilie o Księdze Wyjścia, tł. S. Kalinkowski, ŹMT 64, Kraków 2012, s. 5‑15.
Ratzinger J., Salus extra Ecclesiam nulla est, tł. AM, „Znak” 17/131 (1965) s. 611‑618.
Rönsch H., Itala und Vulgata. Das Sprachidiom der urchristlichen Itala und der katholischen Vulgata unter Berücksichtigung der römischen Volkssprache, Marburg – Leipzig 1869.
Rönsch H., Lexikalisches aus Leidener lateinischen Juvenalscholien der Karolingerzeit, „Romanische Forschungen” 2/2 (1886) s. 302‑313.
Sesboüé B., Poza Kościołem nie ma zbawienia. Historia formuły i problemy interpretacji, tł. A. Kuryś, Alfa – Omega, Poznań 2007.
Śliwiński A., Extra Ecclesiam salus nulla, w: Encyklopedia Katolicka, t. 4, Lublin 1995, k. 1474.
Wilmart A., Arca Noe, „Revue Bénédictine” 26 (1909) s. 1‑12. (Crossref)
Żochowska E., Extra Ecclesiam nulla salus. Wiele interpretacji, jedna ortodoksja, „Christianitas” 31‑32 (2007) s. 199‑208.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0001-9702-548X
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
