Elementa as a Subject of Discussion with Heresies in Philastrius of Brescia’s "Diversarum hereseon liber"
Mariusz Szram
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Abstrakt
Problemem badawczym jest ustalenie pola semantycznego terminu elementa w jednym z najstarszych łacińskich katalogów herezji – Diversarum hereseon liber Filastriusza (po 381 r.) oraz ukazanie łączących się z tym pojęciem kwestii filozoficzno-teologicznych, wokół których we wczesnym chrześcijaństwie toczyła się dyskusja, znajdująca odzwierciedlenie w dziele Biskupa Brescii. Analiza tekstu źródłowego prowadzi do następujących wniosków: 1) termin elementum występuje w traktacie w liczbie mnogiej w kontekście kosmologicznym, zarówno w ogólnym znaczeniu składników świata, jak i w szczegółowym znaczeniu czterech żywiołów; 2) w poglądach heretyków przeważają znaczenia inspirowane różnymi nurtami antycznej filozofii, natomiast dla Filastriusza głównym wyznacznikiem treści pojęcia elementa jest przekaz biblijny; 3) zasadnicze tematy poruszane za pomocą tego terminu oscylują wokół protologii i eschatologii, i są wywołane przez idee, które Filastriusz uznaje za heretyckie, np. poglądy uznające elementy za byty rozumne, albo przekonania o niezmienności i wiecznym trwaniu elementów lub o ich ostatecznym zaniku; 4) wśród herezji kosmologicznych krytykowanych przez Filastriusza dominują ruchy gnostyckie oraz nieznane z nazwy ugrupowania oddające poszczególnym elementom cześć boską; 5) przeciwstawiane tym poglądom stanowisko Biskupa Brescii charakteryzuje: wierność wobec rozumianych literalnie opisów stworzenia z Księgi Rodzaju; przekonanie, że elementa dotyczą wyłącznie rzeczywistości materialnej i mają związek ze światem stworzonym; pozbawione spirytualistycznej skrajności podejście do losu elementów po końcu obecnego świata, zakładające ich dalsze trwanie, ale w zmienionej formie.
Słowa kluczowe:
elementa, Filastriusz z Brescii, Diversarum hereseon liber, żywioły, kosmologia, herezjeBibliografia
Aristoteles, De generatione et corruptione, ed. Ch. Mugler, Paris 1966.
Arystoteles, O powstawaniu i niszczeniu, w: Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 2, tł. L. Regner, Warszawa 1990, s. 339-424.
Ambrosius, Hexaemeron, ed. G. Banterle, Opera Omnia Sancti Ambrosii 1, Milano 1979.
Św. Ambroży, Hexaemeron, tł. W. Szołdrski, PSP 4, Warszawa 1969.
Aristoteles, De caelo, ed. O. Longo, Firenze 1962.
Arystoteles, O niebie, w: Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 2, tł. P. Siwek, Warszawa 1990, s. 205-338.
Augustinus, De haeresibus, ed. R. Vander Plaetse – C. Beukers, CCL 46, Turnhout 1969, s. 266-345.
Augustinus, Epistulae, ed. A. Goldbacher, CSEL 34, 44, 57, 58, Wien 1895-1923.
Św. Augustyn, Listy, tł. W. Eborowicz, Pelplin 1991.
Basilius Caesariensis, Homiliae in Hexaemeron, ed. S. Giet, SCh 26bis, Paris 1968.
Cicero, Academica, ed. O. Plasberg, Leipzig 1961.
Cicero, Księgi Akademickie, w: Marcus Tullius Cicero, Pisma filozoficzne, t. 3, tł. W. Kornatowski, Warszawa 1961, s. 7-154.
Diogenes Laertius, Vitae philosophorum, ed. H.S. Long, Oxonii 1964.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tł. I. Krońska, Warszawa 19884.
Filastrius Brixiensis, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen, CCL 9, Turnhout 1957, s. 217-324; ed. F. Marx, CSEL 38, Pragae – Vindobonae – Lipsiae 1898, s. 1-137.
Filastriusz z Brescii, Księga różnych herezji, tł. M. Szram, ŹMT 87, Kraków 2021.
Hieronymus, De viris inlustribus, ed. C.A. Bernoulli, w: Hieronymus und Gennadius, De viris inlustribus, Leipzig 1895, s. 1-57.
Hieronim, O znakomitych mężach, w: Św. Hieronim, Gennadiusz, Św. Izydor z Sewilli, Św. Ildefons z Toledo, Ebedjesu (Abdiszo Bar Bericha), O znakomitych mężach, czyli co pisarze wczesnochrześcijańscy pisali o pisarzach wczesnochrześcijańskich, tł. bp K. Romaniuk, Kęty 2023, s. 42-105.
Isidorus Hispalensis, De viris illustribus, PL 83, Paris 1862, 1081C-1106B, ed. C. Codoñer Merino, Salamanca 1964.
Izydor, biskup Sewilli, O znakomitych mężach, w: Św. Hieronim, Gennadiusz, Św. Izydor z Sewilli, Św. Ildefons z Toledo, Ebedjesu (Abdiszo Bar Bericha), O znakomitych mężach, czyli co pisarze wczesnochrześcijańscy pisali o pisarzach wczesnochrześcijańskich, tł. S. Bajko, Kęty 2023, s. 158-176.
Origenes, Commentarii in Iohannem, ed. C. Blanc, SCh 129, 157, 222, 290, 385, Paris 1966-1992.
Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, tł. S. Kalinkowski, ŹMT 27, Kraków 2003.
Origenes, Contra Celsum, ed. M. Borret, SCh 132, 136, 147, 150, 227, Paris 1967-1976.
Orygenes, Przeciw Celsusowi, tł. S. Kalinkowski, Warszawa 1986.
Origenes, De principiis, ed. H. Crouzel – M. Simonetti, SCh 252-253, 268-269, 312, Paris 1978-1984.
Orygenes, O zasadach, tł. S. Kalinkowski, ŹMT 1, Kraków 1996.
Pamphilus, Apologeticus pro Origene, ed. R. Amacker – E. Junod, SCh 464, Paris 2002.
Orygenes, Obrona Orygenesa, tł. S. Kalinkowski, ŹMT 3, Kraków 1996, s. 31-104.
Plato, Timaeus, ed. G. Reale, Milano 2000.
Platon, Timajos, w: Platon, Timajos. Kritias albo Atlantyk, tł. P. Siwek, Warszawa 1986, s. 19-128.
Tertullianus [dubium], Adversus omnes haereses, ed. E. Kroymann, CCL 2, Turnhout 1954, s. 1399-1410.
Tertullianus, Apologeticum, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954, s. 78-171.
Tertulian, Apologetyk, tł. J. Sajdak, POK 20, Poznań 1947.
Tertullianus, De resurrectione carnis, ed. J.G.P. Borleffs, CCL 2, Turnhout 1954, s. 919-1012.
Biedrzyński D., Pojęcie harmonii w filozofii Empedoklesa, „IDEA. Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych” 26 (2014), s. 6-18.
Boczar M., Patrystyczna tradycja interpretacji kosmogonii biblijnej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 42/1 (1997) s. 7-20.
Gounelle R., „Il a placé sa tente dans le soleil” (Ps 18/19. 5c/6a) chez les écrivains ecclésiastiques des cinq premiers siècles, w: Psautier chez les Pères, Cahiers de Biblia Patristica 4, Strasbourg 1993, s. 197-220.
Kopania J., Czy zmierzch platońskiego rozumienia duszy?, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 10/4 (2001) s. 121-137.
Legutko R., Tales z Miletu o wodzie, „Peitho. Examina Antiqua” 1/8 (2017) 81-89.
Lloyd G.E.R., Aristotle: The Growth and Structure of his Thought, Cambridge 1968.
Madec G., Saint Ambroise et la philosophie, Paris 1974.
Moreschini C., Storia della filosofia patristica, Brescia 2004.
Otisk M., The Four Elements and Their Characteristics according to the Schema in the Early Medieval Anonymous Fragment „De Quattuor Elementis”, „Cosmos and History: The Journal of Natural and Social Philosophy” 17/3 (2021) s. 462-500.
Oxford Latin Dictionary, ed. P.G.W. Glare, Oxford 2012.
Osek E., Krytyka kosmologii Arystotelesa w „Hexaemeronie” Bazylego Wielkiego, „Collectanea Philologica” 3 (1999), s. 161-172.
Osek E., Wizja prapoczątków świata w „Heksaemeronie” Bazylego Wielkiego”: część 1, „Vox Patrum” 34-35 (1998), s. 389-413.
Quasten J., Patrology, t. 2: The Ante-Nicene Literature After Irenaeus, Westminster 1986.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, tł. E.I. Zieliński, t. 1: Od początków do Sokratesa, Lublin 2005; t. 3: Systemy epoki hellenistycznej, Lublin 1999.
Setién García C., La transformación de la cultura clásica en el s. IV: el caso de Filastrio de Brescia, „Studia Philologica Valentina” 20 (2018) 195-216.
Simonetti M., Teologia alessandrina e teologia asiatica al concilio di Nicea, „Augustinianum” 13 (1973) s. 369-398.
Stępień T., Czy dusza ludzka jest indywidualna? Kontrowersje wokół rozumienia duszy w starożytnym neoplatonizmie niechrześcijańskim, „Studia Philosophiae Christianae” 48/1 (2012) s. 87-104.
Stępień T., Neoplatońskie źródła problemu pochodzenia osób boskich, „Studia Theologica Varsaviensia” 41/1 (2003) s. 41-58.
Szram M., Ciało zmartwychwstałe w myśli patrystycznej przełomu II i III wieku, Lublin 2010.
Szram M., Chrystus – Mądrość Boża według Orygenesa, Lublin 1997.
Szram M., Egzegeza literalna Starego Testamentu jako źródło herezji – stanowisko Filastriusza z Brescii, „Vox Patrum” 67 (2017) s. 619-629.
Szram M., Geneza herezji wczesnochrześcijańskich w ujęciu Filastriusza z Brescii, „Vox Patrum” 65 (2016) s. 631-651.
Szram M., Wstęp, w: Filastriusz z Brescii, Księga różnych herezji, wstęp, tł. i opr. ks. M. Szram, ŹMT 87, Kraków 2021, s. 7-52.
Wilejczyk M., Filozofia przyrody Arystotelesa – wokół koncepcji czterech elementów, Wrocław 2008.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
