Struktura obrazu – kształt myśli. Kognitywne aspekty średniowiecznych diagramów
Jarosław Janowski
Instytut Historii Sztuki i Kultury UPJP II w Krakowie , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-5719-1168
Romana Rupiewicz
a:1:{s:5:"pl_PL";s:82:"Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie";} , PolskaAbstrakt
Arystoteles zauważył, że intelekt posługuje się wyobraźnią wizualną, a Pseudo-Dionizy wskazał na możliwość ukazania w materii tego, co niewidzialne. Mimo to funkcja obrazów od czasów antycznych rozumiana była zazwyczaj jako ukazywanie iluzyjnego wyglądu istniejących rzeczy. W szerszym kontekście problemem ten obecny jest w filozofii od zawsze – myśliciele rozważali, czym są pojęcia abstrakcyjne i jak odnoszą się do świata zmysłowego. Współcześnie zagadnieniem tym zajmuje się psychologia poznawcza oraz kognitywistyka. Obie dziedziny badają funkcjonowanie procesów wyobrażeniowych, związanych z myśleniem abstrakcyjnym. Wyobraźnia stanowi podstawę przedstawiania tego co „niewidzialne”. Kognitywistka posługuje się teorią ucieleśnionego umysłu, który funkcjonuje w przestrzennym środowisku. Już w Timajosie Platona pojawiła się myśl o cielesności powiązanej z przestrzenią i jej kierunkami, a antyczna sztuka pamięci łączyła wyobraźnię wizualną z odczuciami ciała w przestrzeni. Tę starożytną praktykę mistrzów oratorstwa omówiono na początku artykułu. Następnie na podstawie współczesnych ustaleń nauk kognitywnych przeanalizowano związek doznań przestrzennych w myśleniu logicznym oraz posługiwaniu się metaforami w komunikacji językowej i wizualnej. Ustalenia nauk szczegółowych dotyczące ludzkich władz poznawczych posłużyły do analiz wybranych średniowiecznych iluminacji, wykorzystujących logikę Arystotelesa w obrazowaniu wiedzy pojęciowej. W ich wyniku okazuje się, że średniowieczni miniaturzyści ukazali siłę myślenia wzrokowego i skuteczność obrazów w przekazie i zapamiętywaniu złożonych treści.
Słowa kluczowe:
Antyczna sztuka pamięci, Wyobraźnia wizualna, Ucieleśniony umysł, Metafory konceptualne, Psychologia poznawcza, Kognitywistyka, Drzewa wiedzyBibliografia
Aristoteles, Analytica Priora et Posteriora, w: Arystoteles, Analityki pierwsze i wtóre, tł. K. Leśniak, Warszawa 1973.
Aristoteles, De Anima, w:Arystotetles, O duszy. Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne. Zoologia. O częściach zwierząt, tł. P. Siwek, Warszawa 1992, s. 33‐146.
Imanuel Kant, Krytyka czystego rozumu, tł. P. Chmielowski, Warszawa 2017.
[Petri de Hispania], Summule, 1201‐1400; manuskrypt w zbiorach: Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits. Latin 16611.
Plato, Res Publica, w: Platon, Państwo, tł. W. Witwicki, Kęty 2020.
Plato, Timaeus, ed. G. Reale, Milano 2000, tł. W. Witwicki, Platon, Timaios. Kritias, Kęty 2002, s. 5‐91.
Porfiriusz, Isagoge, manuskrypt w zbiorach: London, British Library Royal MS. 8 A. XVIII.
Pseudo-Dionysius Areopagita, De coelesti hierarchia, w: Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, tł. M. Dzielska, Kraków 2005, s. 71‐138.
Rabanus Maurus, In honorem sanctae Crucis [De laudibus sancta Crucis]; manuskrypt w zbiorach Bibliothèque nationale de France. Département des Manuscrits, nr inv. Latin 2421.
Ramon Llul, Le Livre du gentil et des trois sages; manuskrypt w zbiorach: Bibliothèque nationale de France, Département des Manuscrits: Français 22933.
Ramon Llul, Arbre de filosofia d’amor; manuskrypt w zbiorach: Palma de Mallorca, Collegi de la Sapiència (Biblioteca Diocesana de Mallorca) F-129.
Speculum virginum; manuskrypt w zbiorach: The Walters Art Museum w Baltimore, nr. Inv. W.72.
Thorney Computus; manuskrypt w zbiorach St John’s College, University of Oxford, MS 17.
Arnheim R., Sztuka i percepcję wzrokowa. Psychologia twórczego oka, tł. J. Mach, Gdańsk 2004.
Brożek B. – Hohol M., Umysł matematyczny Dlaczego matematykę potrafi uprawiać tylko jeden gatunek – Homo sapiens?, Kraków 2017.
Deręgowski J.B., Oko i obraz. Studium psychologiczne, Warszawa 1990.
Gombrich E.H., Pisma o sztuce i kulturze, opr. R. Woodfield, tł. D. Folga-Januszewska – S. Jaszyńska – M. Wrześniak, Kraków 2011.
Gombrich E.H., Sztuka i złudzenie: o psychologii przedstawienia obrazowego, tł. J. Zarański, Warszawa 1981.
Gombrich E.H., Zmysł Porządku: o psychologii sztuki dekoracyjnej, tł. D. Folga-Januszewska, Kraków 2009.
Kaczmarczyk J., Uniwersalia a przedmioty ogólne, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Philosophica” 17 (2006) s. 39‐59. (Crossref)
Kobielus S., Krzyż Chrystusa: od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2011.
Kövecses Z., Język umysł kultura praktyczne wprowadzenie, tł. A. Kowalcze-Pawlik – M. Buchta, Kraków 2011.
Lakoff G. – Jonson M., Metafory w naszym życiu, tł. T.P. Krzeszowski, Warszawa 2010.
Murdoch J.E., Album of science. Antiquity and the Middle Ages, New York 1984.
Norman D., Dizajn na co dzień, tł. D. Malina, Kraków 2018.
Pellegrino G. di – Fadiga L. – Fogassi L. – Gallese V. – Rizzolatti G., Understanding motor events: A neurophysiological study, „Experimental Brain Research” 91 (1992) s. 176‐180. (Crossref)
Ramechandran V. S., Neuronauka o podstawach człowieczeństwa. O czym mówi mozg?, tł. A i M. Binerowie – E. Józefowicz, Warszawa 2016.
Rubin E., Visuell wahrgenommene Figuren: Studien in psychologischer Analyse, Copenhagen 1921.
Russell B., Dzieje filozofii Zachodu i jej związki z rzeczywistością polityczno-społeczną od czasów najdawniejszych do dnia dzisiejszego, tł. T. Baszniak – A. Lipszyc – M. Szczubiałka, Warszawa 2000.
Stones A., Gothic Manuscripts 1260‐1320. Part One, Volume Two: Catalogue, London – Turnhout 2013.
Tatarkiewicz W., Historia estetyki. Estetyka średniowieczna, Warszawa 1987.
Verboon A.R., The Medieval Tree of Porphyry: an Organic Structure of Logic, w: The Tree. Symbol, Allegory, and Mnemonic Device in Medieval Art and Thought, red. P. Salonius – A. Worm, Tornhout 2014, s. 95‐116. (Crossref)
Wittekind S., Visualizing Salvation: The Role of Arboreal Imagery in the Speculum humanae salvationis (Kremsmünster, Library of the Convent, Cod. 243), w: The Tree Symbol, Allegory, and Mnemonic Device in Medieval Art and Thought, red. P. Salonius – A. Worm, Turnhout 2014, s. 117‐142. (Crossref)
Yates F.A., Stuka pamięci, tł. W. Radwański, Warszawa 1977.
Zeki S., Art and the Brain, „Journal of Consciousness Studies” 6 (1999) s. 76‐96.
Instytut Historii Sztuki i Kultury UPJP II w Krakowie
Dr Jarosław Janowski, adiunkt w Katedrze Historii Sztuki Nowoczesnej, Instytut Historii Sztuki i Kultury UPJP II w Krakowie. Absolwent Wydziału Artystycznego UMCS oraz Projektowania na ASP w Warszawie, dr filozofii. Zajmuje się m.in. teorią sztuki, kognitywistyką, percepcją wizualną.
https://orcid.org/0000-0001-5719-1168a:1:{s:5:"pl_PL";s:82:"Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie";}
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
