Antropologia w świetle wcielenia: chrześcijańska wizja natury ludzkiej w procesie formowania doktryny chrystologicznej w II-V wieku
Abstrakt
Celem artykułu jest zweryfikowanie ciągłości i kontynuacji refleksji Ojców Kościoła nad naturą ludzką w świetle osoby Wcielonego Chrystusa oraz ukazanie jej rozwoju w okresie II–V wieku. Zastosowanie podejścia panoramicznego i syntetyzującego umożliwiło identyfikację tych elementów antropologicznych, które były wspólne i konsekwentnie akcentowane, a tym samym uwypukliły zasadniczy trzon doktryny. Przedmiotem badań są antropologiczne implikacje Wcielenia, to znaczy faktu, że Bóg rzeczywiście przyjął ludzką naturę: ciało, duszę i rozum. W oparciu o świadectwa Ojców Kościoła – od Ignacego Antiocheńskiego i Ireneusza z Lyonu po definicję Soboru Chalcedońskiego – ukazano, że teologia II–V wieku konsekwentnie argumentowała na rzecz realnej i nierozdzielnej obecności zarówno pełni boskości, jak i pełni człowieczeństwa w jednej osobie Jezusa Chrystusa. Analizie poddano cztery główne tradycje teologiczne: aleksandryjską, kapadocką, antiocheńską i zachodnią (łacińską), z których każda, w odmienny sposób, broniła integralności bosko-ludzkiej tożsamości Chrystusa. W obrębie tych nurtów chrystologicznych stopniowo kształtowała się pogłębiona wizja człowieczeństwa jako natury zdolnej do zjednoczenia z Bogiem bez utraty własnej tożsamości. W artykule wykazano, że chrystologia stanowiła fundament antropologii chrześcijańskiej: określała nie tylko tożsamość Chrystusa, lecz także godność człowieka oraz jego zdolność do uczestnictwa w życiu Boga. W tym ujęciu Wcielenie jawi się jako klucz do zrozumienia tajemnicy człowieka.
Słowa kluczowe:
Chrystus, Wcielenie, natura ludzka, godność człowieka, chrystologia, sobory powszechne, BizancjumBibliografia
Ambrosius, De fide, w: Sancti Ambrosii Episcopi Mediolanensis Opera, t. 15: Opere dogmatiche 1, ed. C. Moreschini, Milano – Roma 1984.
Ambrosius, De incarnationis Dominicae sacramento, PL 16, 817-846.
Apollinarius Laodicenus, Scripta, w: Apollinaris Von Laodicea und Seine Schule Texte und Untersuchungen, t. 1, ed. H. Lietzmann, Tübingen 1904.
Athanasius Alexandrinus, De incarnatione, w: Athanasius, Contra gentes and de incarnatione, ed. R.W. Thomson, Oxford 1971, s. 134-277.
Athanasius Alexandrinus, Tomus ad Antiochenos, w: Athanasius: Werke, t. 2: Die „Apologien”, cz. 8, ed. H.C. Brennecke – U. Heil – A. von Stockhausen, Berlin – New York 2006, s. 341-351.
Athanasius Alexandrinus, Contra gentes, w: Athanasius. Contra gentes and de incarnatione, ed. R.W. Thomson, Oxford 1971, s. 2-133.
Augustinus, In Evangelium Ioannis tractatus, PL 35, 1579-1976.
Augustinus, De civitate Dei, t. 1: Libri I-XIII, CSEL 40/1, ed. E. Hoffmann, Pragae – Lipsiae 1898.
Augustinus, Epistulae, red. A. Goldbacher, CSEL 44, Vindobonae – Lipsiae 1904.
Basilius Caesariensis, Epistulae, w: Basilius Caesariensis, Lettres, t. 3, tł. Y. Courtonne, Paris 1966.
Clemens Alexandrinus, Paedagogus, ed. C. Mondésert – C. Matray – H.I. Marrou, SCh 158, Paris 1970.
Clemens Alexandrinus, Protrepticus, ed. C. Mondésert, SCh 2, Paris 1949.
Clemens Alexandrinus, Stromata (Libri I-VI), ed. O. Stählin, GCS 15, Leipzig 1909.
Clemens Alexandrinus, Stromata (Libri VII-VIII), ed. O. Stählin, GCS 17, Leipzig 1909.
Cyrillus Alexandrinus, Apologeticus contra Theodoretum, PG 76, 391B-452C.
Cyrillus Alexandrinus, De incarnatione Unigeniti, SCh 97, ed. G.M. de Durand, Paris 1964, s. 188-301.
Cyrillus Alexandrinus, De recta fide ad reginas, PG 76, 1201A-1336B.
Cyrillus Alexandrinus, Epistulae, PG 77, 9A-390D.
Damasus Papa, Epistulae, PL 13, 347-376.
Didymus Alexandrinus, Commentarii in Zachariam, ed. L. Doutreleau, SCh 85, Paris 1962.
Doctrina Patrum de Incarnatione Verbi, ed. F. Diekamp, Münster 1907.
Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. 1: Nicea I-Nicea II (325-787), opr. A. Baron – H. Pietras, ŹMT 24, Kraków 2003.
Eusebius Caesariensis, De ecclesiastica theologia, ed. E. Klostermann, GCS 14 – Eusebius Werke 4, Leipzig 1906.
Eusebius Caesariensis, Historia ecclesiastica, ed. G. Bardy, SCh 41, Paris 1955.
Eustathius Antiochensis, Fragmenta: De anima adversus Arianos, PG 18, 673D-698B.
Gregorius Nazianzus, Epistolae theologicae, ed. P. Gallay – M. Jourjon, SCh 208, Paris 1974.
Gregorius Nazianzus, Orationes (38-41), ed. C. Moreschini – P. Gallay, SCh 358, Paris 1980.
Gregorius Nazianzus, Orationes theologicae, tł. H.J. Sieben, FCh 22, Freiburg – Basel – Wien – Barcelona – Roma – New York 1996.
Gregorius Nyssenus, Antirrheticus adversus Apollinarium, ed. F. Mueller, GNO 3/1, Leiden 1958, s. 131-233.
Gregorius Nyssenus, De tridui inter mortem et resurrectionem Domini nostri Iesu Christi spatio, ed. E. Gebhardt, GNO 9/1, Leiden 1967, s. 273-306.
Gregorius Nyssenus, Refutatio confessionis Eunomii, ed. W. Jaeger, GNO 2/2, Leiden 1960, s. 312-410.
Irenaeus, Adversus haereses (Liber III), ed. A. Rousseau – L. Doutreleau, SCh 211, Paris 1974.
Irenaeus, Adversus haereses (Liber IV), ed. A. Rousseau, SCh 100, Paris 1955.
Irenaeus, Adversus haereses (Liber V), ed. A. Rousseau, SCh 153, Paris 1969.
Irenaeus, Expositio doctrinae apostolicae, ed. A. Rousseau, SCh 406, Paris 1995.
Leo Magnus, Epistolae, PL 54, 581-1218.
Leo Magnus, Sermones, PL 54, 137-463B.
Nestorius, Fragmenta, w: Nestoriana: Die Fragmente Des Nestorius, ed. F. Loofs, Halle 1905.
Nestorius, Liber Heraclidis, ed. L. Abramowski, CSCO 242, Subsidia 22, Louvain 1963.
Origenes, De principiis, w: Origen, On First Principles, t. 2: Books III-IV, ed. J. Behr, Oxford 2017.
Tertullianus, Adversus Praxean, ed. A. Kroymann, CSEL 47, Lipsiae 1906.
Tertullianus, De carne Christi, ed. J.P. Mahé, SCh 216, Paris 1975.
Theodorus Mopsuestinus, Commentarii in epistulas b. Pauli. The Latin Version with the Greek fragments, t. 2: Thessalonians-Philemon: Appendices. Indices, ed. H.B. Swete, Cambridge 1882.
Armstrong A.H., Dualism: Platonic, Gnostic, and Christian, w: Neoplatonism and Gnosticism, red. R.T. Wallis – J. Bregman, Studies in Neoplatonism: Ancient and Modern 6, Albany 1992, s. 33-54.
Ayres L., Nicaea and Its Legacy: An Approach to Fourth-Century Trinitarian Theology, Oxford 2004. (Crossref)
Beeley C.A., Gregory of Nazianzus: On the Trinity and the Knowledge of God. In Your Light We Shall See Light, Oxford – New York 2008. (Crossref)
Beeley C.A., The Early Christological Controversy: Apollinarius, Diodore, and Gregory Nazianzen, „Vigiliae Christianae” 65/4 (2011) s. 376-407. (Crossref)
Betlejko J., Zarys antropologii świętego Bazylego Wielkiego, „Analecta Cracoviensia” 41 (2009) s. 93-121.
Blackwell B.C., Christosis. Pauline Soteriology in Light of Deification in Irenaeus and Cyril of Alexandria, Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 2/314, Tübingen 2011.
Bouteneff P.C., Placing the Christology of Didymus the Blind, w: Cappadocian Writers. Other Greek Writers, red. M.F. Wiles – E.J. Yarnold, Studia Patristica 37, Leuven 2001, s. 389-395.
Briggman A., God and Christ in Irenaeus, Oxford 2019. (Crossref)
Brown C.T., The Gospel and Ignatius of Antioch, Studies in Biblical Literature 12, New York – Washington – Baltimore – Boston – Bern – Frankfurt am Main – Berlin – Brussels – Vienna – Oxford 2000.
Cardman F., Irenaeus: As It Was in the Beginning, w: T&T Clark Handbook of Theological Anthropology, red. M.A. Hinsdale – S. Okey, London – New York 2021, s. 137-146. (Crossref)
Cartwright S.H., So-called Platonism, the Soul, and the Humanity of Christ in Eustathius of Antioch’s ‘Contra Ariomanitas et de anima’, w: Clement of Alexandria.
The Fourth-Century Debates, red. M. Vinzent, Studia Patristica 66/14, Leuven – Paris – Walpole 2013, s. 237-246.
Clayton P.B. Jr, The Christology of Theodoret of Cyrus: Antiochene Christology from the Council of Ephesus (431) to the Council of Chalcedon (451), Oxford 2007. (Crossref)
Crouzel H., Orygenes, tł. J. Margański, Kraków 2004.
De Andia Y., L’homme à l’image et à la ressemblance de Dieu chez Irénée de Lyon, w: Studia Patristica 109/6: Readings in Irenaeus of Lyon, red. D.W. Springer – A. Andemicael, Leuven – Paris – Bristol 2021, s. 69-79. (Crossref)
Degórski B., Il mistero dell’incarnazione nel commento al ‘Simbolo Apostolico’ di san Quodvultdeus di Cartagine, „Vox Patrum” 64 (2015) s. 119-130. (Crossref)
Degórski D., L’ispirazione teo-cristologica dell’antropologia patristica, „Vox Patrum” 63 (2015) s. 17-34. (Crossref)
Dragas G.D., Ἐνανθρώπησις, or ἐγένετο ἄνθρωπος. A neglected aspect of Athanasius Christology, w: Monastica et Ascetica, Orientalia, E Saeculo Secundo, Origen, Athanasius, Cappadocian Fathers, Chrysostom, Augustine, red. E.A. Livingstone, Studia Patristica 16/2, Oxford 1985, s. 281-294.
Dunn G.D., Tertullian, w: The Early Christian World, red. P.F. Esler, London – New York 2017, s. 959-975. (Crossref)
Edwards M.J., Clement of Alexandria and His Doctrine of the Logos, „Vigiliae Christianae” 54/2 (2000) s. 159-177. (Crossref)
Falque E., God, the Flesh, and the Other: From Irenaeus to Duns Scotus, tł. W.C. Hackett, Evanston 2015. (Crossref)
Fernández S., Nicaea 325: Reassessing the Contemporary Sources, red. A. Usacheva – J. Ulrich – S. Bhayro, Contexts of Ancient and Medieval Anthropology 14, Paderborn 2025. (Crossref)
Finn D., Soul, Body, and the Miraculous Excess of the Human Being: Augustine’s Theological Anthropology, w: T&T Clark Handbook of Theological Anthropology, red. M.A. Hinsdale – S. Okey, London – New York – Oxford – New Delhi – Sydney 2021, s. 157-172. (Crossref)
French T.E., The Council of Constantinople I: 381. Christ’s Divine Majesty and the Impartiality of His Humanity, w: Seven Icons of Christ, red. S. Trostyanskiy, Piscataway 2016, s. 47-97. (Crossref)
Frend W.H.C., The Rise of the Monophysite Movement. Chapters in the History of the Church in the Fifth and Sixth Centuries, Cambridge 2008.
Gray P., Neo-Chalcedonianism and The Tradition: From Patristic to Byzantine Theology, „Byzantinische Forschungen” 8 (1982) s. 61-70.
Green B., Leo the Great and the Heresy of Nestorius, w: Augustine, Other Latin Writers, red. F. Young – M. Edwards – P. Parvis, Studia Patristica 43, Leuven – Paris – Dudley 2006, s. 373-380.
Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, t. 1: From the Apostolic Age to Chalcedon (451), tł. J. Bowden, Atlanta 1975.
Grillmeier A. – Hainthaler T., Christ in Christian Tradition, t. 2: From the Council of Chalcedon (451) to Gregory the Great (590-604), cz. 2: The Church of Constantinople in the Sixth Century, tł. P. Allen – J. Cawte, London 1995.
Guerrero van der Meijden J., Utworzenie kategorii godności człowieka (dignitas hominis) przez Hieronima ze Strydonu, „Vox Patrum” 87 (2023) s. 135-154. (Crossref)
Gwynn D.M., Athanasius, w: The Early Christian World, red. P.F. Esler, London – New York 2017, s. 1036-1053. (Crossref)
Harnack A., History of Dogma, t. 4, tł. N. Buchanan, Boston 1898.
Havrylyk I., Antropolohija Teodora Mopsuestijs’koho ta jiji vplyv na syryjśku bohosłovs’ku tradyciju, „Naukovi zapysky Ukraïns’koho katolyc’koho universytetu: Bohosłov’ja” 7 (2020) s. 359-379.
Haugaarda W.P., Arius: Twice Heretic? Arius and the Human Soul of Jesus Christ, „Church History” 29 (1960) s. 251-263. (Crossref)
Horyacha M., Vstup, w: Atanasii Velykyi, Proty iazychnykiv. Pro voplochennia Slova, red. M. Horyacha, tł. O. Levko, Vytoky khrystyianstva 8: Dzherela 3, Lviv 2024, s. 15-189.
Huculak B.J., Zarys antropologii Kościoła greckiego, „Studia Teologii Dogmatycznej” 1 (2015) s. 88-106. (Crossref)
Introduction, w: Decrees of the Ecumenical Councils, t. 1: Nicaea I to Lateran V, red. N.P. Tanner, London – Washington 1990, s. 37-39.
Kelly J.N.D., Early Christian Doctrines, London 1968.
Ladaria L.F., Człowiek stworzony na obraz Boga, w: Historia dogmatów, t. 2: Człowiek i jego zbawienie, red. B. Sesboüé – V. Grossi – L.F. Ladaria – P. Lécrivain, tł. P. Rak, Kraków 2001, s. 81-129.
Lange C., Miaenergetism – A New Term for the History of Dogma?, w: Biblica, Philosophica, Theologica, Ethica, red. M. Vinzent, Studia Patristica 63/11, Leuven – Paris –Walpole 2013, s. 327-333. (Crossref)
Łukaszczyk M., Walka św. Hieronima z herezjami chrystologicznymi w świetle nauczania o Chrystusie zawartym w jego Listach, „Vox Patrum” 90 (2024) s. 145-164. (Crossref)
McCormack B.L., The Humility of the Eternal Son: Reformed Kenoticism and the Repair of Chalcedon, Cambridge 2021. (Crossref)
McCue J.F., Conflicting Versions of Valentinianism? Irenaeus and the Excerpta ex Theodoto, w: The Rediscovery of Gnosticism, t. 1: The School of Valentinus, red. B. Layton, Studies in the History of Religions: Supplements to Numen 61, Leiden 1980, s. 404-416. (Crossref)
McGuckin J.A., The Divine Christ of the Council of Nicaea: 325, w: Seven Icons of Christ, red. S. Trostyanskiy, Piscataway 2016, s. 9-46. (Crossref)
Meunier B., Le Christ de Cyrille d’Alexandrie: L’humanité, le salut et la question monophysite, Théologie Historique 104, Paris 1997. (Crossref)
Minns D., Irenaeus: An Introduction, London – New York 2010.
Norris R.A., Christological Models in Cyril of Alexandria, w: Classica et Hellenica, Theologica, Liturgica, Ascetica, red. E.A. Livingstone, Studia Patristica 13/2, Berlin 1975, s. 255-268.
Norris R.A., The Problem of Human Identity in Patristic Christological Speculation, w: Historica, Theologica, Gnostica, Biblica, Critica, Classica, red. E.A. Livingstone, Studia Patristica 17/1, Oxford – New York – Toronto – Sydney – Paris – Frankfurt 1982, s. 147-159.
Paczkowski M.C., Biblia i filozofia w konfrontacji Bazylego Wielkiego z apolinaryzmem, „Vox Patrum” 68 (2017) s. 217-241. (Crossref)
Pancerz R.M., Obrona integralnego człowieczeństwa Chrystusa przeciw apolinaryzmowi w dziełach Epifaniusza z Salaminy, „Vox Patrum” 68 (2017) s. 253-269. (Crossref)
Parvis S., Marcellus of Ancyra and the Lost Years of the Arian Controversy 325-345, Oxford 2006. (Crossref)
Pearson B.A., Ancient Gnosticism: Traditions and Literature, Minneapolis 2007.
Pereira M.J., The Council of Chalcedon: 451. In Search of a Nuanced and Balanced Christology, w: Seven Icons of Christ, red. S. Trostyanskiy, Piscataway 2016, s. 159-221. (Crossref)
Schoedel W.R., Introduction, w: W.R. Schoedel, Ignatius of Antioch: A Commentary on the Letters of Ignatius of Antioch, red. H. Koester, Philadelphia 1985, s. 1-31.
Sesboüé B., Treść tradycji: reguła wiary i symbole (II-V wiek), w: Historia dogmatów, red. B. Sesboüé, t. 1: Bóg zbawienia, ed. B. Sesboüé – J. Wolinski, tł. P. Rak, Kraków 1999, 63-120.
Seven Icons of Christ, red. S. Trostyanskiy, Piscataway 2016.
Simonetti M., Studi sulla cristologia del II e III secolo, Studia Ephemeridis Augustinianum 44, Roma 1993.
Steenberg M.C., Irenaeus on Creation: The Cosmic Christ and the Saga of Redemption, Supplements to Vigiliae Christianae 91, Leiden – Boston 2008. (Crossref)
Strękowski S., Wcielenie Syna Bożego w utworach św. Grzegorza z Nyssy, „Vox Patrum” 38-39 (2000) s. 199-212. (Crossref)
Szczur P., Czy dusza walczy z ciałem? Wybrane aspekty antropologii św. Jana Chryzostoma, „Vox Patrum” 63 (2015) s. 129-141. (Crossref)
Szram M., Ciało złe i dobre. Kwestia pochodzenia i natury ciała Adama i Chrystusa we wczesnochrześcijańskich ruchach heretyckich, „Vox Patrum” 63 (2015) s. 77-93. (Crossref)
Szram M., Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II-V w.), Lublin 2001.
Szram M., Neochalcedonizm, w: Encyklopedia Katolicka, t. 13, Lublin 2009, k. 902-903.
Szram M., Od obrazu do podobieństwa Bożego – dynamiczna koncepcja antropologii teologicznej w II-III w. (stanowisko Ireneusza i Orygenesa), „Vox Patrum” 22 (2002) s. 357-376. (Crossref)
Tanner N.P., Ephesus. 431: Introduction, w: Decrees of the Ecumenical Councils, t. 1: Nicaea I to Lateran V, red. N.P. Tanner, London – Washington 1990, s. 37-39.
The Case Against Diodore and Theodore. Texts and their Contexts, red. i tł. J. Behr, Piscataway 2011.
The Early Christian World, red. P.F. Esler, London – New York 2017.
Trostyanskiy S., The Council of Ephesus: 431. The Ontological Status of the Personal Unity of God and Humanity, w: Seven Icons of Christ, red. S. Trostyanskiy, Piscataway 2016, s. 99-157. (Crossref)
Turek W., Godność ciała ludzkiego według Tertuliana. Analiza komentarzy do tekstów Rdz 1, 26-27; 2,8; 1Kor 3,16, „Vox Patrum” 63 (2015) s. 63-75. (Crossref)
Turner H.E.W., Nestorius Reconsidered, w: Classica et Hellenica, Theologica, Liturgica, Ascetica, red. E.A. Livingstone, Studia Patristica 13/2, Berlin 1975, s. 306-321.
Turzyński P., Antropologia trychotomiczna Orygenesa, „Vox Patrum” 63 (2015) s. 35-46. (Crossref)
Turzyński P., Il mistero dell’Incarnazione nelle Enarrationes in Psalmos di Sant’Agostino, „Vox Patrum” 91 (2024) s. 647-674. (Crossref)
Ulrich J., The Peculiar Merit of the Human Body: Combined Exegesis of Gen 1:26f. and Gen 2:7 in Second Century Christianity, w: The Unity of Body and Soul in Patristic and Byzantine Thought, red. A. Usacheva – J. Ulrich – S. Bhayro, Contexts of Ancient and Medieval Anthropology 1, Paderborn 2021, s. 1-19. (Crossref)
Vall G., Learning Christ: Ignatius of Antioch and the Mystery of Redemption, Washington 2013. (Crossref)
Vasilescu E.D., Gregory of Nyssa, w: The Early Christian World, red. P.F. Esler, London – New York 2017, s. 1072-1086. (Crossref)
Von Wahlde U.C., Gnosticism, Docetism, and the Judaisms of the First Century: The Search for the Wider Context of the Johannine Literature and Why It Matters, London – New York 2015.
Wallace-Hadrill D.S., Christian Antioch. A Study of Early Christian Thought in the East, Cambridge 1982. (Crossref)
Widok N., Kerygmatyczny wymiar nauczania o wcieleniu u Grzegorza z Nazjanzu, „Vox Patrum” 38-39 (2000) s. 185-198. (Crossref)
Willert N., Tertullian, w: In Defence of Christianity: Early Christian Apologists, red. J. Engberg – A.C. Jacobsen – J. Ulrich, Early Christianity in the Context of Antiquity 15, Frankfurt am Main 2014, s. 159-183.
Wygralak P., Godność człowieka w kaznodziejskiej refleksji św. Cezarego z Arles, „Naukovi zapysky UKU: Bohoslov’ja” 7 (2020) s. 333-345. (Crossref)
Wygralak P., Rola biskupów Rzymu w sporach doktrynalnych starożytnego Kościoła, „Vox Patrum” 69 (2018) s. 707-719. (Crossref)
Ukrainian Catholic University https://orcid.org/0000-0001-6302-1851
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
