Doktryna heretycka Fotyna z Sirmium w De trinitate Hilarego z Poitiers

Ivan Bodrožić

Vanda Kraft Soić

Abstrakt

Celem niniejszego artykułu jest dokonanie wszechstronnego i systematycz­nego zarysu doktryny Fotyna z Sirmium († 376), w oparciu o traktat De Trinitate Hilarego z Poitiers, który powstał między 358 a 360 rokiem. Błąd Fotyna tkwi przede wszystkim w chrystologii. Pierwsza część artykułu dotyczy interpretacji, jakiej dokonał Hilary odnośnie do doktryny Fotyna na temat wcielenia, zgodnie z którą Bóg Słowo / Słowo Boże było rozumiane jako część lub jeden z przymiotów Bożych, albo zwykłe słowo, czy ekspresja myśli, które w istocie nie różni się od Boga i nie posiada żadnego życia ani istnienia, tak że ostatecznie koncepcja ta twierdzi, że Bóg jest tylko sam. Jest to rygorystyczny monarchianizm. Druga część koncentruje się na pojmowaniu przez Fotyna (na podstawie De Trinitate) tego, co i w jaki sposób Słowo Boże “przybrało” z człowieczeństwa w celu wcielenia. Pojmowanie poczęcia Jezusa Chrystusa w Maryi przez Fotyna szło w dwóch kierunkach: jeden zakładał nadnaturalne przyczyny (dziewicze po­częcie przez niesubstancjalne Słowo), drugi zaś przypuszczalnie zupełnie natural­ne. W celu wcielenia Słowo Boże „przyjmuje” („przybiera”) całego człowieka, poczętego z Maryi. „Wcielenie” jako takie jest więc zrealizowane poprzez rozsze­rzenie niesubstancjalnego Słowa i jego zamieszkanie w człowieku. Trzecia część, bazująca również na De Trinitate, omawia pojmowanie przez Fotyna skutków „wcielenia”. Hilary stwierdza, że wynika to z dwóch powodów: z jednej strony jest solus communis generis homo, zrodzony z Maryi, z drugiej zaś niesubstancjalne Słowo Boże, które zamieszkało w tym człowieku. Unia czło­wieka zrodzonego z Maryi i Słowa Bożego – części mocy Bożej – jest przez Fotyna (w interpretacji Hilarego) zredukowana do habitatio – czasowego i akcy­dentalnego zamieszkania Słowa Bożego w człowieku w taki sposób, w jaki Duch zamieszkiwał w prorokach. Skutek zamieszkania Słowa w człowieku zrodzonym z Maryi (lub samo mieszkanie) może być postrzegany jako prorocze natchnienie, ożywienie, polegające na zwykłym zewnętrznym umocnieniu człowieka, umożli­wiającym mu jego Boskie działanie, chociaż, jak się wydaje, jego witalną i opera­tywną zasadą jest jego dusza. Według Fotyna, Boskie Synostwo lub rodowód i „deifikacja” człowieka zro­dzonego z Maryi wydaje się wynikać z faktu, że niesubstancjalne Słowo Boże – część mocy Bożej – mieszka w nim, pobudza lub ożywia go poprzez umocnie­nie i wlanie siły do prowadzenia Bożej działalności. Zdaniem Hilarego, Fotyn negował preegzystencję Słowa, to znaczy Syna, tak więc Chrystus nie może być jednocześnie współstwórcą świata. On staje się istniejący, tzn. substancjalny, tyl­ko poprzez fakt wcielenia i narodzenia z Maryi. Dla Hilarego, stanowisko adop­cjanistyczne Fotyna jest wyraźne: człowiek zostaje przyjęty na Syna i na Boga. Według Hilarego, w doktrynie Fotyna nie ma miejsca na realne wciele­nie prawdziwego Syna Bożego. Zdaniem Hilarego, Fotyn nie uważał Jezusa Chrystusa ani za Słowo, które stało się ciałem, ani też że jest On jeden i ten sam, zarówno Bogiem, jak i człowiekiem. W rozumieniu Fotyna Jezus Chrystus lub Syn Boży, jest kimś takim, jak natchniony prorok (człowiek), który jest umocnio­ny przez Słowo Boże, zamieszkujące w Nim jako element mocy Bożej, w celu Bożego działania. Ostatecznie, według Hilarego, Fotyn redukuje go do zwykłego człowieka, do stworzenia. W czwartej części artykułu autorzy pokazują, że opinie formułowane przez naukowców, bazujące wyłącznie na X księdze De Trinitate Hilarego, zgodnie z którą Fotyn, motywowany przez soteriologię, podkreślał pełnię człowieczeń­stwa Chrystusa, to jest fakt, że Jezus Chrystus miał ludzką duszę, należy trak­tować relatywnie. Podsumowując, na podstawie X księgi De Trinitate Hilarego, Fotyn podkreślał pełnię człowieczeństwa Jezusa Chrystusa, czyli posiadanie przez Niego duszy ludzkiej tylko w takim zakresie, w jakim uznał, że był on zwyczaj­nym człowiekiem (w którym niesubstancjalne Słowo Boże mieszkało podobnie jak Duch w prorokach).