Varii errores qui ab origine mundi emerserunt. Zakres semantyczny terminu „herezja” w Diversarum hereseon liber Filastriusza z Brescii
Mariusz Szram
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , PolskaAbstrakt
Biskup Brescii Filastriusz, autor pierwszego łacińskiego katalogu herezji, napisanego między rokiem 380 a 388, przedstawił wyjątkowo dużą ilość ruchów heterodoksyjnych: 28 w łonie judaizmu i 128 we wczesnym chrześcijaństwie. Był to efekt przypisywania terminowi „herezja” (heresis) szerokiego zakresu semantycznego. Dla Filastriusza termin ten pokrywał się znaczeniowo z terminem „błąd” (error), rozumianym jako jakiekolwiek odejście od uniwersalnej prawdy w dziejach świata, inspirowane przez szatana jako „ojca kłamstwa”, pojawiające się przede wszystkim w judaizmie i w chrześcijaństwie. Wśród poglądów wczesnochrześcijańskich, określonych przez biskupa Brescii terminem „herezja”, można wyróżnić pięć grup. Pierwsza najliczniejsza grupa obejmuje błędne poglądy dotyczące zasadniczych kwestii teologicznych zawartych w regule wiary, takich jak: koncepcja Boga stwórcy i Jezusa Chrystusa zbawiciela. Grupa druga to błędne doktryny antropologiczne, np. kwestionujące zmartwychwstanie ludzkiego ciała lub głoszące pogląd o materialności ludzkiej duszy. Trzecią grupę stanowią poglądy związane z błędną, przesadnie dosłowną interpretacją Pisma Świętego, zwłaszcza ksiąg Starego Testamentu, a także idee kosmologiczne, które nie zgadzają się z opisami zawartymi w Biblii. Czwarta grupa obejmuje postawy moralne, związane ze sposobem życia, opartym na laksyzmie lub rygoryzmie, a także z nieprzestrzeganiem praw kościelnych, ale nie zagrażające podstawowym prawdom wiary chrześcijańskiej. Grupę piątą tworzą ruchy określane przez autorów okresu późnopatrystycznego terminem „schizma” (schisma), którego biskup Brescii w swoim dziele w ogóle nie używa. W traktacie Filastriusza znaczenie terminu „herezja” wykracza poza niezgodność z chrześcijańską regula fidei. Według niego każde wykroczenie – czy to w zakresie nauczania doktrynalnego czy praktyki życiowej, a także odnośnie do rozumienia tekstu Pisma Świętego – zasługuje na miano herezji, ponieważ obraża Boga i Kościół. Nie należy więc różnicować błędów na większe i mniejsze, ale w równym stopniu potępiać je jako postawy skierowane przeciw Bogu jako Ojcu Prawdy.
Słowa kluczowe:
Filastriusz z Brescii, herezja, schizma, wczesnochrześcijańska teologiaBibliografia
Augustinus, De fide et symbolo, PG 40, 181-196.
Augustinus, Epistulae 185-270, ed. A. Goldbacher, CSEL 57, Vindobonae – Lipsiae 1911.
Augustinus, De haeresibus, PL 42, 21-50.
Basilius Caesariensis, De iudicio Dei, PG 31, 653-676.
Basilius Caesariensis, Epistulae, ed. Y. Courtonne: Saint Basile, Lettres, vol. 1-3, Paris 1957-1966.
Epiphanius, Panarion, ed. K. Holl, GCS 25, Leipzig 1915; GCS 31, Leipzig 1922; GCS 37, Leipzig 1933.
Filastrius Brixiensis, Diversarum hereseon liber, ed. F. Heylen – G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, Milano – Roma 1991.
Irenaeus, Adversus haereses V, ed. A. Rousseau – L. Doutreleau – Ch. Mercier, SCh 152- 153, Paris 1969.
Isidorus Hispalensis, De haeresibus liber, ed. A.C. Vega, PLS 4, 1815-1820.
Johannes Damascenus, Liber de haeresibus, ed. B. Kotter, in: Die Schriften des Johannes Damaskos, vol. 4: Liber de haeresibus. Opera polemica, PTS 22, Berlin 1981, 1-67.
Tertullianus, De anima, ed. J.H. Waszink, CCL 2, Turnhout 1954, 779-869.
Theodoretus Cyrensis, Haereticarum fabularum compendium, PG 83, 335-556.
Gilski M., Epifaniusz z Salaminy i jego „Panarion”, in: Epifaniusz z Salaminy, Panarion. Herezje 1-33. Tekst grecki i polski, przekład i wstęp M. Gilski, opr. i kom. A. Baron, Kraków 2015, 5-20.
Guibert J. De, La notion d’hérésie chez s. Augustin, BLE 21 (1920) 369-382.
Moutsoulas E., Der Begriff „Häresie” bei Epiphanius von Salamis, StPatr 7 (1966) 362-371.
Stachura M., Heretycy, schizmatycy i manichejczycy wobec cesarstwa rzymskiego (lata 324-428, wschodnia część Imperium), Kraków 2000.
Szram M., Ciało zmartwychwstałe w myśli patrystycznej przełomu II i III wieku, Lublin 2010.
Szram M., Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II-V w.), Lublin 2001.
Szram M., Geneza herezji wczesnochrześcijańskich w ujęciu Filastriusza z Brescii, "Vox Patrum" 65 (2016) 631-651. (Crossref)
Widok N., Ortodoksja, herezja, schizma – wyjaśnienie pojęć, w: Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym, red. F. Drączkowski – J. Pałucki – P. Szczur – M. Szram – M. Wysocki – M. Ziółkowska, Lublin, 2012, 15-34.
Young F.M., Did Epihanius know what he meant by heresy?, StPatr 17/1 (1982) 199-205. (Crossref)
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Licencja
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
