Obraz heretyków w „Moralia in Iob” Grzegorza Wielkiego
Mariusz Szram
Instytut Historii Kościoła i Patrologii KUL , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Abstrakt
Jednym z głównych wątków tematycznych Moraliów, czyli komentarza Grzegorza Wielkiego do Księgi Hioba jest interpretacja trzech przyjaciół Hioba jako heretyków. Niniejszy artykuł przedstawia obraz środowiska heretyków wyłaniający się z dzieła Grzegorza. Nie ma on charakteru prezentacji historycznej. Jest to silnie zretoryzowana krytyczna ocena zjawiska herezji, wzbogacona o analizy i zalecenia o charakterze moralno-duchowym. Problematykę herezji Grzegorz poruszał przede wszystkim z pobudek apologetycznych, mających na celu obronę ortodoksyjnej wiary. Obraz heretyka został w tym celu silnie zretoryzowany. Częste stosowanie inwektywy szło w parze z dużym stopniem ogólności w przedstawianiu osobowości i sposobu działania heretyków. Grzegorz bardzo rzadko odwoływał się do konkretnych postaci heretyków i zazwyczaj były to osoby z epoki minionej, głównie wielcy błędnowiercy IV i V wieku, jak Ariusz czy Eutyches. Charakterystyka heretyków jako ludzi odznaczających się głównie trzema wadami – pychą, obłudą i głupotą – przybiera w Moraliach formę toposu, czyli motywu literackiego, pojawiającego się w większości wczesnochrześcijańskich tekstów antyheretyckich. Najbardziej oryginalnym elementem w sposobie prezentacji heretyków przez Grzegorza było powiązanie z ich cechami osobowościowymi większości wypowiedzi pojawiających się w księdze Hioba. Tylko niektóre z tych alegorii znajdują swoje paralele w przypisywanym uczniowi Hieronima, Filipowi Prezbiterowi, komentarzu do księgi Hioba, który najprawdopodobniej był znany papieżowi. Grzegorz zetknął się z pewnością w swojej posłudze z pozostałościami takich wcześniejszych herezji jak arianizm czy donatyzm, co mogło go skłaniać do szerszej refleksji na temat dzialalności heretyków. Budzi jednak zastanowienie, dlaczego w epoce późnego antyku chrześcijańskiego, gdy minął czas powstawania wielkich ruchów heretyckich, właśnie krytyka fenomenu herezji stała się głównym przedmiotem duchowej egzegezy Księgi Hioba.
Słowa kluczowe:
Grzegorz Wielki, Moralia in Iob, Heretycy, herezja, egzegeza alegoryczna, patrystykaBibliografia
AMBROSIUS, De interpellatione Iob et David, PL 14, 623-672.
ANONYMUS, Commentarii in Iob, PL 26, 619-802, tłum. M. Jóźwiak: Anonim, Komentarz do Księgi Hioba („Commentarii in Job”), czyli Epitoma „Komentarza do historii Hioba” Filipa Prezbitera, Wrocław 2018.
AUGUSTINUS, Adnotationes in Iob, PL 34, 825-886.
CYPRIANUS, De Ecclesiae catholicae unitate, ed. M. Bévenot, CCL 3, Turnhout 1972, 249-268.
CYPRIANUS, Epistulae, ed. G.F. Diercks, CCL 3B,Turnhout 1994; CCL 3C, Turnhout 1996.
EPIPHANIUS, Panarion, I, wyd. M. Gilski: Epifaniusz z Salaminy, Panarion. Herezje 1-33. Tekst grecki i polski, opr. i kom. A. Baron, Kraków 2015; II, ed. K. Holl, GCS 31, Leipzig 1922; III, ed. K. Holl, GCS 37, Leipzig 1933.
FILASTRIUS BRIXIENSIS, Diversarum hereson liber, ed. F. Heylen – G. Banterle, Scriptores circa Ambrosium 2, Milano – Roma 1991.
GREGORIUS MAGNUS, Moralia in Iob, ed. M. Adriaen, CCL 143-143B, Turnhout 1979; tłum. T. Fabiszak – A. Strzelecka – R. Wójcik: Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 1: List, Przedmowa, Księgi I-V, ŹM 39, Kraków – Tyniec 2006; tłum. K. Nastał – L. Gładyszewski – A. Wójcik – E. Buszewicz: Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 2: Księgi VI-X, ŹM 41, Kraków – Tyniec 2006; tłum. S. Naskręt – E. Buszewicz – K. Nastał – L. Gładyszewski: Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 3: Księgi XI-XVI, ŹM 44, Kraków – Tyniec 2007; tłum. E. Buszewicz – A. Wilczyński: Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 4: Księgi XVII-XXII, ŹM 63, Kraków – Tyniec 2013; tłum. A. Wilczyński: Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 5: Księgi XXIII-XXVII, ŹM 75, Kraków – Tyniec 2015; tłum. A. Wilczyński: Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 6: Księgi XXVIII-XXXII, ŹM 77, Kraków – Tyniec 2016; tłum. A. Wilczyński, Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 7: Księgi XXXIII-XXXV, ŹM 78, Kraków – Tyniec 2016.
HIERONYMUS, Liber interpretationis hebraicorum nominum, ed. P. de Lagarde, CCL 72, Turnhout 1959.
IGNATIUS ANTIOCHENUS, Epistulae, éd. P.-TH. Camelot, SCh 10, Paris 1969, tłum. A. Świderkówna: Ignacy z Antiochii, Listy, PSP 45, Warszawa 1990, 66-95.
ISIDORUS HISPALENSIS, De haeresibus liber, ed. A.C. Vega, PLSuppl. 4, Paris 1970, 1815-1820.
ORIGENES, Homiliae in Ezechielem, éd. M. Borret, SCh 352, Paris 1989, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o księdze Ezechiela, ŹMT 16, Kraków 2000, 69-214.
ORIGENES, Homiliae in Librum primum Regnorum (Samueli I), éd. P. i M.-T. Nautin, SCh 328, Paris 1986, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes, Homilie o Księgach Samuela i Księgach Królewskich, PSP 30, Warszawa 1983, s. 87-319.
PHILIPPUS PRESBYTER, Expositio interlinearis libri Iob, PL 23, 1407-1470.
TERTULLIANUS, Adversus Marcionem, ed. A. Kroymann, CCL 1, Turnhout 1954, 441-726, tłum. S. Ryznar: Tertulian, Przeciw Marcjonowi, PSP 58, Warszawa 1994.
TERTULLIANUS, Adversus Praxean, ed. E. Evans, CCL 2, Turnhout 1954, 1157-1205, tłum. E. BUSZEWICZ: Przeciw Prakseaszowi, ŹMT 4, Kraków 1997, 35-86.
BAUN J., Gregory’s Eschatology, w: A Companion to Gregory the Great, Brill’s Companions to the Christian Tradition 47, ed. B. Neil – M. Dal Santo, Leiden 2013, 157-176. (Crossref)
CATRY P., Épreuves du juste et mystère de Dieu. Le commentaire littéral du “Livre de Job” par saint Grégoire le Grand, „Revue des Études Augustiniennes” 18 (1972) 124-144. (Crossref)
CREMASCOLI G., L’esegesi biblica di Gregorio Magno, Brescia 2001.
DAGENS C., Saint Grégoire le Grand. Culture et expérience chrétiennes, Paris 1977.
DALEY B.E., The Hope of the Early Church. A Handbook of Patristic Eschatology, Cambridge 1991.
DEMACOPOULOS G.E., Gregory the Great and the Sixth-Century Dispute over the Ecumenical Title, „Theological Studies” 70 (2009) 600-621. (Crossref)
EVANS G.R., The thought of Gregory the Great, Cambridge 1986. (Crossref)
FIEDROWICZ M., Teologia Ojców Kościoła. Podstawy wczesnochrześcijańskiej refleksji nad wiarą, tłum. W. Szymona, Kraków 2009.
GASTALDELLI F., Teologia e retorica in S. Gregorio Magno. Il ritratto nei „Moralia in Iob”, „Salesianum” 29 (1967) 269-299.
GILLET R., Introduction, w: Grégoire le Grand, Morales sur Job (I-II), SCh 32 bis, Paris 1989, 7-109.
GREEN B., The Theology of Gregory the Great: Christ, Salvation and The Church, Brill’s Companions to the Christian Tradition 47, ed. B. Neil – M. Dal Santo, Leiden 2013, Brill, 135-156.
JAŚKIEWICZ G., Hipokryzja i jej przykłady w „Moraliach” św. Grzegorza Wielkiego, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 6 (2013) 229-238. (Crossref)
JÓŹWIAK M., „Komentarz do historii Hioba” Filipa Prezbitera, Wrocław 2015. (Crossref)
JÓŹWIAK M., Wstęp, w: Anonim, Komentarz do Księgi Hioba („Commentarii in Job”), czyli Epitoma „Komentarza do historii Hioba” Filipa Prezbitera, tłum. M. Jóźwiak, Wrocław 2018, 11-34.
KASHCHUK O., Księga Rodzaju jako źródło duchowej inspiracji w „Moralia in Iob” św. Grzegorza Wielkiego, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 4 (2011) 341-360. (Crossref)
KASPRZAK D., Sens alegoryczny „Komentarza do Pieśni nad Pieśniami” Grzegorza Wielkiego, w: Biblia w kulturze świata, cz. 3: Aspekty biblijnego przesłania, red. T. Jelonek – R. Bogacz, Kraków 2014, 47-63.
KINGSTON Ch.E., The Devil in the Writings and Thought of Pope Gregory the Great (590-604), mps, University of York – Department of History 2011.
LONGOSZ S., Inwektywa, EK 7, Lublin 1997, 413-417.
MARKUS R.A., Grzegorz Wielki, tłum. P. Nehring, Warszawa 2003.
MISIARCZYK L., Osiem „logismoi” w pismach Ewagriusza z Pontu, Kraków 2007.
NEHRING P., Topika wczesnochrześcijańskich łacińskich żywotów świętych. Od „Vita Antonii” do „Vita Augustini”, Toruń 1999.
NIEŚCIOR L., Wprowadzenie, w: Św. Grzegorz Wielki, Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 1: List, Przedmowa, Księgi I-V, ŹM 39, Tyniec – Kraków 2006, 9-43.
PAŁUCKI J., Poza Kościołem nie ma zbawienia. Od Orygenesa i Cypriana do Fulgencjusza, w: Wczesne chrześcijaństwo a religie, red. I.S. Ledwoń – M. Szram, Lublin 2012, 641-656.
PIETRAS H., Kościół jako społeczność zbawionych – próba zrozumienia aksjomatu: „Poza Kościołem nie ma zbawienia”, w: Kościół starożytny – Królestwo Chrystusa i instytucja, red. F. Drączkowski – P. Szczur, Lublin 2010, 11-22.
RECCHIA V., Gregorio Magno papa ed esegeta biblico, Bari 1996.
ROSIK S., Rola Kościoła jako zbawczej wspólnoty w doktrynie Papieża Grzegorza Wielkiego, RTK 24 (1979) z. 3, 19-39.
SIMON M., Verus Israël. Étude sur les relations entre chrétiens et juifs dans l'Empire romain (135-425), Paris 1964.
STACHURA M., Wrogowie porządku rzymskiego. Studium zjawiska agresji językowej w Kodeksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjańskich i Konstytucjach Sirmondiańskich, Kraków 2010.
SZRAM M., Cnota pokory w nauczaniu greckich Ojców Kościoła IV wieku, Lublin 2014.
SZRAM M., Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II-V w.), Lublin 2001.
SZRAM M., Egzegeza literalna Starego Testamentu jako źródło herezji – stanowisko Filastriusza z Brescii, „Vox Patrum” 37 (2017) t. 67, 619-629. (Crossref)
TUILIER A., Grégoire le Grand et le titre de patriarche oecuménique, w: Grégoire le Grand: Colloque international, Chantilly, Centre culturel Les Fontaines, 15–19 septembre 1982: Actes, éd. J. Fontaine – R. Gillet – S. Pellistrandi, Paris 1986, 69-82.
WILKEN R.L., Interpreting Job Allegorically: The Moralia of Gregory the Great, „Pro Ecclesia” 10/2 (2001) 213-226. (Crossref)
ZINN G.A., Exegesis and spirituality in the writings of Gregory the Great, w: Gregory the Great. A Symposium, ed. J.C. Cavadini, Notre Dame Studies in Theology 2, Notre Dame 1995, 168-180. (Crossref)
Instytut Historii Kościoła i Patrologii KUL https://orcid.org/0000-0002-8646-6295
Licencja
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
