Mądrość kontra ignorancja – spór o tytuł Theotokos w świetle "Historii kościelnej" Sokratesa z Konstantynopola
Abstrakt
Konflikt o tytuł przysługujący Maryi, Matce Jezusa Chrystusa - Theotokos, w rzeczywistości spór chrystologiczny, dotyczył najważniejszych kwestii doktrynalnych rozpatrywanych w piątym wieku. Przekaz Sokratesa z Konstantynopola odnoszący się do genezy i przebiegu owej kontrowersji jest zaś najstarszym znanym nam źródłem zdającym relację na ten temat. Celem niniejszego artykułu jest analiza Historii kościelnej Sokratesa pod kątem punktu widzenia jej autora na bieg wydarzeń związanych ze sporem o Theotokos. Sokrates bardzo krytycznie oceniał działania podejmowane przez Nestoriusza od pierwszych dni jego pontyfikatu, widząc w nim wichrzyciela, którego spotkała na soborze w Efezie (431) słuszna kara. Niemniej nie widział w Nestoriuszu heretyka, ale wydawał się akceptować wyrok soboru w Efezie, który za takiego go uznał. W sprawie tytułu Theotokos przyjmował nauczanie Orygenesa. Zarzucał głównie Nestoriuszowi brak wykształcenia. Jak się wydaje nie było w tym przypadku. Sokrates podkreślał wszak, że w opozycji do Nestoriusza stanęli też ludzie mądrzy, umiejący rozumować poprawnie, co pozwala łączyć ich ze środowiskiem Troilosa Sofisty, obdarzanego przez historyka wielką atencją.
Słowa kluczowe:
Sokrates z Konstantynopola, Theotokos, Efez, Nestoriusz, Historia kościelnaBibliografia
Acta Conciliorum Oecumenicorum, t. 1: Concilium Universale Ephesenum, ed. E. Schwartz, Berolini – Lipsiae 1927-1930.
Eusebius, Vita Constantini, red. F. Winkelmann, Berlin – New York 2008.
Evagrius Scholasticus, Historia ecclesiastica, w: Evagrius Scholasticus, The Ecclesiastical History of Evagrius with scholia, ed. J. Bidez – L. Parmentier, London 1898.
Nestorius, Liber Heraclidis, w: Nestorius, Liber Heraclidis: Le livre d’Héraclide de Damas, tł F. Nau, Paris 1910.
Socrates, Historia ecclesiastica, w: Socrates, Kirchengeschichte, red. G.C. Hansen, Berlin 1995, tł. S.J. Kazikowski, Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, Warszawa 1986. (Crossref)
Theodoros Anagnostes, Historia ecclesiastica, w: Theodoros Anagnostes, Kirchengeschichte, red. G.Ch. Hansen, Berlin 1971.
Theophanes, Chronographia, t. 1, red. C. de Boor, Lipsiae 1883.
A Greek-English Lexicon, ed. H.G. Liddell – R. Scott, Oxford 1996.
Anastos M., Nestorius was Orthodox, „Dumbarton Oaks Papers” 16 (1962) s. 119-140. (Crossref)
Batiffol P., Les présents de St. Cyrille à la cour de Constantinople, „Bulletin d’ancienne littérature et d’archéologie chrétiennes”1 (1911) s. 247-264.
Bralewski S., Le choix du lieu pour la délibération des conciles convoqués par les empereurs du bas-empire romain, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica 56, Łódź 1996, s. 63-64.
Bralewski S., Le retard de l’évêque Jean d’Antioche sur le concile d’Ephèse en 431: accident ou choix délibéré?, w: Mélanges d’histoire byzantine offerts à Oktawiusz Jurewicz à l’occasion de son soixante-dixième anniversaire, red. W. Ceran, Byzantina Lodziensia 3, Łódź 1998, s. 43-55.
Bralewski S., Symmachia Cesarstwa Rzymskiego z Bogiem chrześcijan (IV-VI wiek), t. 2: Jedna religia w jednym cesarstwie. Rzymscy imperatorzy sprzymierzeni z Bogiem na straży jedności Kościoła od Konstantyna I do Justyniana I, Byzantina Lodziensia 32, Łódź 2018.
Cameron A., The Empress and the Poet: Paganism and Politics at the Court of Theodosius II, „Yale Classical Studies” 27 (1982) s. 217-290. (Crossref)
Chadwick H., The Early Church, London 1967.
Chew K., Virgins and Eunuchs: Pulcheria, Politics and the Death of Emperor Theodosius II, „Historia. Zeitschrift für alte Geschichte” 55/2 (2006) s. 207-227.
Constas N.P., Proclus of Constantinople and the Cult of the Virgin in Late Antiquity. Homilies 1–5, Texts and Translations, Leiden – Boston 2003. (Crossref)
Crabbe A., The Invitation List to the Council of Ephesus and Metropolitan Hierarchy in the Fifth Century, „The Journal of Theological Studies” 32/2 (1981) s. 369-400. (Crossref)
Crouzel H., La théologie mariale d’Origène, w: Origène, Homélies sur S. Luc, SCh 87, Paris 1962, s. 11-64.
Curti C., Lo scisma di Novaziano nell’interpretazione dello storico Socrate, w: La storiografia ecclesiastica nalla tarda antichità, Atti del convegno tenuto in Erice (1978), Messina 1980, s. 313-333.
Częsz B., Maryja – nasza Siostra. Patrystyczny przyczynek do mariologiiantropologicznej, „Vox Patrum” 52/1 (2008) s. 99-107. (Crossref)
Fédou M., L’historien Socrate et la controverse origéniste du IV siècle, w: L’Historiographie de l’Église des premiers siècles, Paris 2001, s. 271-280.
Ferrarini A., Eresia e storia ecclesiastica. Contributi novaziani alla storiografia di Socrate (Scholastico), „Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia di Padova” 4 (1979) s. 127-185.
Gavrilyuk P., Theopatheia: Nestorius’s main charge against Cyril of Alexandria, „Scottish Journal of Theology” 56 (2003) s. 190-207. (Crossref)
Giambernardini G., Il „Sub tuum praesidium” e il titolo „theotokos” nella tradizione egiziana, „Marianum” 31 (1969) s. 324-362.
Grillmeier A., Christ in Christian Tradition, t. 2: From Chalcedon to Justinian I, tł. P. Allen – J. Cawte, Atlanta 1987.
de Halleux A., La première session du concile d’Éphèse (22 Juin 431), „Ephemerides Theologicae Lovanienses” 69 (1993) s. 48-87. (Crossref)
de Halleux A., Nestorius. Histoire et doctrine, Irenikon 66 (1993) s. 163-178.
Harries J., Pius Princeps. Theodosius II and Fifth-Century Constantinople, w: New Constantines: The Rhythm of Imperial Renewal in Byzantium, 4th–13th Centuries, ed. P. Magdalino, Aldershot 1994, s. 35-44.
Hefele C.J., Histoire des conciles d’après les documents originaux, t. 2/1, tł. H. Leclerq, Paris 1908.
Holum K., Theodosian Empress: Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, Los Angeles 1982.
Ilski K., Łapówka czy dobrodziejstwo. Niefortunne środki dyplomatyczne w czasach Teodozjusza II, „Eos” 83/2 (1995) s. 359-365.
Ilski K., Sobory w polityce religijnej Teodozjusza II, Poznań 1992.
Janiszewski P. – Stebnicka K. – Szabat E., Sofiści i Retorzy greccy w cesarstwie rzymskim (I-VII wiek). Słownik biograficzny, Warszawa 2011. (Crossref)
Kosiński R., Dzieje Nestoriusza, biskupa Konstantynopola w latach 428-431, w: U schyłku starożytności, red. P. Janiszewski – R. Wiśniewski, Studia Źródłoznawcze 7, Warszawa 2008, s. 30-63.
Królikowski J., Maryja w perspektywie prawdy o Ojcu. Kilka uwag o mariologii Ojców Kapadockich, „Salvatoris Mater” 1 (1999) s. 198-209.
Królikowski J., Ogłoszenie Theotokos na Soborze Efeskim, „Vox Patrum” 55 (2010) s. 385-393. (Crossref)
Królikowski J., Theotokos w teologii św. Atanazego. Problem mariologiczny w IV wieku i jego znaczenie, „Salvatoris Mater” 2 (2000) s. 56-73.
Longosz S., Bogarodzica w nauce Ojców Kapadockich, „Salvatoris Mater” 2 (2000) s. 84-104.
Loofs F., Nestorius and his Place in the History of Christian Doctrine, Cambridge 1914.
Luibheid C., Theodosius II and Heresy, „Journal of Ecclesiastical History” 16 (1965) s. 13-38. (Crossref)
McGuckin J., Nestorius and the Political Factions of Fifth-Century Byzantium. Factors in his Personal Downfall, „Bulletin of the John Rylands University Library in Manchester” 78 (1996) s. 7-22. (Crossref)
McGuckin J.A., St. Cyril of Alexandria. The Christological Controversy. Its History, Theology, and Texts, VC 23 (Supplements), New York 1994. (Crossref)
McGuckin J.A., The Christology of Nestorius of Constantinople, „Patristic and Byzantine Review” 7 (1988) s. 93-129.
Millar F., A Greek Roman Empire: Power and Belief under Theodosius II (408–450), Berkeley 2006. (Crossref)
Neuschäfer B., Zur Bewertung des Origenes bei Sokrates, w: Die Welt des Sokrates von Konstantinopel. Studien zu Politik, Religion und Kultur im spaten 4. und fruhen 5. Jh.n. Chr. zu Ehren von Christoph Schaublin, red. B. Babler – H.-G. Nesselrath, München 2001, s. 71-95.
Nuffelen P. van, Episcopal Succession in Constantinople (381–450 c.e.): The Local Dynamics of Power, „Journal of Early Christian Studies” 18 (2010) s. 425-451. (Crossref)
Nuffelen P. van, Un héritage de paix et de piété. Étude sur les histoires ecclésiastiques de Socrate et de Sozomène, Leuven – Paris – Dudley 2004.
The prosopography of the Later Roman Empire, t. 2, ed. J.R. Martindale, Cambridge 1980.
Scipioni L.I., Nestorio e il concilio di Efeso. Storia dogma critica, Milano 1974.
Słownik Grecko-polski, t. 1-4, red. Z. Abramowiczówna, Warszawa 1965.
Słownik Grecko-polski, t. 1-2, opr. O. Jurewicz, Warszawa 2001.
Stachura M., Heretycy, schizmatycy i manichejczycy wobec cesarstwa rzymskiego (lata 324-428, wschodnia część Imperium), Kraków 2000.
Stein E., Histoire du Bas-Empire, t. 1: De l’État Romain à l’État Byzantin (284-476), Paris 1959.
Starowieyski M., Mariologia Orygenesa, PSP 36, Warszawa 1986, s. 5-29.
Starowieyski M., Mariologia św. Atanazego Wielkiego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 23 (1976) s.109-132.
Starowieyski M., Tytuł „Theotokos” w świadectwach przedefeskich, „Analecta Cracoviensia” 16 (1984) s. 409-449. (Crossref)
Szidat J., Friede in Kirche und Staat: Zum politischen Ideal des Kirchenhistorikers Sokrates, w: Die Welt des Sokrates von Konstantinopel. Studien zu Politik, Religion und Kultur im spaten 4. und fruhen 5. Jh.n. Chr. zu Ehren von Christoph Schaublin, red. B. Babler – H.-G. Nesselrath, München 2001, s. 1-14.
Urbainczyk T., Socrates of Constantinople, historian of Church and state, Michigan 1997. (Crossref)
Vagaggini C., Maria nelle opere di Origene, OCA 131, Roma 1962.
Vogt H.J., Unterschiedliches Konzilsverständnis der Cyrillianer und der Orientalen beim Konzil von Ephesus 431, w : Logos: Festschrift für Luise Abramowski, red. von H.Ch. Brennecke – E.L. Grasmück – Ch. Markschies, Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 67, Berlin 1993, s. 429-451.
Vries W. de, Orient et Occident. Les structures ecclésiales vues dans l’histoire des sept premièrs conciles oecuméniques, Paris 1974.
Wallraff M., Der Kirchenhistoriker Sokrates. Untersuchungen zu Geschichtsdarstellung, Methode und Person, Göttingen 1997. (Crossref)
Wipszycka E., Patriarcha aleksandryjski i jego biskupi (IV–VII w.), „Przegląd Historyczny” 73 (1982) s. 176-194.
Wipszycka E., La Chiesa nell’Egitto del IV secolo: le strutture ecclesiastiche, „Miscellanea Historiae Ecclesiasticae” 6 (1983) s. 182-201.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
