Teatralna wizualizacja ludzkich emocji jako retoryczny środek perswazji w homiliach Bazylego Wielkiego o ludzkich wadach
Mariusz Szram
Instytut Historii Kościoła i Patrologii KUL ,Abstrakt
Przedstawianie różnych stanów emocjonalnych w sposób obrazowy, odwołujący się do wrażeń wzrokowych, charakterystyczny dla spektaklu teatralnego, jest częstą praktyką Bazylego Wielkiego (zm. 379 r.) w jego homiliach o wadach gniewu, zazdrości, bogacenia się i pijaństwa. Przeprowadzona analiza homilii moralnych pozwoliła na wydobycie i omówienie w niniejszym artykule trzech szczególnych retorycznych środków perswazji, które posłużyły kaznodziei do ukazania w sposób obrazowy ludzkich emocji. Są to: 1) wprowadzanie scen dialogowych z udziałem postaci uosabiających krytykowane wady i przejawiających różne emocje; 2) plastyczny sposób prezentowania uczuć postaci z zastosowaniem ruchu scenicznego i wykorzystaniem elementów scenografii; 3) odwoływanie się do słuchaczy jako widzów i wywoływanie u nich emocji przez wrażenia wizualne. Za pomocą tych środków retorycznych Bazyli prezentował swojemu audytorium rodzaj teatralnego spektaklu, wzbudzając także u słuchaczy emocje w postaci lęku przed popadnięciem w niewolę wad krytykowanych przez kaznodzieję. Podobnie jak w antycznej tragedii greckiej pouczenia homiletyczne Bazylego dzięki elementom wizualnym pełniły rolę swoistego oczyszczenia duszy ze złych emocji związanych z uzależnieniem od moralnych wad.
Słowa kluczowe:
Bazyli Wielki, emocje, wady moralne, kaznodziejstwo wczesnochrześcijańskie, retoryka, teatr, wizualizacja przekazuBibliografia
Augustinus, Enarrationes in Psalmos, ed. D.E. Dekkers – I. Fraipont, CCL 38-40, Turnhout 1956, tł. J. Sulowski, Św. Augustyn, Objaśnienia Psalmów, PSP 37-42, Warszawa 1986.
Augustinus, In Joannis evangelium tractatus CXXIV, ed. R. Willems, CCL 36, Turnhout 1954, 1-688, tł. W. Szołdrski – W. Kania, Homilie na Ewangelię św. Jana, w: Św. Augustyn, Homilie na Ewangelię i Pierwszy List św. Jana, PSP 15/1, Warszawa 1977, 27-551, PSP 15/2, Warszawa 1977, s. 9-379.
Basilius Caesariensis, De humilitate, PG 31, k. 525-540, tł. T. Sinko, Homilia o pokorze, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 177-186.
Basilius Caesariensis, De legendis gentilium libris, PG 31, 564-589, tł. R. Andrzejewski, Święty Bazyli Wielki, Do młodzieńców o korzyściach z czytania książek chrześcijańskich, VoxP 57 (2012) s. 904-921.
Basilius Caesariensis, Homilia adversus eos qui irascuntur, PG 31, 353-372, tł. T. Sinko, Homilia przeciw gniewliwym, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 130-142.
Basilius Caesariensis, Homilia de invidia, PG 31, 372-385, tł. T. Sinko, Homilia o zazdrości, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 120-129.
Basilius Caesariensis, Homilia in divites, PG 31, 277-304, tł. T. Sinko, Św. Bazylego W. Homilia przeciw bogaczom, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 71-86.
Basilius Caesariensis, Homilia in illud: Destruam horrea mea (Luc. 12, 18), PG 31, 261-277, tł. T. Sinko, Św. Bazylego W. Homilia 6. M. na słowa Ewangelii Łukasza (12, 18): „Zburzę swe spichrze, a pobuduję większe” i o chciwości, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 59-70.
Basilius Caesariensis, Homilia in Psalmum 14, PG 29, 264-280, tł. T. Sinko, Homilia na Psalm 14 i przeciw lichwiarzom, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 49-58.
Basilius Caesariensis, In ebriosos, PG 31, 444-464, tł. T. Sinko, Homilia przeciw pijaństwu, w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków, 1947, s. 143-154.
Origenes, Commentarii in Canticum canticorum, ed. L. Brésard – H. Crouzel – M. Borret, SCh 375-376, Paris 1991-1992, tłum. S. Kalinkowski, Komentarz do Pieśni nad pieśniami, w: Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami. Homilie do Pieśni nad pieśniami, Kraków 1994, s. 7-189.
Bernardi J., La prédication des Pères Cappadociens. Le prédicateur et son auditoire, Paris 1968.
Boura T., The Relationship between Hellenism and Christianity in St. Basil’s “Speech to the Young…”, VoxP 57 (2012) s. 53-57. (Crossref)
Cameron A., Christianity and the Rhetoric of Empire: The Development of Christian Discourse, Berkeley 1991. (Crossref)
Daley B.E., Building a New City: The Cappadocian Fathers and the Rhetoric of Philanthropy, JECS 7 (1999) s. 431-461. (Crossref)
Dumitrascu N., Basil the Great. Faith, Mission and Diplomacy in the Shaping of Christian Doctrine, London – New York 2018. (Crossref)
Fedwick P.J., A Chronology of the Life and Works, w: Basil of Caesarea – Christian, Humanist, Ascetic. A Sixteen-Hundredth Anniversary Symposium, vol. I, Toronto 1981, s. 3-20.
Fortin E.L., Christianity and Hellenism in Basil the Great’s Address “Ad Adulescentes”, w: Neoplatonism and Early Christian Thought, ed. H. Blumenthal – R.A. Markus, London 1981, s. 189-203.
Gribomont J., Notes biographiques sur s. Basile le Grand, w: Basil of Caesarea – Christian, Humanist, Ascetic. A Sixteen-Hundredth Anniversary Symposium, vol. I, Toronto 1981, s. 27-34.
Hildebrand S.M., Basil of Caesarea, Grand Rapids, MI 2014.
Jasiewicz A., „Argumenta consolatoria” w pismach św. Bazylego Wielkiego, SW 47 (2010) s. 71-78.
Jürgens H., Pompa diaboli. Die lateinischen Kirchenväter und das antike Theater, Stuttgart 1972.
Kecskemeti J., L’homélie dramatisée dans la prédication grecque, CPE 74 (1999) s. 20-34.
Kecskemeti J., Personnages tragiques et personnages comiques dans les homélies dramatisées des prédicateurs grecs, „Euphrosyne” 22 (1994) s. 45-61. (Crossref)
Kerr H.T., Preaching in the Early Church, New York 1942.
Korolko M., Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Lausberg H., Retoryka. Podstawy wiedzy o literaturze, tł. A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.
Lech M., Znaczenie antycznej literatury greckiej w edukacji młodych chrześcijan (na podstawie „Mowy do młodzieży” Bazylego Wielkiego), „Meander” 52 (1997), s. 141-153.
Longosz S., Chrześcijańskie widowiska zastępcze w propozycji Ojców Kościoła, VoxP 67 (2017) s. 334-352. (Crossref)
Longosz S., Dramatyzowane homilie patrystyczne zalążkiem dramatu chrześcijańskiego, VoxP 65 (2016) s. 389-431. (Crossref)
Longosz S., I germi del dramma cristiano nella letteratura patristica, StPatr 31 (1997) s. 59-69.
Longosz S., Teatr miejscem kultu bóstw pogańskich w opinii autorów wczesnochrześcijańskich, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Historia” 27 (1992) t. 254, s. 135-149.
Longosz S., Teoria dramatu w pismach autorów wczesnochrześcijańskich. Wstęp, wybór tekstów, opracowanie i noty, w: O dramacie. Wybór źródeł do teorii dramatycznych, t. 1. Od Arystotelesa do Goethego. Poetyki – Manifesty – Komentarze, red. E. Udalska, Warszawa 1989, s. 113-152.
Longosz S., Wstęp. Mowa Bazylego do młodych, w: Święty Bazyli Wielki, Do młodzieńców o korzyściach z czytania ksiażek pogańskich, VoxP 57 (2012) s. 895-900. (Crossref)
Lugaresi L., Il teatro di Dio. Il problema degli spettacoli nel cristianesimo antico (II-V secolo), Brescia 2008.
Małunowiczówna L., Konsolacyjne listy św. Bazylego Wielkiego, RH 24 (1976) nr 3, s. 61-104.
Myszor W., Teatr i widowiska w ocenie greckich pisarzy kościelnych, w: Chrześcijanie a życie publiczne w Cesarstwie Rzymskim III –IV wieku, red. J. Śrutwa, Lublin 1988, s. 123-134.
Oberhelman S.M., Rhetoric and Homelies in Fourth-Century Christian Literature. Prose Rhytm, Oratorical Style, and Preaching in the Works of Ambrose, Jerome and Augustine, American Philological Association: American Classical Studies 26, Atlanta, GA 1991.
Pasquato O., Gli spettacoli in S. Giovanni Crisostomo. Paganesimo e cristianesimo ad Antiochia e Constantinopoli nel IV secolo, Roma 1976.
Perrone L., „The Bride at the Crossroads”. Origen’s Dramatic Interpretation of the Song of Songs, EthL 82 (2006) s. 69-102. (Crossref)
Riley C.L., The Rhetoric of Homiletics: Preaching, Persuasion and the Cappadocian Fathers (doctoral dissertation), Texas A&M University 2015.
Sinko T., Wstęp. Życie i pisma św. Bazylego W., w: Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, Kraków 1947, s. 5-33.
Staniek E., Wielcy mówcy starożytnego Kościoła. Antologia, Kraków 2007. (Crossref)
Stanula E., Widowiska w ocenie Ojców Kościoła, SaeCh 2/1 (1995) s. 7-16.
Szram M., Cnota pokory w nauczaniu greckich Ojców Kościoła IV wieku, Lublin 2014.
Śrutwa J., Widowiska epoki klasycznej w ocenie Kościoła afrykańskiego II-V wieku, RTK 27 (1980) z. 4, s. 43-56.
Wilder A., Early Christian Rhetoric: The Language of the Gospel, London 1964.
Wilson N.G., St. Basil on the Value of Greek Literature, London 1975.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
