Motyw "torcular Christi" i jego reminiscencje w średniowiecznej poezji liturgicznej
Tadeusz Gacia
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-1836-9506
Abstrakt
W opracowaniu przedstawiono reminiscencje motywu torcular Christi w poezji liturgicznej średniowiecza na tle świadectw jego obecności w pismach Ojców Kościoła i autorów późniejszych wieków. Źródłem motywu jest tekst Księgi Izajasza 63,1-3, odnoszony do Chrystusa na zasadzie alegorii. Winne grono to Chrystus, a tłocznia to Jego krzyż – torcular Christi. Od późnej starożytności tekst Izajasza był czytany we Mszy w Wielką Środę oraz stanowił część oficjum brewiarzowego w piątek po trzeciej niedzieli Wielkiego Postu. Sprawiało to, że obraz torcular Christi odciskał się w świadomości wiernych, wychodząc poza liturgię – także w świat sztuki i poezji. Autor artykułu odnosi się do jedenastu utworów poetyckich, w których w różnym zakresie (w całym utworze lub w jakimś fragmencie) znajdują się reminiscencje motywu tłoczni. Są to teksty Piotra Abelarda, Piotra Czcigodnego - opata Cluny, Piotra Damiani, Filipa Kanclerza i Adama ze św. Wiktora oraz twórców anonimowych. W aneksie opracowania zamieszczono tekst oryginalny i dokonany przez autora przekład na język polski komentowanych tekstów źródłowych.
Słowa kluczowe:
torcular Christi, tłocznia mistyczna, winne grono, poezja liturgiczna, średniowieczeBibliografia
Adamus de S. Victore, Ecce dies celebris (Pâques, feria II) – Grosfillier J., Les séquences d’Adam de Saint-Victor. Étude littéraire (poétique et rhétorique). Textes et traductions, commentaires, Bibliotheca Victorina 20, Turnhout 2008, s. 303-306 [= Analecta Hymnica LIV, ed. C. Blume – H.M. Brannister, Lepzig 1915, s. 218-219].
Amalarius Mettensis, De ecclesiasticis officiis, PL 105, 985-1242, tł. Amalariusz z Metzu, Dzieła, Tom 1: Święte obrzędy Kościoła, tł. zbiorowe, red. T. Gacia, Lublin 2016.
Ambrosius Mediolanensis, De benedictionibus patriarcharum, PL 14, 673-694.
Anselmus Laudunensis et schola, Liber Genesis 49, PL 113, 67-182.
Augustinus Hipponensis, Enarrationes in psalmos 83, PL 37, 1034-1966.
Beda Venerabilis, Commentarii in Pentateuchum. Genesis, PL 91, 189-0394.
Breviarium Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini restitutum S. Pii V Pontificis Maximi iussu editum, Clementis VIII, Urbani VIII et Leonis XIII auctoritate recognitum. Editio quarta post typicam. Pars verna, Ratisbonae, Neoeboracii et Cincinnatii 1891.
Crux, de te volo conqueri [= Dialogus Virginis cum cruce], Analecta Hymnica XXI, ed. G.M. Dreves, Leipzig 1895, s. 20-21.
De Sion exivit tenor legis, Analecta Hymnica XX, ed. G.M. Dreves, Leipzig 1895, s. 107.
Deus, tuorum militum [= De sancto Quintino. Ad Laudes], Analecta Hymnica XI, ed. G.M. Dreves, Leipzig 1891, s. 224.
Gregorius Magnus, Homiliae in Ezechielem, PL 76, 785-1072.
Hymni latini medii aevi e codd. mss. edidit et adnotationibus, ed. F.J. Mone, Friburgi – Brisgoviae 1854.
Iacobus de Varagine [= Iacopo da Varazze], Sermones Quadragesimales, ed. G.P. Maggioni, Firrenze 2005.
Maximus Taurinensis, Homiliae, PL 57, 915-920.
Omne genus tormentorum [= De sancto Georgio. In III nocturno. Responsoria], Analecta Hymnica XLVa, ed. G.M. Dreves, Lepzig 1904, s. 91-94.
Paschasius Radbertus, Liber de corpore et sanguine Domini, PL 120, 1255-1350.
Petrus Abaelardus, Quadrigae Christi [= Hymni et Sequentiae. In festo Evangelistarum. In I Nocturno et ad Vesperas], PL 178, 1806.
Petrus Abaelardus, Sermones, PL 178, 379-610.
Petrus Abaelardus, Torcular crux [= Hymni et Sequentiae. In festo Evangelistarum. LXXI. In II Nocturno et ad Vesperas], PL 178, 1807.
Petrus Damianus, O genitrix aeterni [= Carmina sacra et preces. Rhytmus Sanctae Mariae Viriginis 20], PL 145, 929-930.
Petrus Verabilis [Cluniacensis], A Patre mittitur [= Rhytmus in laude Salvatoris], Analecta Hymnica XLVIII, ed. G.M. Dreves, Leipzig 1905, s. 244-251 [= Carmina: In laudem Salvatoris rhytmus, PL 211, 1012-1014].
Rabanus Maurus, Commentariorum in Genesim libri quattuor, PL 107, 439-670.
Rabanus Maurus, De laudibus Sanctae Crucis, PL 107, 133-294.
Uvam calcat [= De sancto Firmino martyre], Analecta Hymnica X, ed. G.M. Dreves, Leipzig 1891, s. 174-175.
Venantius Fortunatus, In laudem sanctae Mariae, w: Venance Fortunat, Poèmes. T. III. Livres IX-XI. Appendice – In laudem sanctae Mariae, tł. M. Reydellet, Paris 2004, s. 164-179.
Vineam meam plantavi [= Cantiones paschales, 64], Analecta Hymnica XXI, ed. GM. Dreves, Leipzig 1891, s. 47.
Dreves G.M., Einleitung, AH XX, Cantiones et muteti, ed. C.M. Dreves, Leipzig 1895, s. 5-34.
Dreves G.M., Vorvort, AH XV, Reimgebete und Leselieder des Mittelaters, Erste Folge aus Handschriften und Wiegendrucken, ed. G.M. Dreves, Leipzig 1883, s. 5-7.
Gourmont R. de, Le Latin Mystique: Les Poètes de L’Antiphonaire et la Symbolique Au Moyen âge, Paris 1892.
Kubiak E., Alegoria Eucharystii – wspólne wzory graficzne w malarstwie XVII i XVIII w. w Polsce i w Peru, „Sztuka Ameryki Łacińskiej” 1 (2011) s. 213-242. (Crossref)
Krawiec-Złotkowska K., Torcular Christi w literaturze polskiego baroku. Wybrane przykłady, „Język – Szkoła – Religia” 16 (2001) s. 59-75. (Crossref)
Małkiewiczówna H., Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia Historiae artium” 8 (1972) s. 69-149.
Muza łacińska. Antologia poezji wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej (III-XIV/XV w.), opr. M. Starowieyski, Wrocław – Warszawa – Kraków 2007.
Pasolini A., L’iconografia della fontana mistica nell’arte moderna, w: Ricerche sulle Architetture dell’Acqua in Sardegna, red. M. Cadinu, Wupperta 2015, s. 103-124.
Rado P., Enchiridion liturgicum complectens theologiae sacramentalis et dogmata et leges iuxta novum codicem rubricarum, t. 2, Romae – Friburgi – Brisg. – Barcinone 1961.
Stawecka K., Poezja średniowieczna i nowołacińska w Polsce jako wyraz kultury chrześcijańskiej, „Roczniki Humanistyczne” 33/3 (1984) s. 95-109.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-1836-9506
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Artykuły w czasopiśmie objęte są licencją Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0). Autorzy i użytkownicy mogą korzystać z utworów na licencji CC-BY-ND od roku 2018. Dla wcześniejszych publikacji prawa autorskie są udostępnione na prawach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
