Poeci o słuchaniu muzyki: Trzy wybrane lektury

Jerzy WIŚNIEWSKI

Zakład Literatury i Tradycji Romantyzmu, Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź , Polska

Abstrakt

Artykuł prezentuje interpretacje wybranych utworów Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Mirona Białoszewskiego i Stanisława Barańczaka, przedstawiających trzy odmienne sytuacje, w których słuchanie muzyki odbywa się dzięki nagraniom dźwiękowym. Interpretacje stanowią próbę scharakteryzowania tego specyficznie realizowanego odbioru muzyki (czyli ustalenia, jak przebiega słuchanie: co jest słuchane, kto jest słuchaczem, w jakich okolicznościach się ono odbywa, jaki jest jego cel, jakie przynosi rezultaty) i zmierzają do uchwycenia odrębności indywidualnego stylu słuchania, jaki został przedstawiony w utworach każdego z tych poetów.
Wybrane do lektury utwory Gałczyńskiego (Pieśń V), Białoszewskiego (Rano sprawdzania i zapominania i zaskoczenia, Na ulotnienie, Bach – organy) i Barańczaka (Kontrapunkt), są także tekstami ukazującymi recepcję muzyki Johanna Sebastiana Bacha. Dla bohaterów Pieśni V Gałczyńskiego muzyka ta, słuchana z płyt w ramach osobliwej domowej liturgii, stanowi źródło radosnego uniesienia. Dla bohatera-podmiotu utworów Białoszewskiego słuchana z płyt muzyka Bacha staje się katalizatorem natchnienia, prowadzącego ku przeżyciom mistycznym; dociera on swym słuchem do jej rdzenia, wychwytując niuanse brzmieniowe w metalicznych dźwiękach klawesynu i głosach organów, a także stwierdzając jej estetyczną dwoistość. Bohater wiersza Barańczaka natomiast, słuchając nagrania Wariacji Goldbergowskich Bacha podczas jazdy samochodem, dostrzega w ich polifonicznej strukturze projekt wszystkiego – także własnej egzystencji; śledzi kunsztowne przebiegi głosów i ich przeróżne współbrzmienia, pozwalając, by ich działanie dosięgało zarówno emocji, jaki i intelektu.
Prezentowane w tych utworach style słuchania nagrań muzyki Bacha odzwierciedlają praktyki jej odbioru, realizowane przez Gałczyńskiego, Białoszewskiego i Barańczaka. Każdy z nich zdecydował się zaprezentować w poetyckim zobrazowaniu swój odrębny i specyficzny styl słuchania, chcąc opowiedzieć o doświadczeniu, które okazywało się dlań istotne, oraz dążąc do nawiązania bliższego kontaktu z czytelnikiem – między innymi przez odwoływanie się do doświadczeń odbioru muzyki, wspólnych miłośnikom tej sztuki i stanowiących swoisty kod porozumienia.

Słowa kluczowe:

polska poezja dwudziestego wieku, Konstanty Ildefons Gałczyński, Miron Białoszewski, Stanisław Barańczak, muzyczność literatury, słuchanie, muzyka Johanna Sebastiana Bacha