Poza psychologię głębi – dyskurs biblijny w świetle social-scientific criticism
Amadeusz Citlak
Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk , PolskaAbstrakt
Artykuł prezentuje najważniejsze trendy i osiągnięcia dynamicznie rozwijającej się w ostatnich latach psychologicznej interpretacji tekstu biblijnego. Głównym celem jest jednak propozycja wyjścia poza kontrowersyjny, choć niezwykle ciekawy, nurt badań z perspektywy psychologii głębi, który całkowicie zdominował psychological biblical criticism w XX w. Punkt ciężkości pada więc na dobrze zweryfikowane teorie psychologiczne (szczególnie psychologii społecznej i poznania społecznego), które cieszą się powszechnym uznaniem wśród psychologów, a które wydają się istotnie wzbogacać warsztat pojęciowy współczesnego biblisty i pozwalają lepiej zrozumieć specyfikę świata społecznego autorów ksiąg biblijnych. Psychological biblical criticism może stanowić wartościową i użyteczną metodę we współczesnej biblistyce, musi jednak wyjść poza ograniczenia wynikające z zastosowania samej psychologii głębi.
Słowa kluczowe:
psychological biblical criticism, psychologia biblijna, psychologia głębi, psychologia społeczna, psychologia poznania społecznegoBibliografia
Anderson, P.N., „The Origin and Development of the Johannine Egō Eimi Sayings in Cognitive-Critical Perspective”, Journal for the Study of the Historical Jesus 9 (2011) 139–206.
Baker, C.A., Identity, Memory, and Narrative in Early Christianity. Peter, Paul, and Recategorization in the Book of Acts (Eugene, OR: Pickwick 2011).
Baker, C.A., „Social Identity Theory and Biblical Interpretation”, Biblical Theology Bulletin 42 (2012) 129–138.
Bartnicki, R. – Kłosek, K., Metody interpretacji Nowego Testamentu (Kraków: Petrus 2014).
Batten, A.J., „The Letter of Jude and Graeco-Roman Invective”, Hervormde Teologiese Studies 70/1 (2014) 1–9.
Beck, J.T., Outlines of Biblical Psychology (Edinburgh: Clark 1877).
Berger, K., Historische Psychologie des Neuen Testaments (Stuttgart: Katholisches Bibelwerk 1991).
Bering, J.M., „The Existential Theory of Mind”, Review of General Psychology 6 (2002) 3–24.
Blachowicz, J., „Monotheism and the Spirituality of Reason”, Zygon 37/2 (2002) 511–529.
Boski, P., Kulturowe ramy zachowań społecznych (Warszawa: Academica – PWN 2009).
Brown, R.J. – Tajfel, H. – Turner, J.C., „Minimal Group Situations and Intergroup Discrimination”, European Journal of Social Psychology 10 (1980) 399–414.
Brueggemann, W., „Stereotype and Nuance: The Dynasty of Jehu”, The Catholic Biblical Quarterly 70 (2008) 16–28.
Citlak, A., „Problem nadróżnicowania językowego w dokumentach historycznych”, Studia Psychologiczne 52/2 (2014) 40–56.
Citlak, A., „O możliwościach psychologicznej analizy tekstów antycznych (Żydzi i chrześcijanie w ilościowej analizie ewangelii)”, Meander 70 (2015) 79–96.
Citlak, A., Relacje społeczne świata antycznego w świetle teorii kratyzmu. Psychologia historyczno-kulturowa w szkole lwowsko-warszawskiej (Warszawa: Instytut Psychologii PAN 2016).
Citlak, A., „Psychologia historyczna tekstu antycznego (biblijnego) – Eugena Drewermanna tiefenpsychologische Auslegung”, Interpretacja tekstu antycznego – inspiracje (red. A. Citlak) (Kraków: Libron 2017) 59–76.
Citlak, A., „Linguistic Image of the Non-Christian Jews in Early Christian Narratives as a Function of Inter-Group Conflict”, Studia Religiologica 52/2–3 (2019) 165–176, 251–264.
Commission biblique pontificale, „L’Interprétation de la Bible dans l’Église”, Biblica 74/4 (1993) 451–528.
Cromhout, M., „Identity Formation in the New Testament”, Hervormde Teologiese Studies 65/1 (2009) 1–13.
Czachesz, I., Cognitive Science and the New Testament. A New Approach to Early Christian Research (Oxford: Oxfrod University Press 2017).
Czajkowski, M., Egzystencjalna lektura Biblii (Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1993).
Delitzsch, F., System der biblischen Psychologie (Leipzig: Dörffling & Francke 1855).
Drewermann, E., Tiefenpsychologie und Exegese (Olten: Walter 1985) I–II.
Drewermann, E., Strukturen des Bösen. I. Die jahwistische Urgeschichte in psychoanalytischer Sicht (Padeborn: Schöningh 1988).
Dymkowski, M., „O uniwersalności teorii psychologii społecznej”, Psychologia Społeczna 2 (2007) 249–261.
Ellens, J.H. – Rollins, W.G. (red.). Psychology and the Bible. A New Way to Read the Scriptures (Westport, CT: Praeger 1999–2004) I–IV.
Elliott, J.H., Conflict, Community, and Honor. 1 Peter in Social-Scientific Perspective (Eugene, OR: Wipf & Stock 2007).
Elliott, J.H., „From Social Description to Social-Scientific Criticism. The History of a Society of Biblical Literature Section 1973–2003”, Biblical Theology Bulletin 38 (2008) 26–36.
Esler, P.F., The First Christians in their Social Worlds. Social-scientific Approaches to New Testament Interpretation (New York – London: Routledge 1994).
Esler, P.F., „Intergroup Conflict and Matthew 23: Towards Responsible Historical Interpretation of a Challenging Text”, Biblical Theology Bulletin 45/1 (2015) 38–59.
Fletcher, M.S., The Psychology of the New Testament (New York: Hodder & Stoughton 1912).
Freud, S., „Czynności natrętne a praktyki religijne”, S. Freud, Charakter i erotyka (Warszawa: Wydawnictwo
KR 1996) 5–14.
Freud, Z., „Totem i Tabu”, Z. Freud, Człowiek, religia, kultura (Warszawa: Książka i Wiedza 1967) 25–146.
Freud, Z., „Przyszłość pewnego złudzenia”, Z. Freud, Człowiek, religia, kultura (Warszawa: Książka i Wiedza 1967) 147–199.
Gray, K. – Young, L. – Waytz, A., „Mind Perception Is the Essence of Morality”, Psychological Inquiry 23/2 (2012) 101–124.
Grün, A., Bilder von Seelsorge. Biblische Modelle einer therapeutischen Pastoral (Mainz: Grünewald 1991).
Hakola, R., „Social Identities and Group Phenomena in Second Temple Judaism”, Explaining Christian Origins and Early Judaism. Contributions from Cognitive and Social Science (red. P. Luomanen– I. Pyysiäinen – R. Uro) (Leiden: Brill 2007) 259–276.
Hakola, R., „Social Identity and a Stereotype in the Making: The Pharisees as Hypocrites in Matt 23”, Identity Formation in the New Testament (red. B. Holmberg – M. Winnige) (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 227; Tübingen: Mohr Siebeck 2008) 121–139.
Hakola, R., „The Burden of Ambiguity: Nicodemus and the Social Identity of the Johannine Christians”, New Testament Studies 55 (2009) 438–455.
Heyden, H., „Religious Cognition as Social Cognition”, Studia Religiologica 48/4 (2015) 301–312.
Hofstede, G., Culture’s Consequences. Comparing Values, Behaviors, Institutions and Organizations across Nations (Thousand Oakes, CA: Sage 2001).
Holmberg, B. – Winninge, M. (eds.), Identity formation in the New Testament (Tübingen: Mohr Siebeck 2008).
Horrell, D.G., „Social Sciences Studying Formative Christian Phenomena: A Creative Movement”, Handbook of Early Christianity. Social Science Approaches (red. A. Blasi – J. Duhaime – P.-A. Turcotte) (Walnut Creek, CA: AltaMira Press 2002) 3–28.
Jung, C.G., „Odpowiedź Hiobowi”, C.G. Jung, Psychologia a religia Wschodu i Zachodu (tł. R. Reszke) (Warszawa: Wydawnictwo KR 2005) 553–758.
Jung, C.G., Archetypy i symbole. Pisma wybrane (tł. J. Prokopiuk) (Warszawa: Czytelnik 1976).
Jung, C.G., Archetypy i nieświadomość zbiorowa (tł. R. Reszke) (Warszawa: Wydawnictwo KR 2011).
Ketola, K., „A Cognitive Approach to Ritual Systems in First-Century Judaism”, Explaining Early Judaism and Christianity. Contributions from Cognitive and Social Science (red. P. Luomanen – I. Pyysiainen – R. Uro) (Leiden: Brill 2007) 95–114.
Kille, D.A., „Unconsciously Poisoning the Roots: Psychological Dynamics of the Bible in Jewish/Christian Conflict”, Pastoral Psychology 53/4 (2015) 291–301.
Lamp, J.S., „Is Paul Anti-Jewish? Testament of Levi 6 in the Interpretation of 1 Thessalonians 2:13-16”, The Catholic Biblical Quarterly 65/3 (2003) 408–427.
László, J. et al., „Narrative Language as an Expression of Individual and Group Identity: The Narrative Categorical Content Analysis”, Sage Open 3 (2013) 1–12.
Liu, J.H. – László, J., „A Narrative Theory of History and Identity: Social Identity, Social Representations, Society and the Individual”, Social Representations and Identity. Content, Process, and Power (red. G. Moloney – I. Walker), (London: Palgrave Macmillan 2007) 85–107.
Lohfink, G. – Pesch, R., Tiefenpsychologie und keine Exegese. Eine Auseinandersetzung mit Eugen Drewermann (Stuttgart: Katholisches Bibelwerk 1987).
Luomanen, P. – Pyysiainen, I. – Uro, R. (red.), Explaining Early Judaism and Christianity. Contributions from Cognitive and Social Science (Leiden: Brill 2007).
Macpherson, D., „The Politics of Preaching the Promised Land for the Canaanites”, Political Theology 10/1 (2009) 71–84.
Markus, H.R. – Kitayama, Sh., „Culture and the Self: Implications for Cognition, Emotion, and Motivation”, Psychological Review 98/2 (1991) 224–253.
Martin, L., „The Promise of Cognitive Science for the Study of Early Christianity”, Explaining Early Judaism and Christianity. Contributions from Cognitive and Social Science (red. P. Luomanen – I. Pyysiainen – R. Uro) (Leiden: BRILL 2007) 35–56.
Matsumoto, D.R. – Juang, L., Psychologia międzykulturowa (Gdańsk: GWP 2007).
Miller, D.L., Jung and the Interpretation of the Bible (New York: Continuum 1997).
Nebreda, R., Christ Identity. A Social-Scientific Reading of Philippians 2,5-11 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2011).
Nisbett, R., Geografia myślenia (Sopot: Smak Słowa 2009).
Pilch, J. (red.), Social Scientific Models for Interpreting the Bible. Essays by the Context Group in Honor of Bruce J. Malina (Biblical Interpretation Series 53; Leiden: Brill 2001).
Rollins, W.G., Soul and Psyche. The Bible in Psychological Perspective (Minneapolis, MN: Fortress 1999).
Rollins, W.G. – Kille, A.D. (red.), Psychological Insight into the Bible (Grand Rapids, MI – Cambridge: Eerdmanns 2007).
Roos, M., F., Fundamenta psychologiae ex sacra Scriptura sic collecta (Tübingen: Fuessi 1769).
Rossano, M.J., „The Religious Mind and the Evolution of Religion”, Review of General Psychology 10/4 (2006) 346–364.
Rubinkiewicz, R. (red.), Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z komentarzem biblistów polskich (Rozprawy i Studia Biblijne 4; Warszawa: Vocatio 1999).
Schwartz, S.H., „A Theory of Cultural Values and Some Implications for Work”, Applied Psychology 48/1 (1999) 23–47.
Schwartz, S.H. – Sagiv, L., „Identifying Cultures Specifics in the Content and Structure of Values”, Journal of Cross-Cultural Psychology 26/1 (1995) 92–116.
Spiegel, Y. (red.), Psychoanalytische Interpretationen biblischer Texte (München: Kaiser 1972).
Suchy, J., „Podejście psychologiczne i psychoanalityczne w egzegezie biblijnej”, Collectanea Theologica 66/1 (1996) 55–64.
Tajfel, H., Social Identity and Intergroup Relations (Cambridge: Cambridge University Press 1982).
Tajfel, H., „Stereotypy społeczne i grupy społeczne”, Studia Psychologiczne 20/2 (1982) 5–25.
Tajfel, H. – Billig, M., „Social Categorization and Similarity in Intergroup Behavior”, European Journal of Social Psychology 3 (1973) 27–52.
Tajfel, H. – Turner, J.C, „The Social Identity Theory of Intergroup Behavior”, Psychology of Intergroup Relation (red. W. Austin – S. Worchel) (Monterey, CA: Brooks – Cole 1986) 33–47.
Theissen, G., Psychologische Aspekte der paulinischen Theologie (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1983).
Theissen, G., Erleben und Verhalten der ersten Christen. Eine Psychologie des Urchristentums (Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus 2007).
Theissen, G. – von Gemünden, P. (red.), Erkennen und Erleben. Beiträge zur psychologischen Erforschung des frühen Christentums (Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus 2007).
Tremlin, T., Minds and Gods. The Cognitive Foundations of Religion (Oxford: Oxford University Press 2010).
Triandis, H.C., Individualism and Collectivism (Boulder, CO: Westview Press 1995).
Turner, J.C., Rediscovering the Social Group: Self-Categorization Theory (New York: Blackwell 1987).
Turner, J.C., „Towards a Cognitive Redefinition of the Social Group”, Social Identity and Intergroup Relations (red. H. Tajfel) (Cambridge: Cambridge University Press 1992) 15–39.
Wierzbicka, A., Słowa-klucze. Różne języki – różne kultury (Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2007).
Wolff, H., Jesus der Mann. Die Gestalt Jesu in tiefenpsychologischer Sicht (Stuttgart: Radius 1984).
Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk https://orcid.org/0000-0001-6550-1891
Licencja
- Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r., Autor publikacji udziela Wydawcy czasopisma „The Biblical Annals” niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z składanego do publikacji Utworu przez czas nieokreślony na nieograniczonym terytorium na następujących polach eksploatacji:
a) w zakresie utrwalenia Utworu, zwielokrotnienia Utworu dowolną techniką (w tym m.in. drukiem oraz w formie zapisu elektronicznego) na wszelkich znanych nośnikach (w tym m.in. informatycznych, elektronicznych i poligraficznych) oraz we wszelkich systemach informatycznych (szczególnie typu Internet);
b) w zakresie wprowadzenia Utworu do pamięci komputera, rozpowszechniania Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu, wprowadzenia do obrotu Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu;
c) w zakresie publicznego wykonania, odtwarzania, wystawiania i wyświetlania Utworu, użyczaniu, najmu i dzierżawy Utworu oraz egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu;
d) w zakresie udostępniania, wprowadzanie do obrotu i rozpowszechniania Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu za pośrednictwem sieci informatycznych, w szczególności typu Internet, w tym promocji lub reklamy Utworu, czasopisma lub Wydawcy. - Ponadto, Autor nieodpłatnie zezwala Wydawcy na korzystanie i rozporządzanie opracowaniami Utworów.
- Wydawca może udzielać sublicencji.
- Osoby trzecie z Utworów oraz z innych materiałów zawierających lub powstałych w oparciu o Utwory mogą korzystać zgodnie ze wzorcem licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 (znanej również jako CC-BY).
