Hebrajska nazwa "Yerûšalaim" w wybranych słowiańskich przekładach Ewangelii
Agata Kawecka
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-3908-4163
Rafał Zarębski
Uniwersytet Łódzki , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-1918-2169
Abstrakt
Niniejszy artykuł, będący częścią serii studiów nad biblijnymi onimami, poświęcony jest tłumaczeniowym odpowiednikom nazwy miejscowej Jeruszalaim (genetycznie hebr.) w wybranych starosłowiańskich przekładach Ewangelii, powstałych przed XVII wiekiem. Analiza materiału, przeprowadzona w oparciu o metodę filologiczną, ma na celu ukazanie ekwiwalentów toponimów w przekładach na poszczególne języki, stopnia zależności w oddawaniu tej nazwy pomiędzy tłumaczeniami a ich źródłami oraz ukazanie wpływu niektórych przekładów na inne. Korpus tekstów stanowiących przykłady wielojęzycznych serii przekładowych Ewangelii składa się z kluczowych i często najbardziej znanych translacji na wybrane języki, reprezentujące trzy podstawowe grupy języków słowiańskich (południową, wschodnią i zachodnią). Materiał źródłowy został dobrany tak, aby ukazywał różnorodność podstawy tłumaczenia (grecki vs. łacina), tradycji religijnej oraz zastosowanej strategii tłumaczeniowej.
Słowa kluczowe:
onimy biblijne, toponimy, ekwiwalenty tłumaczenioweBibliografia
Źródła
Bible drážďanská, Staročeská bible drážďanská a olomoucká. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. I. Evangelia (red. V. Kyas) (Praha: Academia 1981) (= BD).
Bible Svatá, aneb všecka Svatá Písma Starého i Nového Zákona (Kralice 1579–1593) [tzw. Biblia kralicka] http://www.novyzivot.cz//bible/ [dostęp: 23.07.2022] (= BK).
Biblia swięta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, wlasnie z Zydowskiego, Greckiego, y Łaćińskiego, nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wyłożone (Brześć Litewski: M. Radziwiłł „Czarny” 1563) [tzw. Biblia brzeska] https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/edition/2746?id=2746 [dostęp: 23.07.2022] (= BRZ).
Biblia to iest księgi Starego y Nowego Przymierza znowu z ięzyka ebreyskiego, grecskiego y lacińskiego na polski przełożone (Nieśwież – Zasław: Krawieczyńscy – Daniel Łęczycki 1572) [tzw. Biblia Sz. Budnego] https://polona.pl/item/biblia-to-iest-ksiegi-starego-y-nowego-przymierza-znowu-z-iezyka-ebreyskiego-grecskiego, ODIxNDcwODg/6/#info:metadata [dostęp: 23.07.2022] (= BB).
Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv: wedłvg łacinskiego przekładu starego, w kościele powszechnym przyietego, na polski ięzyk z nowu z pilnością przełożone […] przez D. Iakuba Wujka (Kraków: Drukarnia Łazarzowa 1599) [tzw. Biblia J. Wujka] https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/edition/9662?id=9662&from=&dirids=1 [dostęp: 23.07.2022] (= BW).
Biblia to iest Xięgi Starego y Nowego Zakonu na polski ięzyk z pilnością według łacińskiey Bibliey od Kościoła Krześciańskiego powszechnego przyięty, nowo wyłożona (Kraków: w drukarni Szarffenbergów 1561) [tzw. Biblia Leopolity] https://polona.pl/item/biblia-to-iest-xiegi-starego-y-nowego-zakonu-na-polski-iezyk-z-pilnoscia-wedlug,MTE2MzMzOTU/2/#info:metadata [dostęp: 23.07.2022] (= BL).
Biblia Sacra Vulgata, http://www.drbo.org/lvb/ [dostęp: 23.07.2022] (= VG).
Biblija sirečь knigi Vetxogo i Novogo Zaveta na jazyke slovenskom (Ostrog: I. Ferodov 1581 ) http://serwer1363362.home.pl/edziedzictwo/book_museum/Biblia%20Ostrogska/ [dostęp: 23.07.2022] (= BO).
Evanhelije in der Übersetzung des Vasil Tjapinski um 1580 (red. H. Halenčanka) (Biblia Slavica 3.5. Ostslavische Bibeln; Paderborn et al.: Schoningh 2005) (= WC).
Nestle, E. – Nestle, E. – Aland, B. – Aland, K. et al., Novum Testamentum Graece et Latine (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft 1984) (= NA).
Nova Vulgata. Bibliorum Sacrorum Editio, http://www.vatican.va/archive/bible/nova_vulgata/documents/nova-vulgata_index_lt.html [dostęp: 23.07.2022] (= NVG).
Nowy Testament Pana naszego Iesvsa Christvsa, znowu z lacińskiego y z gr[a]eckiego na polskie wiernie [...] przełożony y argumentami abo summariuszami każdych ksiąg y rozdziałow y annotacyami [...] obiaśniony […]
Przez D. Jakuba Wuyka […] (Kraków: A. Piotrkowczyk 1593) [Nowy Testament J. Wujka] https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/edition/46959?id=46959&from=&dirids=1 [dostęp: 23.07.2022] (= WU).
Nowy Testament polskim ięzykiem wyłozony: według [...] lacinskiego textu od koscioła krzescianskiego przyiętego. Ktemu przyłozono Lekcie y proroctwa z Starego Zakonu wzięte, ktore przy ewangeliach bywaią czytane [...] (Kraków: M. Szarfenberg 1556) [Nowy Testament M. Szarfenbergera] https://polona.pl/item/nowy-testament-polskim-iezykiem-wylozony-wedlug-lacinskiego-textu-od-kosciola,Njk1MjY3MzU/6/#info:metadata [dostęp: 23.07.2022] (= SZ).
Nowy Testament to iest wszystkie pisma Nowego Przymierza z greckiego ięzyka na rzecz polską [...] przełożone ([s.l.]: M. Rodecki 1577) [Nowy Testament M. Czechowica] https://polona.pl/preview/cf9860ed-9ec3-4644-a788-bf4fd2e47ff0 [dostęp: 23.07.2022] (= CZ).
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych (Poznań: Pallottinum 1996) [tzw. Biblia Tysiąclecia] (= BT).
Quattuor Evangeliorum Codex glagoliticus olim Zographensis nunc petropolitanus. Characteribus cyrillicis transcriptum notis criticis prolegomensis appendicibus auctum. Adiuvante summi ministerii Borussici liberalitate (red. V. Jagić) (Berolini: Berolini Apud Weidmannos 1879) https://archive.org/details/quattuorevangeli-00jagiuoft [dostęp: 23.07.2022] (= KZ).
Staročeská bible drážďanská a olomoucká. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. I. Evangelia (red. V. Kyas) (Praha: Academia 1981) (= OL).
Testament Novvy zvpełny z greckiego ięzyka na polski przelożony i wykładem krotkiem obiaśniony [...] przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka polskiego [...] (Królewiec Pruski: J. Seklucjan 1553) [Nowy Testament S. Murzynowskiego] https://polona.pl/preview/fa0907d2-fa82-4aaf-8b9c-996c73ded5f1 [dostęp: 23.07.2022] (= MU).
Das Tetraevangelium des Makarije aus dem Jahre 1512. Der erste kirchenslavische Evangeliendruck (red. H. Miklas – S. Godorogea – Ch. Hannick) (Biblia Slavica 4.1. Südslavischen Bibeln; Paderborn et al.: Schoningh 1999) (= EM).
Opracowania
Alekseev, A., Biblija v bogosluženii. Vizantijsko-slavjanskij lekcionarij (Sankt-Peterburg: Nestor-Istorija 2008).
Ballard, M., Le nom propre en traduction (Paris: Ophrys 2001).
Bieńkowska, D., Polski styl biblijny (Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie 2002).
Bosak, P.C., Słownik wszystkich biblijnych nazw i imion własnych (Kraków: Petrus 2019) (= SWB).
Breza, E., „Odmiana nazw własnych w Nowym Testamencie Biblii Wujka i Biblii Tysiąclecia”, Biblia a kultura Europy (red. M. Kamińska – E. Małek) (Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1992) I, 152–159.
Czerniatowicz, J., Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w. (Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum 1969).
Dittmann, R., Místní jména v českých překladech Starého zákona (Olomouc: Refugium Velehrad-Roma 2009).
Długosz-Kurczabowa, K., „Onomastyka Nowego Testamentu”, Slavia Occidentalis 46–47 (1989–1990) 71–88.
Frick, D., Polish Sacred Philology in the Reformation and the Counter- Reformation. Chapters in the History of the Controversies (1551–1632) (Modern Philology 123; Berkeley, CA: University of California Press 1989).
Garzaniti, M., „Slavia latina e Slavia ortodossa: Per un’interpretazione della civiltà slava nell’Europa medievale”, Studi Slavistici 4 (2007) 29–64.
Heller, J., Výkladový slovník biblických jmen (Vyšehrad: Advent-Orion 2003).
Ivanova, D., Tradicija i priemstvenost v novobălgarskite prevodi na Evangelieto. Tekstologija i ezik (Plovdiv: Prizma 2002).
Kavecka, A. – Zarembski, R., „Ezikovi ekvivalenti na staroevrejskata duma (šeol) v izbrani slavjanski prevodi na Biblijata”, Palaeobulgarica/Starobălgaristika 42/1 (2018) 117–135.
Kawecka, A. – Zarębski, R., „Linguistic Equivalence of the Hebrew term Eden in Slavic Translations of the Bible”, Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean and South-East Europe 6 (2016) 43–60. (Crossref)
Klawek, A., „Onomastyka biblijna”, Onomastica 7 (1961) 403–416.
Klemensiewicz, Z., Historia języka polskiego, wyd. 6 (Warszawa: PWN 1985) II.
Klemensiewicz, Z. – Lehr-Spławiński, T. – Urbańczyk, S., Gramatyka historyczna języka polskiego (Warszawa: PWN 1981).
Klimaŭ, I., Evangelle ŭ perakladze Vasilja Cjapinskaga (Minsk: BDUKM 2012).
Kossowska, M., Biblia w języku polskim (Poznań: Księgarnia św. Wojciecha 1968) I.
Kudasiewicz, J., „Nazwy Jeruzalem i Jerozolima w użyciu św. Łukasza”, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 20/1 (1973) 17–36.
Kyas, V., Česká bible v dějinách národního písemnictví (Praha – Řím: Křesťanská akademie 1997).
Kyas, V., První český překlad bible (Praha: Academis 1971).
Lewaszkiewicz, T., „Rola przekładów Biblii w formowaniu języków literackich europejskiego kręgu kulturowego”, Biblia a kultura Europy (red. M. Kamińska – E. Małek) (Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1992) I, 232–248.
Łuczak, A., Droga Szymona Budnego do krytycznego wydania Nowego Testamentu z 1574 roku (Warszawa: Instytut Slawistyki PAN 2016).
Łuczak, A., „Najstarsze słowiańskie przekłady Biblii w niemieckiej serii «Biblia Slavica»”, Nauka 2 (2014) 135–150.
Mielcarek, K., Ιερουσαλημ, Ιεροσολυμα. Starotestamentowe i hellenistyczne korzenie Łukaszowego obrazu świętego miasta w świetle onomastyki greckiej (Lublin: Wydawnictwo KUL 2008).
Moszyński, L., „Biblia Szymona Budnego. Charakterystyka przekładu”, Biblie staropolskie (red. I. Kwilecka) (Poznań: Ośrodek Wydawnictw Naukowych 2003) 41–50.
Moszyński, L., Język Kodeksu Zografskiego (Wrocław et al.: Ossolineum 1975–1990) I–II.
Moszyński, L., „Szymon Budny jako onomasta. 1. Antroponimia”, Onomastyka i dialektologia. Prace dedykowane Pani Profesor Ewie Rzetelskiej-Feleszko (red. H. Popowska-Taborska – J. Duma) (Warszawa: Instytut Slawistyki PAN 1997) 187–196.
Naumow, A., „Biblia w kulturze Rusi polsko-litewskiej w XVI wieku”, Slavia Meridionalis 16 (2016) 32–51. (Crossref)
Odelain, O. – Séguineau, R., Dictionnaire des noms propres de la Bible (Paris: Cerf 1978).
Pečírková, J., „Czech Translations of the Bible”, The Interpretation of the Bible (red. J. Krašovec) (Ljubljana – Sheffield: Slovenska akademija znanosti in umetnosti – Sheffield Academic Press 1998) 1167–1200.
Pietkiewicz, R., Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim. I. Od początku do 1638 roku (Poznań: Pallottinum 2016).
Poniatowski, Z., Nowy Testament w świetle statystyki językowej (Wrocław et al.: Ossolineum 1971).
Preuschen, E., Vollständiges griechisch-deutsches Handwörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der übrigen urchristlichen Literatur (Giessen: De Gruyter 1910) https://archive.org/details/vollstndigesgr00preu [dostęp: 23.07.2022] (= VGDH). (Crossref)
Rospond, S., „Onomastica sacra w Nowym Testamencie. 1. Jerozolima–Jeruzalem”, Ruch Biblijny i Liturgiczny 33/4 (1980) 207–212. (Crossref)
Smith, G.A., Jerusalem. The Topography, Economics and History from the Earliest Times to A.D. 70 ( Jerusalem: Ariel Publishing House [1975]) I–II.
Strong, J., Grecko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów greckich i kodami Popowskiego (tł. A. Czwojdrak) (Prymasowska Seria Biblijna 42; Warszawa: Vocatio 2015) (= GPSS).
Zarębski, R., „Cerkiewnosłowiańskie i wschodniosłowiańskie wpływy językowe w warstwie onimicznej przekładów biblijnych Szymona Budnego (na materiale Nowego Testamentu)”, Język Polski 100/2 (2020) 77–88. (Crossref)
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
- Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r., Autor publikacji udziela Wydawcy czasopisma „The Biblical Annals” niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z składanego do publikacji Utworu przez czas nieokreślony na nieograniczonym terytorium na następujących polach eksploatacji:
a) w zakresie utrwalenia Utworu, zwielokrotnienia Utworu dowolną techniką (w tym m.in. drukiem oraz w formie zapisu elektronicznego) na wszelkich znanych nośnikach (w tym m.in. informatycznych, elektronicznych i poligraficznych) oraz we wszelkich systemach informatycznych (szczególnie typu Internet);
b) w zakresie wprowadzenia Utworu do pamięci komputera, rozpowszechniania Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu, wprowadzenia do obrotu Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu;
c) w zakresie publicznego wykonania, odtwarzania, wystawiania i wyświetlania Utworu, użyczaniu, najmu i dzierżawy Utworu oraz egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu;
d) w zakresie udostępniania, wprowadzanie do obrotu i rozpowszechniania Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu za pośrednictwem sieci informatycznych, w szczególności typu Internet, w tym promocji lub reklamy Utworu, czasopisma lub Wydawcy. - Ponadto, Autor nieodpłatnie zezwala Wydawcy na korzystanie i rozporządzanie opracowaniami Utworów.
- Wydawca może udzielać sublicencji.
- Osoby trzecie z Utworów oraz z innych materiałów zawierających lub powstałych w oparciu o Utwory mogą korzystać zgodnie ze wzorcem licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 (znanej również jako CC-BY).
