Migracje Słowa Bożego, czyli obrona wartości Wulgaty według Franciszka Titelmansa.
Tomasz Karol Mantyk
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-3554-7079
Abstrakt
Nowe tłumaczenie Nowego Testamentu, dokonane bezpośrednio z greki, zostało opublikowane przez Erazma z Rotterdamu w 1516 r. stając się ważnym punktem odniesienia dla badań nad tekstem Biblii. Dzieło Erazma zdawało się podważać dotychczasowe tłumaczenie, Wulgatę, i wywołało wiele polemik. Jednym z krytyków Erazma był młody franciszkanin z Lovanium, Franciszek Titelmans. W swoim Prologus Apologeticus zarzucał on Erazmowi motywowane pychą poszukiwanie próżnej chwały i bronił autorytetu obowiązującej od stuleci Wulgaty. Sednem jego argumentacji było przeświadczenie o migracjach Słowa Bożego. Objawienie przenosiło się z języka do języka pod ścisłym nadzorem Boskiej Opatrzności, co gwarantowało wierność przekazu. Tym samym, kwestia tłumaczenia nie była li tylko sprawą filologii, lecz wymagała natchnienia Bożego. Argumentacja Titelmansa znalazła częściowe odzwierciedlenie w dekretach Soboru Trydenckiego poświęconych Biblii. Co prawda szczegóły jego wywodu zupełnie nie przystają do stanu współczesnych badań nad Biblią, to jednak pewne ogólne założenia obecne w jego polemice z Erazmem są zaskakująco bliskie bieżącym debatom, czyniąc ową kontrowersję sprzed blisko pięciuset lat ważnym zagadnieniem badawczym.
Słowa kluczowe:
Wulgata, natchnienie biblijne, tłumaczenie Biblii, Humanizm biblijny, Erazm z Rotterdamu, Franciszek TitelmansBibliografia
Źródła:
Allen, P. S. – Allen, H. M., Opus epistolarum Des. Erasmi Roterdami, t. 8, [Oxford]: Oxford University Press 1930.
Baron, A. – Pietras, H. (red.), Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst łaciński i polski. t. IV/1. Kraków, Wydawnictwo WAM 2007.
Erasmus, D. „Desiderii Erasmi responsio ad Collationes cuiusdam iuvenis gerontodidascali. w: Desiderius Erasmus”, Controversies. Collected Works of Erasmus, t. 73, red. D. L. Drysdall, Toronto, University of Toronto Press 1993, 135–263.
Titelmans, F., Collationes quinque super Epistolam ad Romanos beati Pauli Apostoli, Antuerpiae, Guilielme Vorstermannus 1529.
Titelmans, F., Epistola Apologetica Fratris Francisci Titelmanni Hasselensis pro opere Collationum ad veteris Ecclesiasticae interpretationis Novi Testamenti defensionem aedito, as Desyderium Erasmum Roterdamum, sacrae Theologiae professorem, Antuerpiae, Guilielme Vorstermannus 1530.
Opracowania:
Augustijn, C., Erasmus: his life, works, and influence, Toronto, University of Toronto Press 1991.
Backus, I. D., Reformation readings of the Apocalypse. Geneva, Zurich, and Wittenberg, Oxford, Oxford University Press 2000.
Bakker, P. J. J. M. (red.), History of Universities 2007 (XXII/2) Special Issue: the College de Montaigu at the University of Paris. Aspects of its Institutional and Intellectual History (14th-18th Century), Oxford, Oxford University Press 2008.
Benedykt XVI - Ratzinger, J., Jezus z Nazaretu. Część 1 Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, Kraków, Wydawnictwo M. 2007.
Bentley, J. H., „New Testament Scholarship at Louvain in the early sixteenth century”, Studies in Medieval and Renaissance History (2) 1979.
------ Humanists and Holy Writ: New Testament scholarship in the Renaissance, Princeton, N.J., Princeton University Press 1983.
Bietenholz, P. G. Encounters with a radical Erasmus. Erasmus' work as a source of radical thought in early modern Europe, Toronto, University of Toronto Press 2009.
Calmpthout, C. de, François Titelmans, de Hasselt. Esquisse biographique, Bruxelles, Jules de Meester 1903.
Camporeale, S. I., Lorenzo Valla. Umanesimo e teologia, etc, Firenze, Istituto Nazionale di Studi sul Rinascimento 1972.
Christ-von Wedel, C., Erasmus of Rotterdam: advocate of a new Christianity, Toronto, University of Toronto Press 2013.
Cimosa, M. – Buzzetti, C., Guida allo studio della Bibbia latina. Dalla Vetus latina, alla Vulgata, alla Nova Vulgata, Roma, Istituto patristico Augustinianum 2008.
Coogan, R. Erasmus, Lee and the Correction of the Vulgate. The Shaking of the Foundations, Geneve, Librairie E. Droz 1992.
D'Alatri, M. (1980): „Francesco Tittelmans o del lavoro mauale”, Santi e Santitá nell’ordine Capucino. 1 Il cinque e il seicento, red. M. D'Alatri, t. 1, Roma, Postulazione Generalle dei Cappuccini 1980, 7–19.
Delville, J.-P., „L’Évolution des vulgates et la composition de nouvelles versions latines de la Bible au xvie siècle”, Biblia: les Bibles en latin au temps des Réformes, red.M.-C. Gomez-Géraud. Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne 2008, 71–106.
Di Napoli, G. Lorenzo Valla. Filosofia e religione nell'umanesimo italiano, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura 1971.
Domański, J., Erazm i filozofia. Studium o koncepcji filozofii Erazma z Rotterdamu, Warszawa2, Fundacja Aletheia 2001.
------ Erasmiana minora. Studia i szkice o pisarstwie filozoficznym i religijnym Erazma z Rotterdamu, Warszawa, Instytut Tomistyczny; Instytut Filologii Klasycznej UW 2017.
Farge, J. K., „Noël Beda and the Defense of the Tradition”, Biblical humanism and scholasticism in the age of Erasmus, red. E. Rummel, Leiden, Brill 2008, 143–164.
Flood, J. L., „Martin Luther’s Bible Translation in its German and European Context”, The Bible in the Renaissance. Essays on Biblical Commentary and Translation in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, red. R. Griffiths, Aldershot, Ashgate 2001.
Fois, M., Il pensiero cristiano di Lorenzo Valla: nel quadro storico-culturale del suo ambiente. Roma, Libreria Editrice dell'Università gregoriana 1969.
Gibson, M., The Bible in the Latin West, Notre Dame, University of Notre Dame 1993.
Godet, M., La Congregation de Montaigu (1490-1580), Paris, Librairie Ancienne Honore Champion 1912.
Hauser, A. J. (red.), A history of biblical interpretation. The ancient period, Grand Rapids, Mich., Eerdmans Publ. 2003.
Hauser, A. J. – Watson, D. F. (red.), A history of biblical interpretation. The medieval through the Reformation periods, Grand Rapids, Mich., Eerdmans Publ. 2009.
Jenkins, A. K. – Preston, P., Biblical scholarship and the church: a sixteenth century crisis of authority, Ashgate, Aldershot 2016.
Lerner, R. E. (red.), Neue Richtungen in der hoch- und spätmittelalterlichen Bibelexegese, Berlin, Oldenbourg Wissenschaftsverlag 2009.
Margolin, J. C., „The Epistle to the Romans (chapter 11) According to Versions and/or Commentaries of Valla, Colet, Lefevre and Erasmus”, The Bible in the sixteenth century, red. D. C. Steinmetz, Durham, Duke University Press 1990.
Marsden, R. – Matter, E. A. (red.), New Cambridge History of the Bible. From 600 to 1450, Cambridge, Cambridge University Press 2012.
McDonald, G. Biblical Criticism in Early Modern Europe. Erasmus, the Johannine Comma and Trinitarian Debate, Cambridge, Cambridge University Press 2016.
Metzger, B. M. – Ehrman, B. d., The text of the New Testament. Its transmission, corruption, and restoration, Oxford, Oxford University Press 2005.
Monfasani, J., „Criticism of Biblical Humanism in Quattrocento Italy”, Biblical humanism and scholasticism in the age of Erasmus, red. E. Rummel, Leiden, Brill 2008, 15-38.
O'Malley, J. W., Trydent. Co się zdarzyło podczas soboru, Kraków, Wydawnictwo WAM 2014.
Paquay, A., Frans Tittelmans van Hasselt (Franciscus Tittelmanus Hasselensis). Opzoekingen over zijn leven, zijne werken an zijne familie, Hasselt, Boek - en steen - drukkerij M. Ceysens 1906.
Post, R. R., The modern devotion: confrontation with Reformation and Humanism, Leiden, E. J. Brill 1968.
Renaudet, A., Humanisme et Renaissance : Dante, Pétrarque, Standonck, Érasme, Lefèvre d’Étaples, Marguerite de Navarre, Rabelais, Guichardin, Giordano Bruno, Genève, Librairie E. Droz 1958.
Rice, E. F., Saint Jerome in the Renaissance, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 1985.
Rummel, E., Erasmus' Annotations on the New Testament. From philologist to theologian, Toronto, University of Toronto Press 1986.
------ Erasmus and his Catholic Critics. t. 1-2., Nieuwkoop, Graaf 1989.
------ The humanist-scholastic debate in the Renaissance & Reformation, Cambridge, Mass., Harvard University Press 1998.
------ The confessionalization of humanism in Reformation Germany, Oxford, Oxford University Press 2000.
------ (red.), The Bible in the Renaissance. Essays on biblical commentary and translation in the fifteenth and the sixteenth centuries, Aldershot, Ashgate 2001.
------ (red.) Biblical humanism and scholasticism in the age of Erasmus, Leiden, Brill 2008.
Sartori, P., „La Controversia Neotestamentaria Tra Frans Titelmans ed Erasmi da Roterdam (1527-1530 CA.): Liniee di Sviluppo e Contenuti”. Humanistica Lovaniensia (52) 2003, 77–135.
------ „Tracce dell’opera di Jacobus Latomus nel Prologus Apologeticus di Frans Titelmans”, Margarita amicorum. Studi di cultura europea per Agostino Sottili, red. F. Forner – C. M. Monti – P. G. Schmidt, Milano, V&P 2005, 1032–1042.
------- „Frans Titelmans, the Congregation of Montaigu, and Biblical Scholarship”, Biblical humanism and scholasticism in the age of Erasmus, red. E. Rummel, Leiden, Brill 2008, 215-223.
Schmitt, C. B., „The rise of the philosophical textbook”, The Cambridge history of Renaissance Philosophy, red. C. B. Schmitt – Q. Skinner – E. Keßler – J. Kraye, Cambridge, Cambridge University Press 2009.
Schönau, C., Jacques Lefèvre d’Etaples und die Reformation, Heidelberg, Gütersdie Lohervision Verlagseiner Hausneuenwelt 2017.
Smalley, B., The study of the Bible in the Middle Ages, Notre Dame, University of Notre Dame Press 1964.
Steinmetz, D. C. (red.), The Bible in the sixteenth century, Durham, Duke University Press 1990.
Troeyer, B. de, Bio-bibliographia Franciscana Neerlandica saeculi XVI, Nieuwkoop, B. de Graaf 1969.
van Liere, F. A., An introduction to the medieval Bible, Cambridge, Cambridge University Press 2014.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-3554-7079
Licencja
- Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r., Autor publikacji udziela Wydawcy czasopisma „The Biblical Annals” niewyłącznej i nieodpłatnej licencji na korzystanie z składanego do publikacji Utworu przez czas nieokreślony na nieograniczonym terytorium na następujących polach eksploatacji:
a) w zakresie utrwalenia Utworu, zwielokrotnienia Utworu dowolną techniką (w tym m.in. drukiem oraz w formie zapisu elektronicznego) na wszelkich znanych nośnikach (w tym m.in. informatycznych, elektronicznych i poligraficznych) oraz we wszelkich systemach informatycznych (szczególnie typu Internet);
b) w zakresie wprowadzenia Utworu do pamięci komputera, rozpowszechniania Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu, wprowadzenia do obrotu Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu;
c) w zakresie publicznego wykonania, odtwarzania, wystawiania i wyświetlania Utworu, użyczaniu, najmu i dzierżawy Utworu oraz egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu;
d) w zakresie udostępniania, wprowadzanie do obrotu i rozpowszechniania Utworu i egzemplarzy zwielokrotnienia Utworu za pośrednictwem sieci informatycznych, w szczególności typu Internet, w tym promocji lub reklamy Utworu, czasopisma lub Wydawcy. - Ponadto, Autor nieodpłatnie zezwala Wydawcy na korzystanie i rozporządzanie opracowaniami Utworów.
- Wydawca może udzielać sublicencji.
- Osoby trzecie z Utworów oraz z innych materiałów zawierających lub powstałych w oparciu o Utwory mogą korzystać zgodnie ze wzorcem licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 (znanej również jako CC-BY).
