Między polityką a orientalistyką. Ahmet Zeki Velidi Togan (1890-1970)

Marek M. DZIEKAN

Katedra Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Narutowicza 59a, 90-131 Łódź , Polska

Abstrakt

Ahmet Zeki Velidi Togan, znany także jako Ahmetzeki Walidow, to turecki działacz polityczny i uczony pochodzenia baszkirskiego, związany do lat trzydziestych dwudziestego wieku z ruchem narodowym Baszkirów. Celem artykułu jest próba przedstawienia tej wielowymiarowej, mało znanej w Polsce postaci, istotnej zarówno w polityce, jak i w orientalistyce. Jako polityk Velidi Togan podejmował próby współpracy z rozmaitymi siłami, które mogły zagwarantować Baszkirom jeśli nie niepodległość, to przynajmniej autonomię – powodowało to fluktuacje w jego stanowisku wobec władzy radzieckiej. Szybko jednak przekonał się, że tendencjom muzułmańskim, których był przedstawicielem, nie będzie po drodze z władzami Rosji. Mimo to nazywany bywa ojcem rosyjskiego federalizmu. Poglądy polityczne, społeczne i religijne Velidiego Togana, określane w latach dwudziestych dwudziestego wieku jako walidowszczyzna (jedna z form „odchylenia nacjonalistycznego”) bywają rozmaicie interpretowane we współczesnej Rosji, co wpływa na skrajne opinie o nim jako baszkirskim ideologu i polityku, do dziś budzącym kontrowersje. Po zerwaniu z bolszewikami kontynuował swoją działalność początkowo na terenie Turkiestanu, a następnie Turcji, gdzie również nie wszystkie jego opinie akceptowane były przez władze. Naukowo Velidi Togan związany był głównie z Uniwersytetem w Istambule, a przed wojną czasowo z uczelniami w Austrii (uzyskał doktorat na Uniwersytecie Wiedeńskim) i w Niemczech (w Bonn i Getyndze). Działalność naukowa Velidiego Togana i jej wartość nie podlegały nigdy dyskusji. Jego badania obejmowały przede wszystkim kwestie historyczne. Jest on autorem wielu ważnych prac z zakresu historii ludów turkijskich i metodologii historii. Do najważniejszych jego osiągnięć w tym zakresie należy także odkrycie w Meszhedzie rękopisu dziesięciowiecznej relacji z podróży arabskiego podróżnika Ibn Faḍlāna do państwa Bułgarów Nadwołżańskich. Warto także zwrócić uwagę na polskie wątki w biografii uczonego, który był związany z międzywojennym nurtem polskiego prometeizmu.

Słowa kluczowe:

Velidi Togan, polityka, orientalistyka, Turcja, Baszkiria, Rosja