Kibicowanie, religia i sport. Między sacrum i profanum, wiarą i rozumem
Tomasz SAHAJ
Zakład Historii, Filozofii i Socjologii, Wydział Nauk o Kulturze Fizycznej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, ul. Królowej Jadwigi 27/39, 61-871 Poznań , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-0633-7993
Abstrakt
Celem artykułu jest omówienie zjawiska kibicowania i sportu w ujęciu historyczno-społecznym w kontekście współczesnej myśli katolickiej i na przykładzie postaw oraz wypowiedzi papieży, a także w odniesieniu do bieżących wydarzeń polityczno-społecznych w Polsce. Pozytywny stosunek do sportu Jana Pawła II i Franciszka podniósł rangę kibicowania i sportu, który dla wielu jego entuzjastów stał się religią obywatelską w rozumieniu Roberta N. Bellaha, a niekiedy niewidzialną religią w ujęciu Thomasa Luckmanna, ze świętami w postaci meczów i cyklicznych imprez sportowych. Polscy kibice stanowią wyróżniającą się grupę w strukturze społecznej. Jej cechy szczególne to znaczny kapitał kulturowo-społeczny i zaangażowanie polityczno-społeczne. Badania naukowe wskazują, że członkowie tej grupy z reguły przyjmują postawy narodowo-patriotyczne. Dla znacznej części kibiców Kościół katolicki jest ważnym punktem odniesienia.
Słowa kluczowe:
Kościół katolicki, kibice, sport, historia, religiaBibliografia
Antonowicz, Dominik. “Sacrum profanów. Socjologiczny fenomen kibicowania.” Polityka. https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/klasykipolityki/1553275,1,sacrum-profanow-socjologiczny-fenomen-kibicowania.read.
Antonowicz, Dominik, and Łukasz Wrzesiński. “Kibice jako wspólnota niewidzialnej religii.” Studia Socjologiczne, no. 1 (192) (2009): 115–49.
Antonowicz, Dominik, Radosław Kossakowski, and Tomasz Szlendak. Aborygeni i konsumenci: O kibicowskiej wspólnocie, komercjalizacji futbolu i stadionowym apartheidzie. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2015.
św. Augustyn. Wyznania. Translated by Zygmunt Kubiak. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018.
Balagué, Guillem. Diego Maradona: Chłopiec, buntownik, bóg. Translated by Bartosz Sałbut. Kraków: Wydawnictwo SQN, 2021.
Balon-Mroczka, Tomasz, et al., eds. Boży doping: Mówią gwiazdy sportu. Kraków: Dom Wydawniczy Rafael, 2000.
Barlak Marianna. “Wprowadzenie.” In Kościół a sport. Edited by Marianna Barlak and Zbigniew Dziubiński. Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 1995.
Barlak, Marianna, and Zbigniew Dziubiński, eds. Kościół a sport. Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 1995.
Barthes, Roland. “Tour de France jako epopeja.” In Barthes, Mitologie. Translated by Adam Dziadek. Warszawa: Wydawnictwo KR, 2000.
Bausinger, Herman. “Małe święta na co dzień: Piłka nożna.” Translated by Wojciech Dudzik et al. In Antropologia widowisk: Zagadnienia i wybór tekstów. Edited by Leszek Kolankiewicz. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2005.
Bednarski, Feliks W. Sport i wychowanie fizyczne w świetle etyki św. Tomasza z Akwinu. Londyn: Katolicki Ośrodek Wydawniczy Veritas, 1962.
Bereś, Witold. “Jan Paweł II – futbolista doskonały.” In Bereś, Pilchu: Na rogu Wiślnej i Hożej. Warszawa: Wydawnictwo Wielka Litera, 2021
Blecking, Diethelm. “Cud w Bernie 1954 & Wembley 1973: Niezapomniane mecze.” Translated by Jerzy Kałążny. In Polsko-niemieckie miejsca pamięci. Vol. 3. Paralele. Edited by Robert Traba and Hans H. Hahn. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2012.
Boy-Żeleński, Tadeusz. “Kuplet footbalisty.” In Boy-Żeleński, Słówka. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1962.
Boży doping: Świadectwa wiary mistrzów sportu. Kraków: Dom Wydawniczy Rafael, 2012.
Bronk, Krzysztof. “Papież o watykańskim dokumencie na temat sportu.” Vatican News, June 1, 2018. https://www.vaticannews.va/pl/papiez/news/2018-06/papiez-franciszek-list-sport-chrzescijanin.html.
Buksa, Łukasz. Boskie futbolowo. Włocławek: Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, 2012.
Burghardt, Eva. “Neuer Pilgerweg auf Schalke: Fußballfans sollen zu Gott finden.” wa.de. https://www.wa.de/nordrhein-westfalen/neuer-pilgerweg-in-gelsenkirchen-so-sollen-fussballfans-zu-gott-finden-92582654.html.
Christians in Sport. https://www.christiansinsport.org.uk.
Ciesielski, Remigiusz T. Kulturowe i społeczne konteksty modlitwy katolickiej: Problemy badawcze i propozycje ujęć. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych UAM, 2018.
Dicastery for Laity, Family and Life. “Giving the Best of Yourself: A Document on the Christian Perspective on Sport and the Human Person.” Holy See Press Office, Summary of Bulletin, June 2018. https://press.vatican.va/content/salastampa/en/bollettino/pubblico/2018/06/01/180601b.html.
Dobrzyński, Andrzej. “Fenomen Mszy św. pod Wielką Krokwią.” Sanktuarium Świętego Jana Pawła II w Nowym Targu, https://parafia.nowytarg.pl/fenomen-mszy-sw-pod-wielka-krokwia.
Dziubiński, Zbigniew. “Jana Pawła II filozofia i teologia sportu.” In Społeczny wymiar sportu. Edited by Zbigniew Dziubiński. Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2023.
Dziubiński, Zbigniew. Kościół rzymskokatolicki a kultura fizyczna. Warszawa: Wydawnictwo AWF, 2008.
Dziubiński, Zbigniew. “Przesłanie Ojca Świętego Jana Pawła II do świata sportu.” In Sport na przełomie tysiącleci: Szanse i nadzieje. Edited by Zbigniew Dziubiński. Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2000.
Dziubiński, Zbigniew. Socjologia sportu i olimpizmu. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2022.
Dziubiński, Zbigniew. Sport i turystyka w Kościele rzymskokatolickim (na przykładzie Salezjańskiej Organizacji Sportowej RP). Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2015.
Dziubiński, Zbigniew. Sport w perspektywie salezjańskiej. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2014.
Dziubiński, Zbigniew. Sport w służbie osoby i wspólnoty w perspektywie Papieża Franciszka. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2020.
Dziwisz, Stanisław. Więcej sportu. Kraków: Dom Wydawniczy Rafael, 2006.
Eco, Umberto. Imię róży. Translated by Adam Szymanowski. Warszawa: Wydawnictwo Noir sur Blanc, 2020.
Eco, Umberto. “Sportowa gadanina: Mundial i jego uroczystości.” Translated by Joanna Ugniewska and Piotr Salwa. In Eco, Semiologia życia codziennego. Warszawa: Czytelnik, 1998.
Eilenberger, Wolfram. Gol: Chwała zwycięzcom; 40 przyczynków do filozofii futbolu. Translated by Marta Budny. Warszawa: Wydawnictwo Best Press, 2006.
Franciszek. “List o chrześcijańskiej perspektywie sportu i osoby ludzkiej.” Opoka. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/franciszek_i/listy/sport-lev_01062018.
[Franciszek]. “Orędzie papieża Franciszka na światowy dzień osób niepełnosprawnych.” Vatican. December 3, 2019. eKAI. https://www.ekai.pl/dokumenty/oredzie-papieza-franciszka-na-swiatowy-dzien-osob-niepelnosprawnych-2019/.
Giemza, Bogdan. Sport w życiu i nauczaniu św. Jana Pawła II. Wrocław: Papieski Wydział Teologiczny, 2022.
Grix, Jonathan, and Donna Lee. “Soft Power, Sports Mega-events and Emerging States: The Lure of the Politics of Attraction.” Global Society 27, no. 4 (2013): 521–36.
Grodecki, Mateusz. “Nation as a Product of Resistance: Introducing Post-foundational Discourse Analysis in Research on Ultras’ Nationalism”. Sport in Society 24, no. 11 (2021): 2036–49.
Gut, Dorota. Góralski hołd i msza pod Wielką Krokwią. Jan Paweł II w Zakopanem – czerwiec 1997. https://zakopane.wyborcza.pl/zakopane/5,179294,21919634.html?disableRedirects=true
Guttmann, Allen. From Ritual to Record: The Nature of Modern Sport. New York: Columbia University Press, 1978.
Harari, Yuval N. Homo deus: Krótka historia jutra. Translated by Michał Romanek. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2018.
Heinemann, Klaus. “Sport w społeczeństwie postmodernistycznym.” Sport Wyczynowy, nos. 3–4 (1999): 77–82.
Hobsbawm, Eric J. Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
Jaeger, Werner. Paideia: Formowanie człowieka greckiego. Translated by Marian Plezia and Henryk Bednarek. Warszawa: Fundacja Aletheia, 2001.
Jagielski, Wojciech. “Mandela, król świata.” Gazeta Wyborcza, Dec. 7–8, 2013.
Jagielski, Wojciech. Trębacz z Tembisy: Droga do Mandeli. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2013.
Jan Paweł II. “Oblicze i dusza sportu.” Address on the Jubilee of Sports People. Vatican. October 28, 2000. L’Osservatore Romano, The Polish Edition, 22, no. 1 (229): 19–20.
Jan Paweł II. “Rachunek sumienia dla sportu.” Homily on the Jubilee of Sports People. Vatican. October 29, 2000. L’Osservatore Romano, The Polish Edition, 22, no. 1 (229): 20–21.
Janocha, Witold. Duchowieństwo katolickie w Polsce wobec osób z niepełnosprawnością: Studium socjologiczno-pastoralne. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2020.
Jarosz, Oliwer, and Adam Metelski. Geopolityka sportu: Siła sportowych wydarzeń. Warszawa: Wydawnictwo Nieoczywiste, 2024.
Jaskułowski, Krzysztof. Wspólnota symboliczna: W stronę antropologii nacjonalizmu. Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra, 2012.
Jasny, Michał, and Michał Lenartowicz. “A War between Football Fans and the Government from the Perspective of Herbert Blumer’s Collective Behavior Theory.” Sport in Society 25, no. 10 (2022): 1805–30.
Jawłowski, Albert. Święty ład: Rytuał i mit mundialu. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2007.
Kaczyński, Jarosław. Polska naszych marzeń. Lublin: Wydawnictwo Akapit, 2011.
Kisiel, Ilona, ed. Ewangelia dla sportowca i kibica. Częstochowa: Edycja św. Pawła, 2012.
Kmita, Maciej. “100 lat temu urodził się Jan Paweł II: Papież Sportowców i Boży Maratończyk.” Wirtualna Polska. Sportowe Fakty. https://sportowefakty.wp.pl/pilka-nozna/882660/100-lat-temu-urodzil-sie-jan-pawel-ii-papiez-sportowcow-i-pielgrzym-maratonczyk-.
Kmita, Maciej. “Jan Paweł II – Boży Atleta.” Wirtualna Polska. Sportowe Fakty. https://sportowefakty.wp.pl/pilka-nozna/511839/jan-pawel-ii-bozy-atleta-ktory-wyprzedzil-nas-w-drodze-do-swietosci.
Kochel, Jan. Duchowa pedagogia sportu: Aksjologiczny wymiar zawodów i widowisk sportowych. Kielce: Wydawnictwo Jedność, 2016.
Kossakowski, Radosław. “History of Polish Fandom: Communism, Post-transformation Violence and the Division of Functions”. In Kossakowski, Hooligans, Ultras, Activists: Polish Football Fandom in Sociological Perspective. London and New York: Palgrave MacMillan, 2021.
Kossakowski, Radosław. Kibice piłkarscy: Studium socjologiczne. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2022
Kossakowski, Radosław. Od chuliganów do aktywistów: Polscy kibice i zmiana społeczna. Kraków: Wydawnictwo Universitas, 2017.
Kossakowski, Radosław, and Łukasz Bieszke. “The Pacts, the Death of the Pope and Boycotts: The Modes of Cooperation in Polish Football Fandom”. In Football Fans, Rivalry and Cooperation. Edited by Christian Brandt, Fabian Hertel, and Sean Huddleston. Abingdon: Routledge, 2017.
Kossakowski, Radosław, Przemysław Nosal, and Wojciech Woźniak. “A Squad with No Left Wingers: The Roots and Structure of Right-Wing and Nationalist Attitudes among Polish Football Fans.” Problems of Post-Communism 67, no. 6 (2020): 511–24.
Kowalczyk, Stanisław. Elementy filozofii i teologii sportu. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2010.
Kowalczyk, Stanisław. “Sport w świetle personalistycznej koncepcji kultury.” In Sport jako kulturowa rzeczywistość. Edited by Zbigniew Dziubiński. Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2005.
Krawczyk, Zbigniew. “Ciało jako fakt społeczno-kulturowy.” In Socjologia kultury fizycznej. Edited by Zbigniew Dziubiński, Zbigniew Krawczyk, and Michał Lenartowicz. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2019.
Kyle, Donald G. Spectacles of Death in Ancient Rome. London and New York: Routledge, 2007.
Kyle, Donald G. Sport and Spectacle in the Ancient World. Malden: Wiley and Blackwell, 2014.
Latasiewicz, Marek, ed. Boży doping: Świadectwa wiary mistrzów sportu. Kraków: Dom Wydawniczy Rafael, 2012.
Lemański, Janusz. „Biblijne ordalia? Od procedury ‘sądu Bożego’ do ceremoniału kultowego (Lb 5,11-31).” Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie, no. 27 (2020): 87–122.
Lenartowicz, Michał. “Organizacja wielkich imprez sportowych jako element strategii ‘soft power.’” In Kultura fizyczna a prestiż społeczny. Edited by Zbigniew Dziubiński and Michał Lenartowicz. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2018.
Lenartowicz, Michał, and Krzysztof W. Jankowski. “Reconstructing Class Sport Practices in Post-Communist Poland.” Physical Culture and Sport: Studies and Research 63, no. 1 (2014): 12–19.
Lipoński, Wojciech. Historia sportu na tle rozwoju kultury fizycznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
Lipoński, Wojciech. “Narodziny masowej percepcji sportu w pierwszej połowie XX wieku.” In Kultura fizyczna a kultura masowa. Edited by Michał Lenartowicz and Zbigniew Dziubiński. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2011.
Luckmann, Thomas. Niewidzialna religia: problem religii w nowoczesnym społeczeństwie. Translated by Lucjan Bluszcz. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 2011.
Martin, Eloisa. “Soccer Fandom as Catechism: Practices of the Sacred among Young Men in Argentina.” In Global Perspectives on Sports and Christianity. Edited by Afe Adogame, Nick J. Watson, and Andrew Parker. London: Routledge, 2017.
Mazurkiewicz, Michał. Sport and Religion: Muscular Christianity and the Young Men’s Christian Association; Ideology, Activity and Expansion (Great Britain, the United States and Poland, 1857–1939). Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2018.
Melosik, Zbyszko. Piłka nożna: Tożsamość, kultura i władza. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2017.
Michalski, Czesław. “Sportowe i turystyczne pasje Karola Wojtyły.” Konspekt, no. 3(23) (2005): 148–50.
Mrowiec, Tadeusz. Dekalog w życiu sportowca i kibica. Kraków: Wydawnictwo Św. Stanisława BM, 2010.
Murad, Mauricio. “Gdy piłka była Bogiem.” Gazeta Wyborcza – Magazyn, November 30, 2000: 10–16.
Murad, Mauricio. “Soccer and Society in Brazil.” In More than a Game: Sports, Society and Politics. Edited by Wilhelm Hofmeister. Singapore: Konrad-Adenauer-Stiftung, 2014. Sport Diplomacy Academy. https://www.eusportdiplomacy.info/files/2-more-than-a-game-sports-society-and-politics-pdf-compressed.pdf.
niedziela.pl. “Franciszek: sport może być drogą do świętości.” https://www.niedziela.pl/artykul/35863/Franciszek-sport-moze-byc-droga-do.
Nosal, Przemysław, and Radosław Kossakowski. “Doświadczenie czarnego łabędzia, mity logistyczne i okręt Tezeusza: Trzy mechanizmy wytwarzania i wzmacniania zbiorowej tożsamości kibiców.”, Kultura i Społeczeństwo 61, no. 2 (2017): 3–28.
Nosal, Przemysław, Radosław Kossakowski, and Wojciech Woźniak. “Guerrilla Patriotism and Mnemonic Wars: Cursed Soldiers as Role Models for Football Fans in Poland.” Sport in Society 24, no. 11 (2021): 2050–65.
Owen, M.M. “O pocieszeniu, jakie Camus znajdował w absurdzie futbolu.” Znak, nos. 7–8 (794) 2021: https://www.miesiecznik.znak.com.pl/o-pocieszeniu-jakie-camus-znajdowal-w-absurdzie-futbolu/.
Pasek, Zbigniew. “Jakie zbawienie daje Cracovia? Duchowo-transgresyjny wymiar piłki nożnej.”.Konteksty, nos. 3-4 (2012): 104–14.
Pawłucki, Andrzej. Sport, asceza i miłość. Kraków: Wydawnictwo Impuls, 2019.
Pilch, Jerzy. Narty Ojca Świętego. Warszawa: Świat Książki, 2004.
Pius XII. Invicti athletae Christi: Encyklika o św. Andrzeju Boboli. Kraków–Dębowiec: Wydawnictwo La Salette Księży Misjonarzy Saletynów, 2017.
Ponczek, Mirosław. Kultura fizyczna a kościół katolicki: Antyk – XX wiek. Częstochowa: Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, 2004.
Ponczek, Mirosław. Kultura fizyczna a Kościół rzymskokatolicki w Polsce po II wojnie światowej 1945-2000. Katowice: Wydawnictwo AWF, 2003.
[Popiel, Jacek]. “Uniwersytet Jagielloński świętuje 658. rocznie powstania.” Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. https://www.uj.edu.pl/wiadomosci/-/journal_content/56_INSTANCE_d82lKZvhit4m/10172/150805272
Putnam, Robert D. Samotna gra w kręgle: Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych. Translated by Przemysław Sadura and Sebastian Szymański. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2008.
Putnam, Robert D., Lewis M. Feldstein, and Don Cohen. Better Together: Restoring the American Community. New York: Simon & Schuster, 2003.
Radio Vaticana. “Pope: ‘May this year’s Super Bowl be a sign of peace, friendship and solidarity.’” Vatican News, October 2, 2017. https://www.vaticannews.va/en/pope/news/2017-10/pope--may-this-year-s-super-bowl-be-a-sign-of-peace--friendship-.html.
Radio Vaticana. “Pope Opens Marathon of Prayer with Rosary in Vatican Basilica.” Vatican News, May 1, 2021. https://www.vaticannews.va/en/pope/news/2021-05/pope-opens-marathon-of-prayer-with-rosary-in-vatican-basilica.html.
Rech Wachelke, Joao F. “Brazilian Fans’ Social Representations on Soccer.” Revista Internacional de Ciencias del Deporte. International Journal of Sport Science 4, no. 13 (2008): 1–19.
Rogosz, Norbert. “Zastosowanie przemocy w walkach politycznych w Rzymie w 59 roku przed Chrystusem.” In Przemoc w świecie starożytnym: źródła, struktura, interpretacje. Edited by Dariusz Słapek and Ireneusz Łuć. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2017.
Romanowski, Rafał. “Dlaczego Cracovia?” In Dlaczego Cracovia. Rozmowy o kibicowaniu za Pasami. Edited by Rafał Romanowski. Kraków: Wydawnictwo MKS Cracovia SSA, 2017.
Röthing, Peter, and Robert Prohl, eds. Sportwissenschaftliches Lexikon, s.v. “Religion” (by Kurt Weis). Schorndorf: Hofmann Verlag, 2003.
Różewicz, Tadeusz. “Rozmowa ojca z synem o zabijaniu czasu.” In Różewicz, Wyjście. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2004.
Sahaj, Tomasz. Fani futbolowi: Historyczno-społeczne studium zjawiska kibicowania. Poznań: Wydawnictwo AWF, 2007.
Sahaj, Tomasz. Fani sportowi jako kapitał społeczny. In Od fana do chuligana. Edited by Tomasz Sahaj. Poznań: Wydawnictwo AWF, 2011.
Sahaj, Tomasz. “Gladiatorzy i filozofowie: Studium praktyk fizycznych i umysłowych.” Przegląd Filozoficzny: Nowa Seria 11, no. 3 (2002): 55–70.
Sahaj, Tomasz. “Kibicowanie futbolowe we współczesnych polskich spektaklach teatralnych.” In Kultura fizyczna a sztuka. Edited by Zbigniew Dziubiński and Arkadiusz Włodarczyk. Warszawa: AWF and Salezjańska Organizacja Sportowa RP, 2023.
Sahaj, Tomasz. Marginalizowane grupy społeczne w kontekście kultury fizycznej i sportu. Poznań: Wydawnictwo AWF, 2021.
Słapek, Dariusz. Sport i widowiska w świecie antycznym: Kompendium. Kraków and Wrocław: Wydawnictwo Homini and Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010.
Sport Analytics. “Prezydent kibiców: Sondaż poparcia politycznego.” https://sportanalytics.pl/?case-studies=na-kogo-glos-kibica.
Stolarczyk, Stanisław. Papież, jakiego nie znamy. Piłka nożna – kajaki – narty – góry. Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam, 2005.
Stopka, Artur. “Na poziomie Małysza.” Teologia Polityczna. https://teologiapolityczna.pl/ks-artur-stopka-na-poziomie-ma-ysza.
Super Sport. “VIII Bieg do Pustego Grobu.” https://super-sport.com.pl/zapisy-formularze/2718-viii-bieg-do-pustego-grobu-nowa-sol.html.
Szerszeń, Tomasz. “Diego Maradona: Święta historia.” Konteksty, nos. 3–4 (2012): 241–48.
Sztompka, Piotr. “Życie codzienne – temat najnowszej socjologii.” In Socjologia codzienności. Edited by Piotr Sztompka and Małgorzata Bogunia-Borowska. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008.
Teatr NN.pl. “Mała ojczyzna.” https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/mala-ojczyzna.
Vatican News PL. Wkład Kościoła w odrodzenie olimpiad, od Piusa X do Jana Pawła II. eKai, https://www.ekai.pl/wklad-kosciola-w-odrodzenie-olimpiad-od-piusa-x-do-jana-pawla-ii/.
Wąsowicz, Jarosław. Biało-zielona Solidarność: O fenomenie politycznym kibiców gdańskiej Lechii 1981-1989. Gdańsk: Oficyna Wydawnicza Finna, 2006.
Wąsowicz, Jarosław. „Kibicowanie jako wartość – perspektywa społeczna i religijna.” In Euro 2012 – w poszukiwaniu wartości. Edited by Jerzy Kostorz. Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego and Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża, 2012.
Wąsowicz, Jarosław. Moja Polska kibolska. Piła: Wydawnictwo Przemysław Leniec, 2015.
Wąsowicz, Jarosław. O Polskę wolną i katolicką: Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Kraków: Wydawnictwo Miles, 2018.
Wąsowicz, Jarosław. Pilnujcie Polski: Kazania wygłoszone podczas Patriotycznych Pielgrzymek Kibiców na Jasną Górę. Kraków: Wydawnictwo AA, 2020.
Wąsowicz, Jarosław. Sektor Polska: Kibice, historia, patriotyzm. Gdańsk: Wydawnictwo Patria Media, 2018.
W drodze, no. 6 (394) (2006).
wiara.pl. “Kapelan Cracovii przeciw hasłom kibiców.” https://info.wiara.pl/doc/165048.Kapelan-Cracovii-przeciw-haslu-kibicow.
Williams, Tom. Języki futbolu: Piłkarskie słówka i zwroty z całego świata. Translated by Jan Wąsiński. Warszawa: Wydawnictwo WAB, 2021.
Williamson, Timothy. O co chodzi w filozofii? Od zdziwienia do myślenia. Translated by Alicja Chybińska and Bogdan Dziobkowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019.
Wojda, Dorota. “‘Zdanie złożone z kilku podań’: Poezja – futbol – performans.” Teksty Drugie, no. 3 (147) (2014): 243–67.
[Wojtyła, Karol]. Karol Wojtyła: Filozof i papież: Wybór tekstów. Edited by Jatosław Merecki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011.
Wojtyła, Karol. “Odpowiedź na pytanie o tematy soborowe.” In Karol Wojtyła na Soborze Watykańskim II: Zbiór wystąpień. Edited by Robert Skrzypczak. Kraków and Warszawa: Wydawnictwo AA, Centrum Myśli Jana Pawła II and Wydawnictwo Naukowe UKSW, 2020.
Wojtyła, Karol. Wykłady lubelskie. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2006.
Ziemiński, Ireneusz. Religia jako idolatria: Esej filozoficzny o nieuchronności elementów idolatrycznych w religii. Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, 2020.
Żuk, Paweł. Kultura i polityka: Socjologiczne refleksje o powstawaniu orientacji politycznych w Polsce. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2015.
Życiński, Józef. Świat musi mieć sens. Warszawa: Wydawnictwo Agora, 2012.
Zakład Historii, Filozofii i Socjologii, Wydział Nauk o Kulturze Fizycznej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, ul. Królowej Jadwigi 27/39, 61-871 Poznań https://orcid.org/0000-0003-0633-7993