Zdziwienie, intuicja, romantyzm. Wojtyła, Scheler, Wordsworth
Adam POTKAY
Department of English, Faculty of Arts & Sciences, The College of William & Mary, Tucker Hall 137, Williamsburg, Virginia 23185, USA , Stany ZjednoczoneAbstrakt
W eseju podjęta została problematyka charakteryzującej nowoczesność antynomii, która rozwija się od czasów Williama Wordswortha oraz epoki romantyzmu, poprzez fenomenologiczną myśl Maxa Schelera (1874-1928), sięgając współczesnej myśli filozoficznej. Antynomia ta dotyczy stanowisk intuicjonizmu emocjonalnego i dyskursywnego racjonalizmu, które wysuwają wzajemnie przeciwstawne roszczenia w kwestii tego, co stanowi podstawę wartości moralnych oraz źródło poznania Boga. Chociaż Wojtyła dyskutuje z poglądem Schelera, według którego emotywizm etyczny stanowi wystarczającą podstawę etyki, jako poeta, a także jako filozof, docenia intuicję moralną oraz rolę intuicji w poznaniu Boga, w szczególności zaś doświadczenie zdziwienia czy też poczucia głębokiego szacunku dla naturalnego porządku rzeczy. Myśl Wojtyły zbiega się w tym punkcie z poglądem Schelera – a w istocie nawet z myślą Tomasza z Akwinu, oraz z intuicjami poetów romantycznych, w tym Wordswortha, który wartość moralną wyprowadzał z intuicji i głosu wewnętrznego. Jeśli nawet – w przekonaniu Wojtyły – intuicjonizm emocjonalny nie jest stanowiskiem pozwalającym zbudować system filozoficzny jako taki, to dopuszcza on ograniczoną rolę momentów intuicji emocjonalnej jako „niezmiernie ważnych, twórczych i wzbogacających”.
Tłumaczenie Dorota Chabrajska
Słowa kluczowe:
Karol Wojtyła, Jan Paweł II, Max Scheler, William Wordsworth, zdziwienie, romantyzm, intuicjonizm etyczny, fenomenologiaBibliografia
Abrams, M. H. Natural Supernaturalism: Tradition and Revolution in Romantic Literature. New York: Norton, 1971.
Balaska, Maria. Anxiety and Wonder: On Being Human. London: Bloomsbury, 2024.
Cannadine, David. Victorious Century: The United Kingdom, 1800–1906. New York: Viking Penguin, 2018.
De Cruz, Helen. Wonderstruck: How Wonder and Awe Shape the Way We Think. Princeton: Princeton University Press, 2024.
Descartes, René. “The Passions of the Soul.” In René Descartes, “The Passions of the Soul” and Other Late Philosophical Writings. Translated by Michael Moriarty. Oxford: Oxford University Press, 2015.
Gill, Stephen. Wordsworth: A Life. Oxford: Oxford University Press, 1990.
Hepburn, R. W. “The Inaugural Address: Wonder.” Proceedings of the Aristotelian Society 54, no. 1 (1980): 1–23.
Hopps, Gavin. Enchantment in Romantic Literature. Liverpool: Liverpool University Press, 2025.
[John Paul II.] The Poetry of John Paul II: Roman Triptych; Meditations. Translated by Jerzy Peterkiewicz. Washington, D.C.: United States Conference of Catholic Bishops, 2003.
Malpas, Jeff. “Beginning in Wonder.” Jeff Malpas. https://jeffmalpas.com/wp-content/uploads/Beginning-in-Wonder.pdf.
Pieper, Josef. Happiness and Contemplation. Translated by Richard and Clara Winston. New York: Pantheon, 1958.
Plato. Theaetetus. Translated by Harold N. Fowler. Cambridge: Harvard University Press, 1921.
Potkay, Adam. Hope: A Literary History. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
Potkay, Adam. Wordsworth’s Ethics. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2012.
Potkay, Adam. “Wordsworth’s Hope.” The Wordsworth Circle 50, no. 3 (2019): 265–89.
Scheler, Max. Formalism in Ethics and Non-Formal Ethics of Values. Translated by Manfred S. Frings and Roger L. Funk. Evanston: Northwestern University Press, 1973.
Scheler, Max. Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik. Halle: Max Niemeyer, 1916.
Scheler, Max. Man’s Place in Nature. Translated by Hans Meyerhoff. New York: The Noonday Press, 1962.
Scheler, Max. On the Eternal in Man. Translated by Bernard Noble. London: Routledge, 2017.
Scheler, Max. Die Stellung des Menschen im Kosmos. Bern: A. Francke A.G., 1928.
Shakespeare, William. Hamlet. New Haven and London: Yale University Press, 2003.
Sophocles. “Antigone.” Translated by Dudley Fitts and Robert Fitzgerald. In Sophocles, The Oedipus Cycle. New York: Harcourt, Brace & World, 1949.
Taylor, Charles. Cosmic Connections: Poetry in the Age of Disenchantment. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2024.
Urda, Kathleen Elizabeth. “Eros and Contemplation: The Catholic Vision of Terrence Malick’s To the Wonder.” Logos: A Journal of Catholic Thought and Culture 19, no. 1 (2016): 130–47.
Weber, Max. “Science and Politics.” In From Max Weber: Essays in Sociology. Edited and translated by Hans Heinrich Gerth and C. Wright Mills. New York: Oxford University Press, 1958.
Wojtyła, Karol. The Acting Person. Edited by Anna-Teresa Tymieniecka. Translated by Andrzej Potocki. Dordrecht: R. Reidel Publishing, 1979.
Wojtyla, Karol. The Jeweler’s Shop: A Meditation on the Sacrament of Matrimony, Passing on Occasion into a Drama. Translated by Boleslaw Taborski. San Francisco: Ignatius Press, 1980.
Wojtyła, Karol. “The Lublin Lectures.” In “The Lublin Lectures” and Works on Max Scheler. Edited by Antonio López et al. Translated by Grzegorz Ignatik. Washington, D.C.: The Catholic University of America Press, 2023.
Wojtyła, Karol. “The Lublin Lectures” and Works on Max Scheler. Edited by Antonio López et al. Translated by Grzegorz Ignatik. Washington, D.C.: The Catholic University of America Press, 2023.
Wojtyła, Karol. “Pieśń o Bogu ukrytym” / “Song of the Hidden God.” In Wojtyła, Poezje / Poems. Translated by Jerzy Peterkiewicz. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998.
Wordsworth, William. “Expostulation and Reply.” In Wordsworth & Coleridge, Lyrical Ballads. Edited by R. L. Brett and A. R. Jones. New York: Routledge, 1991.
Wordsworth, William. “It is the first mild day of March.” In Wordsworth & Coleridge, Lyrical Ballads. Edited by R. L. Brett and A. R. Jones. New York: Routledge, 1991.
Wordsworth, William. “Lines written a few miles above [upstream of] Tintern Abbey, on Revisiting the Banks of the Wye during a Tour, July 13, 1798.” In Wordsworth & Coleridge, Lyrical Ballads. Edited by R. L. Brett and A. R. Jones. New York: Routledge, 1991.
Wordsworth, William. “Ode to Duty.” In Wordsworth, “Poems, in Two Volumes,” and Other Poems. Edited by Jared Curtis. Ithaca: Cornell University Press, 1983.
Wordsworth, William. The Prelude: 1799, 1805, 1850. Edited by Jonathan Wordsworth, M. H. Abrams, and Stephen Gill. New York: Norton, 1979.
Wordsworth, William. Sonnet Series and Itinerary Poems, 1820–1845. Edited by Geoffrey Jackson. Ithaca: Cornell University Press, 2004.
Wordsworth, William. “The Tables Turned.” In Wordsworth & Coleridge, Lyrical Ballads. Edited by R. L. Brett and A. R. Jones. New York: Routledge, 1991.
Young, Julian. German Philosophy in the Twentieth Century: Lukács to Strauss. New York: Routledge, 2021.
Young, Julian. German Philosophy in the Twentieth Century: Weber to Heidegger. New York: Routledge, 2018.
Department of English, Faculty of Arts & Sciences, The College of William & Mary, Tucker Hall 137, Williamsburg, Virginia 23185, USA
