Mowa Transcendencji. Hermeneutyka światła w religijnym malarstwie Caravaggia

Michał HAAKE

Zakład Historii i Teorii Badań nad Sztuką, Instytut Historii Sztuki, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Al. Niepodległości 4, 61-874 Poznań , Polska

Abstrakt

Celem studium jest przebadanie możliwości zastosowania metody hermeneutycznej do analizy motywu światła na wybranych obrazach Michelangela Merisi da Caravaggio o tematyce religijnej. Artysta oświetlał modeli znajdujących się w ciemnym pokoju światłem padającym z umieszczonej wysoko lampy lub wpadającym przez okno. Jak dotąd, światło w jego kompozycjach traktowano jako środek wzmacniający dramatyzm scen, jako nośnik Bożej mocy, a w wypadku jego skorelowania z realnym oświetleniem wpadającym do wnętrza kaplic – jako środek zacierania granicy między sceną a przestrzenią widza i urealniania przedstawienia.

Według hermeneutyki interpretacja dzieła dokonuje się w wymiarze indywidualnym, czyli w procesie aktu odbiorczego, a rozumienie dzieła prowadzi do lepszego samopoznania widza. Hermeneutyczna metoda interpretacji obrazów opiera się na założeniu, że dzieło sztuki prezentuje swoisty sens ikoniczny, różny od wiedzy czerpanej ze źródeł pozaobrazowych. Podstawą tego sensu jest całościowa struktura dzieła, czyli sposób optycznego zespolenia ze sobą wszystkich jego elementów. Swoistość i autonomiczność tego zespolenia wynikają z rozpoznawanego przez widza w oglądzie dzieła odniesienia struktury do płaszczyzny obrazu. Z tego względu płaszczyzna w doświadczeniu oglądowym jest obecna w każdym elemencie świata przedstawionego i zarazem nie jest jednym z nich – wykracza poza nie, a obraz zyskuje zdolność uzmysławiania stanu transcendowania poza ukazany świat. W metodzie hermeneutycznej światło jest więc, jak każdy składnik przedstawienia, traktowane jest jako część całościowej struktury dzieła. Na przykładzie wybranych prac religijnych Caravaggia zostało pokazane, w jaki sposób światło skupia uwagę widza na danym miejscu świata przedstawionego, które inicjuje logikę oglądową. Jej prześledzenie pozwala zrozumieć sens ikoniczny dzieła. Kluczowym elementem tej logiki jest wskazanie przez główne postaci na granicę obrazu – horyzont poznawczy transcendujący ich świat. Oglądowe doświadczenie tej relacji przekłada się na uwewnętrznienie przez widza sensu ikonicznego. Uwewnętrznienie to wynika z niemożności adekwatnego przełożenia tego sensu na język relacji między przedstawieniem a granicą obrazu. Granica zarówno przynależy do świata przedstawionego, jak i wykracza poza ten świat. Jest to sytuacja, której język werbalny nie może zgłębić. Wypowiedź musi bowiem wyodrębnić świat przedstawiony i granicę obrazu. Ta niewypowiadalna jednoczesność (zarówno-jak) jest jednak rozumiana w naszym widzeniu. Zarazem rozumienie to jest komunikowalne. Utrzymuje możliwość hermeneutycznej interpretacji, a więc przekładu doświadczenia oglądowego w medium języka. Sensem tego przekładu jest przy tym uzmysłowienie jego nieadekwatności wobec obrazowej rzeczywistości.

Słowa kluczowe:

Michelangelo Merisi da Caravaggio, światło w malarstwie religijnym, hermeneutyczna metoda interpretacji obrazów, granica obrazu, ikoniczny sens dzieła